PERRY RALPH BARTON

PERRY
Powszechna Encyklopedia Filozofii,
t. 8, Lublin 2007.
PERRY RALPH BARTON – filozof, założyciel
szkoły nowego realizmu (odmiana pragmatyzmu),
biograf, redaktor i wydawca dzieł W. Jamesa, ur.
3 VIII 1876 w Poultney (Vt., USA), zm. 22 11957
w Cambridge (Mass.).
Studiował na Uniwersytecie Princeton oraz na
Harvardzie, gdzie w 1897 uzyskał stopień magistra, a w 1899 doktora filozofii. Od 1899 wykładał filozofię w Wiliams College w Williamston (Mass.) i w Smith College w Northampton (Mass.), a od 1902 do przejścia na emeryturę (w 1946) na Uniwersytecie Harvarda. W 1910,
wraz z E. B. Holtem, W. T. Marvinem, W. P.
Montaguem, W. B. Pitkinem i E. G. Spauldingiem utworzył grupę tzw. nowych realistów,
której celem było przeciwstawienie się filozofii
idealistycznej i dostarczenie realizmowi nowego,
bardziej przekonującego uzasadnienia. W 1913
otrzymał tytuł prof., a w 1930 kierował katedrą filozofii E. Pierce’a (Edgar Pierce Chair of
Philosophy). Podczas I wojny światowej służył
w armii amer. w stopniu majora, pełnił funkcję
sekretarza Wojskowego Departamentu do Spraw
Edukacji i Zadań Specjalnych. W 1920 został
wybrany na przewodniczącego wsch. oddziału
Amerykańskiego Tow. Filozoficznego. Wykładał
na franc. uniwersytetach (1921–1922). Prowadził
wykłady Giffordowskie na Uniwersytecie w Glasgow (1946-1948); wydano je pt. Realms of Value.
A Critique of Human Civilization (C (Mass.) 1954).
W 1935 otrzymał Nagrodę Pulitzera za opracowanie biografii W. Jamesa: The Thought and Character of William James (C (Mass.) 1935, Nas
1996), a w 1936 franc. Legię Honorową.
Ważniejsze dzieła R: The Approach to Philosophy (Lo 1905); Present Philosophical Tendencies.
A Critical Survey of Naturalism, Idealism, Pragmatism and Realism (NY 1912, 1968); A Rea-
119
PERRY
listic Theory of Independence (w: The New Relism, NY 1912, 99–151); The Present Conflict of
deals. A Study of the Philosophical Background
of The World War (NY 1918); General Theory
of Value. Its Meaning and Basic Principles Construed in Terms of Interest (NY 1926, C (Mass.)
1967); Philosophy of the Recent Past. An Outline
of European and American Philosophy sience 1860
(Lo 1927); Realism in Retrospect (w: Contemporary American Philosophy, NY 1930, II187–209);
A Defence of Philosophy (C (Mass.) 1931); In the
Spirit of William James (NH 1938); Our Side Is
Right (C (Mass.) 1942); Puritanism and Democracy (NY 1944); One World in the Making (NY
1945); The Citizen Decides. A Guide to Responsible Thinking in Time of Crisis (Bloomington
1951).
KRYTYKA IDEALIZMU. Za główny cel swych
rozważań przyjął wypracowanie metody badawczej umożliwiającej zakwestionowanie podnoszonego często zarzutu, że filozofia jest wyłącznie
skutkiem osobistych upodobań oraz że prawdziwy postęp w filozofii nie jest możliwy. Poddawał
krytyce metodę idealistów przyjmujących, że żaden dający się pomyśleć przedmiot, z racji bycia elementem absolutnego systemu idei, nie może być oddzielony od pozostałych przedmiotów
i poddany osobnemu rozważaniu. Przekonanie to
traktował jako bezzasadne, oparte na wątpliwym
przekonaniu, jakoby między myśleniem a realnym światem zachodzić miały ścisłe powiązania
uniemożliwiające oddzielne ujmowanie i badanie poszczególnych rzeczy, tak jak ma to miejsce
w nauce.
Krytykował tezę o ścisłym powiązaniu świadomości poznającej z przedmiotem poznania, dowodząc, że związek ten stanowi drugorzędną, wyolbrzymioną przez idealistów własność świata i poznania. Aby przedmiot zaobserwować i poznać,
musimy go sobie uświadomić, ale ów fakt nie
dostarcza przekonującego argumentu na poparcie głoszonego przez idealizm twierdzenia o ścisłej zależności przedmiotu od świadomości. Relacja zachodząca w poznaniu między świadomością a przedmiotem, nie polega na posiadaniu przedmiotu. O ile posiadany przedmiot jest,
w pewnym sensie, częścią swojego właściciela,
o tyle świat, jakkolwiek ukazuje się czy odsłania poznającej świadomości – i tym samym wchodzi z nią w pewien związek – nie staje się jej
częścią.
Fakt związania świadomości ze światem, polegający na niemożności eliminacji czynnika poznawczego z sytuacji, w jakiej dokonuje się poznanie, nazywał P. jego „egocentrycznym obciążeniem” i dowodził, że niewłaściwa interpretacja znaczenia tego czynnika stała się koronnym
argumentem na rzecz idealizmu (The Egocentric
Predicament, JPh 7 (1910), 5–14). Idealiści, wychodząc od egocentrycznego obciążenia poznania,
usiłowali dowieść, iż jest rzeczą niemożliwą odkrycie czegokolwiek, co nie zostało doświadczone czy pomyślane. Nie można zobaczyć rzeczy
przed jej faktycznym ujrzeniem ani po jej ujrzeniu i stwierdzić, jak nasze jej widzenie zmienia jej wygląd lub rozstrzygnąć, czy sytuacja
taka w ogóle ma miejsce. Wg P., argumentacja taka myli ze sobą dwie różne rzeczy: tezę
„wszystko, co jest poznane jest p o z n a n i e m ”,
ze stwierdzeniem „wszystko, co i s t n i e j e jest
poznaniem”. Egocentryczne obciążenie poznania
ma znaczenie jedynie metodologiczne i nie może być argumentem w sporze między idealizmem
a realizmem.
Możemy zatem – do pewnego stopnia zgodnie z naturalnym podejściem przy rozstrzyganiu tej kwestii – utrzymywać, iż poznawane rzeczy są niezależne od doświadczenia i myślenia,
choć „mogą bezpośrednio wkraczać w umysł i,
gdy się to dzieje, stawać się tym, co nazywamy »ideami«” (Present Philosophical Tendencies,
NY 1912, 308). Chodzi tu o niezależność wyłącznie w znaczeniu negatywnym, a nie relacyjnym: „nowy realizm” zaprzecza jedynie zależności
przedmiotu od myślenia, uznając zarazem fakt, iż
poznawany przedmiot pozostaje w pewnej, niedającej się podważyć relacji do poznającego. Przedmiot jest jednak wolny od egocentrycznego obciążenia i immanentny względem świadomości. Może on wprawdzie wchodzić w relację ze świadomością czy umysłem, ale nie jest od niej zależny
w istnieniu.
INTERPRETACJA RELACJI UMYSŁ – CIAŁO. Nawiązując do neutralnego monizmu Jamesa oraz
empiriokrytycyzmu E. Macha, P. twierdził, że
przedmioty poznania, choć są immanentnie niezależne od umysłu, nie mogą być pojmowane jako
realne przedmioty zdrowego rozsądku. Nie istnieją one w określonych miejscach obiektywnej przestrzeni. Jako przedmioty doświadczane lub ujmowane pojęciowo nie są powiązane zależnościami
fizycznymi. Przysługuje im raczej „byt neutral-
120
PERSEUSZ Z KITION
ny” lub czysto logiczny, podobnie jako klasom czy
ich elementom.
Różnica między poznaniem a rzeczami oraz
między umysłem a ciałem jest więc czysto funkcjonalna. Wychodząc z przesłanek empirycznych,
trudno byłoby dowieść substancjalnej odrębności
elementów fizycznych i psychicznych. Doświadczenie podsuwa raczej myśl, że nie mają one cech
przeciwstawnych i zasadniczo są takie same. Różnice, jakie między nimi zachodzą, biorą się wg
P. wyłącznie stąd, iż te same przedmioty mogą
być w doświadczeniu ujmowane jako należące do
różnych zbiorów, skutkiem czego wchodzą w różne relacje, zarówno takie, które pozwalają myśleć
o nich jako o elementach fizycznych, jak i takie,
które uzasadniają określanie ich jako elementów
psychicznych lub pojęciowych.
Stanowisko głoszące, że poszczególne przedmioty poznania to zbiory relacji, których konstytutywne elementy są neutralne względem różnicy „umysł – ciało”, P. nazywał „epistemologicznym monizmem”. Monizm epistemologiczny zaciera lub relatywizuje tę różnicę, a w konsekwencji odrzuca kartezjański sposób wyjaśniania relacji między umysłem a ciałem. W kontekście jednego zespołu relacji rzecz jest ciałem, natomiast
w kontekście innego – myślą czy ideą.
TEORIA WARTOŚCI. Pragmatystyczna orientacja nowego realizmu ujawniła się najpełniej w rozważaniach dotyczących wartości. Wg P, wartość
jest tym, co sprawia, że dana rzecz wywołuje zainteresowanie sobą. Zainteresowanie rodzi skierowane ku przyszłości dążenie do realizacji tego, co
nie zostało jeszcze osiągnięte (General Theory of
Value, NY 1926, 250). Jesteśmy czymś zainteresowani dopiero wtedy, gdy w ujmowanych rzeczach
dostrzegamy antycypację działań zdolnych urzeczywistnić pożądany stan rzeczy. Urzeczywistnienie wartości jest jednak często niemożliwe, toteż
interesowne działania są wybiórcze, hipotetyczne, prospektywne, zależne od narzędzi użytych
dla ich realizacji oraz zawodne. Same zaś wartości
oceniać trzeba z punktu widzenia stopnia wywoływanej przez nie intensywności działań, powodowanych przez nie preferencji oraz treści, których
uzgadnianie prowadzi do indywidualnej integracji
interesów.
Integracji swych zainteresowań każdy człowiek
dokonuje na swój własny sposób, stosownie do
jakości i celu swojego życia. Kiedy dążenie do
realizacji przeciwstawnych interesów rodzi kon-
flikt, integrowanie interesów przyjmuje postać
moralności (Realms of Value, 87). Celem, a zarazem normą moralności – zarówno indywidualnej, jak i grupowej – jest dochodzenie do stanu „zgodnego szczęścia”. Wg P., pojęcie zgodnego szczęścia pozwala wyjaśnić, co mamy na
myśli, gdy mówimy, że jedna wartość jest „lepsza” lub „gorsza” od innej. Uzgadnianie interesów polega na usuwaniu z nich jakości negatywnych, takich jak opozycyjność, odmienność,
nieistotność, indyferencja, antagonizm, całkowita niezależność. Możliwe są więc różne stopnie
integracji jakości pozytywnych. Dlatego wartości można różnicować, oceniać i wybierać. Moralność wychodzi zatem od sytuacji konfliktowych, które próbuje zastąpić rozważnym uzgodnieniem woli indywidualnej i zbiorowej. Z tego powodu zgodne szczęście stanowi najwyższe
dobro, summum bonum, i ono właśnie, a nie
powinność czy obowiązek, jest podstawą moralności.
Wg P, skutecznie działające instytucje społeczne dokonują integracji własnych interesów
z korzyścią dla swych członków. Najlepiej dostosowanym do realizacji tego celu systemem sprawowania władzy jest demokracja i dlatego ma ona
znaczenie moralne. Wysuwając to twierdzenie,
P. dowodził moralnej wyższości stanowiska reprezentowanego w czasie dwu wojen światowych
przez zach. aliantów. Podkreślał, iż obowiązkową
służbę wojskową można pogodzić z ludzką wolnością oraz że na obecnym etapie rozwoju demokracja wymaga wsparcia ze strony międzynarodowych organizacji (One World in the Making, 97). Wskazywał również na ścisłe powiązania
demokracji z nauką oraz opowiadał się za państwem dobrobytu i kontrolowanym przezeń ustrojem kapitalistycznym.
V. E. Harlow, A Bibliography and Genetic Study of
American Realism (Ocklahoma City 1931, NY 1970); J. L.
Blau, Men and Movements in American Philosophy, NY
1952; L. Boman, Criticism and Construction in the Philosophy of the American New Realism, Sto 1955; Th. E.
Hill, Contemporary Theories of Knowledge, NY 1961;
A. J. Reck, Recent American Philosophy, NY 1964; B.
Kuklick, The Rise of American Philosophy. Cambridge,
Massachusetts, 1860-1930, NH 1977, rozdz. XVIII.
Janusz Jusiak
121