Polaków - Edupress

tajniki warsztatu
Polaków
portret w∏asny
Powiàzanie obserwacji literackich z tym, co obecnie dzieje si´ w Polsce
i w Europie, budowanie ÊwiadomoÊci prze∏omowego znaczenia poczàtku
XXI wieku w naszej historii s∏u˝à lepszemu zmotywowaniu uczniów do
dzia∏ania i wskazaniu im sensu posiadania wiedzy o swoim narodzie, bez
której nie mo˝na ani okreÊliç, ani Êwiadomie budowaç swojej „to˝samoÊci
jako Polaka i Europejczyka”.
J
Nie uczyni∏eÊ mnie jàka∏à kuternogà kar∏em epileptykiem
hermafrodytà koniem mchem
ani niczym z fauny i flory
Dzi´ki Ci za to Panie
Ale dlaczego uczyni∏eÊ mnie Polakiem?
(Andrzej Bursa, Modlitwa dzi´kczynna z wymówkà)
Foto: Emanuela Pachowicz
Polonista w nowym liceum stoi przed kilkoma wa˝nymi kwestiami do rozstrzygni´cia:
l jak zrealizowaç w tak krótkim czasie
przewidziany dla szko∏y ponadgimnazjalnej
materia∏ literacki, j´zykowy i kulturowy?
l jak przygotowaç m∏odego cz∏owieka do
˝ycia w zjednoczonej Europie, aby umia∏ on
okreÊliç swojà to˝samoÊç narodowà i nie popad∏ w kosmopolityzm z jednej, a szowinizm
z drugiej strony?
l jak skutecznie przygotowaç ucznia nie
tylko do zewn´trznego, ale i ustnego egzaminu maturalnego, który wymaga ju˝ na poczàtku klasy trzeciej wyboru tematu prezentacji
i rozpocz´cia poszukiwaƒ materia∏ów do jego
realizacji?
l jak zainteresowaç literaturà i kulturà
pokolenia absolwentów gimnazjów urodzone
po 1986 roku i w swej ÊwiadomoÊci historycznej oraz doÊwiadczeniach edukacyjnych dia-
AGNIESZKA KANIA
ANNA BIERNACKA
MARTA JANECZEK
estem dumny, ˝e urodzi∏em si´ Polakiem, ˝e zosta∏em wykarmiony wartoÊciami i idea∏ami, które tak cz´sto wydajà si´ niepraktyczne, a które
jednak pozwalajà cz∏owiekowi staç z podniesionà
g∏owà i patrzeç prosto w gwiazdy.
(Henryk Skolimowski)
38
550
polonistyka
Panto
tajniki warsztatu
Omówiwszy realizm jako jednà
z metod twórczych s∏u˝àcych
swoistemu „zatrzymaniu czasu”,
proponujemy uczniom napisanie
reporta˝u o ich rzeczywistoÊci, by
potem wspólnie si´ zastanowiç,
czy i jak jest mo˝liwy obiektywizm
w opisie Êwiata.
metralnie ró˝ne od poprzednich roczników licealistów?
Program aurorski
Próbà odpowiedzi na te i wiele innych pytaƒ
jest realizowany przez nas autorski program
nauczania j´zyka polskiego, odchodzàcy od
historii literatury na rzecz uj´cia tekstów
i kontekstów w dzia∏y sproblematyzowane
pod ró˝nym kàtem (rodzaj literacki, konwencja, estetyka, temat itp.).
Jeden z takich dzia∏ów nosi nazw´ „Polaków portret w∏asny” i zosta∏ pomyÊlany jako
przeglàd i interpretacja tych tekstów naszej
kultury, które mówià o Polsce i Polakach. Na
g∏ównym temacie nie koƒczy si´ klucz do doboru materia∏u literackiego w dziale. Utwory
zosta∏y pogrupowane wed∏ug tego, w jaki sposób, przy pomocy jakich konwencji i jakim stylem mówi si´ w nich o Polsce i jej mieszkaƒcach.
W rezultacie powsta∏ nast´pujàcy spis zagadnieƒ i przyporzàdkowanych im lektur oraz
poj´ç:
SPOSOBY MÓWIENIA O POLSCE
I POLAKACH
Realizm, ale czy obiektywizm?
Mickiewicz Pan Tadeusz, Orzeszkowa Nad
Niemnem, Wyspiaƒski Wesele, ˚eromski
PrzedwioÊnie (kontekst historyczny i kulturowy, uchwycenie ˝ycia Polaków w ró˝nych momentach historii)
Polska to jest wielka rzecz... Patos i heroizacja
èród∏a poezji tyrtejskiej, Kochanowski PieÊni, cechy retoryki, Skarga Kazania sejmowe,
polskie hymny i pieÊni patriotyczne, topos heroicznej Êmierci (Simonides, Pieʃ o Rolan-
9/2004
antone
dzie, fragm. Dziadów cz´Êci III, Reduta Ordona, Âmierç pu∏kownika Mickiewicza, Sowiƒski
w okopach Woli S∏owackiego, Bema pami´ci
˝a∏obny-rapsod Norwida, fragm. Trylogii Sienkiewicza, fragm. Nad Niemnem Orzeszkowej),
Konrad Wallenrod, topos Matki-Polki (Mickiewicz, Borowski, Baczyƒski, Obertyƒska), liryka okresu II wojny Êwiatowej (topika romantyczna i jej kontynuacja w poezji XX w.)
Idealizacja
Mit arkadii ziemiaƒskiej – Kochanowski,
Rej; sarmatyzm; nostalgia w poezji romantycznej – wiersze Norwida, S∏owackiego, Pan
Tadeusz Mickiewicza; fragm. Nad Niemnem
Orzeszkowej, Potop Sienkiewicza, PrzedwioÊnie –„szklane domy”; mit Kresów w prozie
i poezji XX w. – Mi∏osz, Konwicki
Kàsanie sercem
PieÊni Kochanowskiego, wiersze Potockiego, Grób Agamemnona, Kordian (akt III) S∏owackiego, Dziady cz´Êç III (scena Salon warszawski) Mickiewicza, Wesele (akt III)
Wyspiaƒskiego, Rozdzióbià nas kruki, wrony...
˚eromskiego, Haƒba domowa (fragm.)
Trznadla, Zniewolony umys∏ Mi∏osza
W krzywym zwierciadle. Satyra i ironia
Krasicki Satyry, ˚eromski PrzedwioÊnie,
Gombrowicz Ferdydurke (dwór Hurleckich),
Trans-Atlantyk, Mro˝ek Moniza Clavier, Emigranci, Âmierç porucznika, Konwicki Kompleks
polski, inne teksty kultury (rysunki satyryczne,
piosenki kabaretowe).1
Du˝o tekstów...
Wi´kszoÊç z nich niezmiernie wa˝na, zakorzeniona w tradycji, niezb´dna wykszta∏conemu
cz∏owiekowi do Êwiadomego i krytycznego
uczestnictwa w kulturze, a nawet odbioru ambitnej prasy. Czy mo˝na wyobraziç sobie usuni´cie któregokolwiek ze starszych utworów
bez konsekwencji takich, jak niedostrze˝enie
lub niezrozumienie aluzji czy ironii w tekÊcie
póêniejszym, wspó∏czesnym eseju itd.?
1
Zaproponowany spis lektur jest tylko obszernà
propozycjà, wyboru utworów (poza wskazanymi
w podstawie programowej) dokonuje nauczyciel
i zainteresowani uczniowie.
551
39
tajniki warsztatu
ZnajomoÊç, mniej lub bardziej szczegó∏owa, wymienionych tekstów przyczynia si´ do
budowania godnoÊci narodowej i to˝samoÊci
(stan jednostki we wn´trzu wspólnoty) oraz dumy narodowej (poczucie odr´bnoÊci), która jest
zewn´trznà wyk∏adnià narodowej godnoÊci, jak
pisze Bo˝ena Chrzàstowska, poruszajàc w artykule wst´pnym do pierwszego tomu Glosariusza kwesti´ patriotyzmu. Trzeba si´ te˝ zgodziç z jej innymi uwagami:
Poszukiwania
Przed rozpocz´ciem omawiania dzia∏u „Polaków portret w∏asny” uczniowie otrzymujà nast´pujàce zadanie: Zbierz informacje dotyczàce charakteru narodowego Polaków. Zanotuj
ich êród∏a, przygotuj si´ do ustnej prezentacji
swoich ustaleƒ 3. Od poczàtku znajà te˝ cel
swojej pracy: majà opracowaç kronik´ dotyczàcà wspó∏czesnych Polaków z wykorzystaniem wiedzy o wizerunku PolaHistoriografia poÊwi´ca sporo miejsca
ków utrwalonym w literaturze
Kwestia mi∏oÊc
t e r y t o r i u m n a r o d o w e m u,
i
oraz zanotowaç refleksje pn.
oj
czyzny nie
ale w ramach tego poj´cia mieÊci si´
„Mój patriotyzm”. Ostateczny
wydaje si´ (...)
te˝ o j c z y z n a i d e o l o g i c zkszta∏t tego koƒcowego zadania
zb
yt atrakcyjna
n a (obok prywatnej – krainy dzieciƒmo˝na pozostawiç indywidualnodla wspó∏czesny
stwa, ojcowizny), która nie zamyka si´
Êci i twórczej inwencji uczniów. To
ch
na
w realnych granicach kraju w danym
stolatków,
oni majà poszukaç prawdy o krawychowywanyc
okresie, lecz obejmuje ca∏oÊç przeju, w którym ˝yjà i dokonaç takiej
h
strzeni duchowej narodu. W tej
w kulturze
jego oceny, na jakà ich staç. Rolà
ojczyênie znajdujà si´ miejsca
masowej z jej
nauczyciela jest wskazanie, „Skàd
„Êwi´te”: stolica, kresy, pogranicza,
wszystkimi
przychodzimy?”, bo bez tej wiedzy
ogniska narodowej liturgii (Wawel,
wadami.
trudno by∏oby okreÊliç i to, „Kim
Cz´stochowa), pomniki narodowe,
jesteÊmy?” i – tym bardziej – „Dosanktuaria oraz mitologia ojczystekàd zmierzamy?”.
go krajobrazu i kultury. Na wspó∏czesnà ÊwiadoOsiàgni´ciu celu finalnego s∏umoÊç narodowà sk∏ada si´ ca∏a przestrzeƒ ojczyzny
˝à poÊrednie zadania, z których wnioski
duchowej, nale˝y wi´c uÊwiadomiç jej kszta∏towanie
i ustalenia mogà pomóc w zdiagnozowaniu
si´ w dziejach kultury. Spadek po przodkach – d z i estanu ÊwiadomoÊci narodowej wspó∏czesnych
d z i c t w o n a r o d o w e – to nie tylko zjawiska
Polaków oraz przygotowaç do odbioru lub
artystyczne, dzie∏a literatury i sztuki, ale równie˝ obypodsumowania utworów:
l Napisz lub w inny sposób przygotuj reczaje, prawa, wiara, instytucje ˝ycia spo∏ecznego,
ideowe i patriotyczne wzory zachowaƒ – symboliczporta˝ z ˝ycia Polaków poczàtku XXI wieku.
l Napisz i przygotuj si´ do wyg∏oszenia
ny j´zyk narodowej liturgii 2.
przemówienia lub kazania b´dàcego ostrze˝eKwestia mi∏oÊci ojczyzny nie wydaje si´ co
niem dla Polski i Polaków. Dokonaj przemyprawda zbyt atrakcyjna dla wspó∏czesnych naÊlanego wyboru tematu.
stolatków, wychowywanych w kulturze masol PrzeÊledê obecnoÊç w polskiej historii piewej z jej wszystkimi wadami, ale mo˝na jà
Êni
patriotycznych i hymnów narodowych. Jaki
przedstawiç m∏odym ludziom w sposób, który
mia∏y kszta∏t artystyczny? Jakie by∏y ich losy?
ma szans´ ich zainteresowaç i sk∏oniç do przel Analizujàc wybrany tekst prezentujàcy
myÊleƒ: Kim jestem? Kim sà moi rodacy?
„m´czennika narodowej sprawy”, umieÊç go
Dlaczego taka jest moja ojczyzna? Czy mog´
w kontekÊcie innych utworów i wska˝ Êrodki
byç dumny z bycia Polakiem?
2
3
40
B. Chrzàstowska, Przeciw stereotypom, w: Glosariusz od staro˝ytnoÊci do pozytywizmu. Materia∏y do
kszta∏cenia literackiego w szkole Êredniej, pod red. T. Patrza∏ka, Wroc∏aw-Warszawa-Kraków 1992,
s. 18-19.
Bardzo ró˝ne, cz´sto kontrowersyjne opinie o narodzie polskim, do jakich mogà dotrzeç uczniowie, to
znakomity punkt wyjÊcia do sprawdzenia, na ile sàdy te znajdujà potwierdzenie w przesz∏oÊci i wspó∏czeÊnie.
552
polonistyka
Panto
tajniki warsztatu
powracajà do nich kilkakrotnie, za ka˝dym
stylistyczne i sposób obrazowania s∏u˝àce herorazem odkrywajàc w nich coÊ nowego (np.
izacji postaci.
l
Przeprowadê wywiad ze starszà osobà na
pierwsze spotkanie z PrzedwioÊniem to spojtemat jej wspomnieƒ z dzieciƒstwa i m∏odoÊci,
rzenie na realizm przedstawienia wydarzeƒ
szczególnie zapami´tanych miejsc, ludzi, zdazwiàzanych z I wojnà Êwiatowà i rzeczywistorzeƒ. Zanotuj swoje spostrze˝enia.
Êci II Rzeczpospolitej, drugie – zaobserwowal Zapisz monolog wewn´trzny lub fragnie przyczyn i przejawów idealizacji ojczyzny
ment pami´tnika sarmaty uwiecznionego na
przez rodziców Cezarego Baryki – w kontekwybranym portrecie.
Êcie wczeÊniejszych utworów o charakterze
l Szcz´Êliwy naród, który ma poet´ i w trunostalgicznym, trzecie zaÊ to odkrycie ironii
dach swoich nie kroczy w milczeniu (Cz. Mitkwiàcej w opisie ˝ycia w Naw∏oci – w zesta∏osz) Zapisz swoje przemyÊlenia na temat roli
wieniu z Panem Tadeuszem – oraz ukrytego
poety w ˝yciu narodu.
sensu nazw w∏asnych – Naw∏oç, Lulek, Gajol
Korzystajàc z ró˝nych êróde∏, zbierz inwiec, zmierzajàce do sformu∏owania wymowy
formacje na temat: Polacy w oczach cudzopowieÊci);
ziemców.
– dzi´ki zaproponowanemu uk∏adowi tekl U∏ó˝, przeprowadê i opracuj
stów uczniowie dowiadujà si´, jak
wyniki ankiety dotyczàcej samomo˝na porzàdkowaç i poszeoceny wspó∏czesnych Polaków.
rzaç materia∏ literacki i kulturoN
auczyciel ma
l Zbierz argumenty do dyskuwy przy opracowywaniu tematu
mo˝liwoÊç
sji na temat obrazu Polaków wywybranego do prezentacji ustnej
analizowania na
∏aniajàcego si´ z literatury. Który
na egzaminie maturalnym;
le
kcjach tematów
z obrazów jest Ci najbli˝szy?
– wskazawszy metod´ pracy
typu maturalne
z tekstem i przeanalizowawszy
go
Uporzàdkowanie
na obu poziom
êród∏o (np. opis heroicznej
ach,
w
Problemowe uporzàdkowanie
odniesieniu do
Êmierci w PieÊni o Rolandzie), naró˝nych rodzaj
tekstów oraz w∏àczenie ich w reuczyciel mo˝e zaproponowaç
ów
fleksj´ na temat wspó∏czesnoÊci
i form literacki
uczniom
samodzielnà interpretach.
ma wiele zalet:
cj´ i prezentacj´ tekstów póêniej– pozwala du˝o szybciej i ∏aszych, wykorzystujàcych ten sam
twiej zauwa˝yç, jak teksty rozmawiajà ze sobà
topos;
oraz jak funkcjonujà i czemu s∏u˝à toposy;
– dzi´ki zaoszcz´dzeniu czasu (w dziale
– lektura i interpretacja ka˝dego kolejneutwory funkcjonujà niejako symultanicznie,
go utworu prowadzi do utrwalenia i poszerzewi´c nie ma potrzeby przypominania i odszukinia posiadanej ju˝ wiedzy, a odkrywanie ciàwania w pami´ci tekstów z ró˝nych lat nauki)
g∏oÊci czy reinterpretacji danego motywu
zainteresowani uczniowie mogà zaprezentos∏u˝y kszta∏ceniu takich umiej´tnoÊci, jak anawaç na forum klasy dzie∏a spoza listy lektur.4
liza porównawcza, wskazywanie tradycji liteRó˝norodnoÊç dzia∏aƒ
rackich czy rozró˝nianie Êrodków j´zykowych
s∏u˝àcych obiektywizacji, idealizacji, heroizaWymienione za∏o˝enia i cele realizowaç mo˝cji, oÊmieszaniu i naganie;
na na wiele sposobów – wa˝ne, by by∏y one
– nauczyciel ma mo˝liwoÊç analizowania
ró˝norodne i zapobieg∏y monotonii na lekna lekcjach tematów typu maturalnego na
cjach. Po eksplikacji jednego tekstu powinna
obu poziomach, w odniesieniu do ró˝nych rodzajów i form literackich (liryka, epika, dra4
Ostatnie nasze i naszych uczniów odkrycie to
mat, teksty publicystyczne) oraz wykorzystapowieÊç J.M. Rymkiewicza Rozmowy polskie la
nia umiej´tnoÊci uczniów do samodzielnego
tem roku 1983 – istna kopalnia motywów, reopracowania przez nich nieznanych tekstów;
fleksji o polskoÊci, odniesieƒ do romantyzmu,
– uczniowie zyskujà szans´ utrwalenia proKresów i wielu innych kontekstów.
blematyki obszernych, wa˝nych tekstów, gdy˝
9/2004
antone
553
41
tajniki warsztatu
Po lekturze trudnego wiersza czy
eseju nale˝y si´gnàç do artyku∏u
z gazety, wskazujàc na ró˝ne
Êrodki j´zykowe s∏u˝àce
przekazaniu podobnych treÊci.
wi´c nastàpiç samodzielna praca uczniów, np.
w grupach, nad innym, podobnym utworem
lub ustna prezentacja w∏asnych ustaleƒ na forum klasy. Po lekturze trudnego wiersza czy
eseju nale˝y si´gnàç do artyku∏u z gazety,
wskazujàc na ró˝ne Êrodki j´zykowe s∏u˝àce
przekazaniu podobnych treÊci. Po poznaniu
tajników retoryki i analizie wzorca mowy
warto najpierw wróciç do poznanych ju˝
utworów (np. PieÊni Kochanowskiego), by
odnaleêç w nich cechy retorycznoÊci, a nast´pnie poleciç napisanie samodzielnie kazania lub przemówienia. Omówiwszy realizm jako jednà z metod twórczych s∏u˝àcych
swoistemu „zatrzymaniu czasu”, proponujemy uczniom napisanie reporta˝u o ich rzeczywistoÊci, by potem wspólnie si´ zastanowiç,
czy i jak jest mo˝liwy obiektywizm w opisie
Êwiata. Zebrane w wywiadach i zaprezentowane w klasie wspomnienia o „ma∏ej ojczyênie”
dobrze jest skonfrontowaç z ich literackimi
przetworzeniami na przyk∏adzie utworów
o Kresach. Wykonana wspólnie plansza z opiniami cudzoziemców o Polakach mo˝e staç
si´ punktem wyjÊcia do analizy i wyciàgni´cia
wniosków z tekstów przeÊmiewczych napisanych przez Polaków, ale z perspektywy emigracyjnej. Dla uatrakcyjnienia zaj´ç i pobudzenia
aktywnoÊci
uczniów
mo˝na
zorganizowaç konkurs polegajàcy na odkrywaniu aluzji do utworów romantycznych
choçby we fragmentach Jeziora Bodeƒskiego
Dygata czy Âmierci porucznika Mro˝ka. Metody mogà byç ró˝norodne, ale muszà: przygo-
towywaç do matury, u∏atwiaç wykonanie zadania koƒcowego, sk∏aniaç do refleksji nad
polskoÊcià i w∏asnà to˝samoÊcià.
75 godzin
Na zaproponowany pomys∏ omówienia tekstów o Polsce i Polakach przewidzia∏yÊmy
w naszym programie co najmniej 75 godzin.
Sà one poÊwi´cone na interpretacj´ wymienionych utworów (w ca∏oÊci lub we fragmentach), çwiczenia przedmaturalne, sprawdziany ró˝nego typu oraz ustne prezentacje
uczniów. Dodatkowo, uczniowie majà systematycznie gromadziç materia∏y o Polakach
z prasy i innych êróde∏, korelujàc swoje poszukiwania z naukà historii i wiedzy o spo∏eczeƒstwie. 5
Wydaje nam si´ jednak, ˝e nawet realizujàc historycznoliteracki program nauczania,
mo˝na – w ramach przygotowania do matury
na lekcjach lub podczas zaj´ç dodatkowych –
zaproponowaç uczniom opisane wy˝ej spojrzenie na cz´sto odleg∏e od siebie w czasie
teksty.
Odnajdywanie podobieƒstw utworów mo˝e byç bowiem fascynujàcà przygodà literackà
i intelektualnà, o czym przekona∏yÊmy si´ wielokrotnie, odczytujàc po nowemu zakorzenione w szkole dzie∏a. Innego bowiem podejÊcia
do tekstu wymagajà za∏o˝enia nowej matury
(„spojrzenie przez lup´”, eksplikacja), jeszcze
inne spostrze˝enia rodzi (z punktu widzenia
dotychczasowych programów opartych na
chronologii) zestawienie obok siebie np. Pana
Tadeusza, Nad Niemnem i PrzedwioÊnia. AGNIESZKA KANIA
nauczycielka j´zyka polskiego i j´zyka angielskiego
w XXVIII Liceum Ogólnokszta∏càcym w Krakowie.
ANNA BIERNACKA
doktorantka na Uniwersytecie Jagielloƒskim w Krakowie.
5
42
W prasie ukazuje si´ mnóstwo artyku∏ów o naszym narodzie. Uczniowie sami byli zaskoczeni
odkryciem, jak cz´sto ró˝ne aspekty naszej historii, to˝samoÊci i ˝ycia codziennego poddawane sà badaniom i refleksji.
554
MARTA JANECZEK
nauczycielka j´zyka polskiego i psycholog
w XXVIII Liceum Ogólnokszta∏càcym w Krakowie.
polonistyka
Panto