Wypalenie zawodowe nauczyciela skutkiem długotrwałego stresu

Wiesław Lesner
Wypalenie zawodowe nauczyciela
skutkiem długotrwałego stresu zawodowego
Teacher burnout as a result
of prolonged occupational stress
In the peculiar way with experiencing the stress without a doubt the teaching profession
is associated with the profession. Roles performed by the teacher require the permanent
contact of the interpersonal, huge commitment and the responsible cooperation with
pupils, their parents, the school staff and institutions cooperating with her. Everything it
is taking place at the same time under the permanent people power and causes that the
teaching profession is exceptionally absorbing psychophysical, using up and stressing.
The long-term stress accompanying the routine work can in consequence take the
teacher to the professional burnout. And so burning down is a direct effect of the permanent
professional stress. The research on the stress at the work, in the teaching profession is
showing that it is profession, in which the chronic stress is acting and peculiar nuisances
and permanent stressful events are appearing. Work with young people with method of the
coaching could contribute to better relations pupil - teacher, where the teacher would become
a partner, an adviser rather than an authority. Getting to know principles and methods of
the coaching by teachers would extend the scope of their acquired competence.
Keywords: professional burnout of teachers, professional stress, coaching
Praca jest dominującą aktywnością życiową człowieka, daje poczucie własnej
wartości, określa pozycję społeczną i w pewnym sensie własną tożsamość, dlatego
też „praca zawodowa zajmuje pierwsze lub drugie miejsce w hierarchii wartości,
konkurując jedynie z życiem rodzinnym”. Praca pochłania człowiekowi przeciętJ.E. Karney, Człowiek i praca. Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki pracy, Warszawa
1998, s. 27.
282
Wiesław Lesner
nie 1/3 życia w okresie produkcyjnym, czyli okres około 40 lat. Wyliczono, że jest
to mniej więcej 100 tysięcy godzin naszej egzystencji. Praca „traktowana jest jako
przejaw społecznej dojrzałości; osoba dojrzała to taka, która podejmuje aktywność
zawodową i w jej efekcie potwierdza i rozwija swoje zasoby, umiejętności, możliwości, a oprócz tego otrzymuje wynagrodzenie na dobre życie”.
Wybór pracy zawodowej jest wolnym wyborem człowieka i jest rozłożony
w czasie (etapy edukacji). Takim, a nie innym wyborem człowiek pokazuje także
swoje oczekiwania wobec życia, wobec samego siebie, definiuje, kim jest i kim
chciałby być, oraz jakie miałby pełnić role w grupie społecznej. Sumując wszystkie te aspekty – praca jest formą świadomego życia. Człowiek poprzez świadome
nabywanie i rozwój dyspozycji psychicznych i kompetencji przygotowuje się do
realizacji pracy. Przychodzi moment podjęcia pierwszej pracy zawodowej. System
wartości, oczekiwań, poglądów, wiedza nabyta, wiedza potoczna, zostają poddane
trudnej próbie. Inna od oczekiwań rzeczywistość wywołuje stres.
Już w latach 30. ubiegłego wieku lekarz Hans Selye prowadził badania z zakresu fizjologii. Stresem nazwał stan organizmu, na jaki składają się wszystkie
niespecyficzne zmiany wywołane czynnikami szkodliwymi dla organizmu. Polski psycholog J. Strelau mianem stresu określił stan, na który składają się silne
negatywne emocje oraz towarzyszące mu zmiany fizjologiczne i biochemiczne,
przekraczające normalny stan pobudzenia, których przyczyną jest brak równowagi między wymaganiami a możliwościami ich spełnienia. Przy czym wymagania
i możliwości mogą być zarówno subiektywne, jak i obiektywne.
Stres jest „uniwersalną” odpowiedzią na trudności, czyli powstaje wtedy, kiedy człowiek nie może dać sobie rady w sytuacji, w której się znajduje i nie jest
w stanie jej kontrolować. Wymagania środowiska także wywołują stres i choć jest
on zjawiskiem naturalnym i jest nieuniknioną częścią życia, wymaga umiejętności przystosowania się do zmian. Jednakże, gdy stres ma charakter długotrwały,
wywołuje wiele negatywnych konsekwencji. Takim długotrwałym stresem może
być stres zawodowy, który jest wynikiem narastających konsekwencji wymagań
stawianych pracownikowi w miejscu pracy. Określa się, że już ponad 75% czynnych zawodowo osób ocenia swoją pracę jako stresującą. Co roku na świecie
rozpoznaje się od 60 do 150 milionów nowych przypadków chorób związanych
z pracą zawodową.
Jednym ze skutków długotrwałego stresu zawodowego jest wypalenie zawodowe. Jest to stan, który krystalizuje się powoli, przez dłuższy okres przeżywania
L. Golińska, Pracoholizm, uzależnienie czy pasja, Warszawa 2009, s. 10.
W. Furmanek, Zarys humanistycznej teorii pracy, Toruń 2008, s. 209–210.
G. Bartkowiak, Człowiek w pracy. Od stresu do sukcesu w organizacji, Warszawa 2009,
s. 10–15.
N. Ogińska-Bulik, Stres zawodowy w zawodach usług społecznych. Źródła – Konsekwencje
– Zapobieganie, Warszawa 2006, s. 9.
Wypalenie zawodowe nauczyciela skutkiem długotrwałego stresu zawodowego
283
stałego stresu i angażowania całej potencji życiowej, i który w końcowym rezultacie wywiera zły wpływ na motywację, poglądy i zachowanie. To stan frustracji
i zobojętnienia pojawiający się u osób, które w pracy intensywnie zajmują się innymi, poświęcają temu tak dużo energii psychicznej i fizycznej, że nie mają już siły
i motywacji do kontynuowania swojej pracy z dotychczasową intensywnością.
Zawodem związanym w sposób szczególny z doświadczaniem stresu jest
niewątpliwie zawód nauczyciela. Pełnione przez pedagoga role wymagają stałego kontaktu interpersonalnego, ogromnego zaangażowania i odpowiedzialnej
współpracy z uczniami, ich rodzicami, pracownikami szkoły i instytucjami z nią
współpracującymi. Wszystko to odbywa się jednocześnie pod stałą presją społeczną i sprawia, że zawód nauczyciela jest niezwykle absorbujący psychofizycznie,
stresujący i wyczerpujący. Źródeł stresu można doszukiwać się w różnorodności
stresorów – nieprawidłowych zachowań i postaw uczniów, niskim statusie zawodowym, przeciążeniu pracą, presji czasu, braku odpowiedniego wyposażenia bazy
dydaktycznej, zbyt liczebnych klas, nieprawidłowych relacji w szkole.
Długotrwały stres towarzyszący codziennej pracy może w konsekwencji doprowadzić do wypalenia zawodowego nauczyciela, prowadzącego do zniechęcenia i rezygnacji z dalszego realizowania przyjętych wcześniej planów i zamiarów. Wypalenie zawodowe jest długotrwałym procesem, na który składa się wiele
czynników. Kluczowym czynnikiem dla rozwoju wypalenia jest zgeneralizowane
doświadczenie niepowodzenia w walce ze stresem wraz z obciążeniami emocjonalnymi wykonywanego zawodu.
Wypalenie jest zatem bezpośrednim skutkiem permanentnego stresu zawodowego i zarazem stresu nie umniejszanego własną aktywnością zawodową.
Wypalenie zawodowe zawiera w sobie trzy istotne symptomy, zwane także stopniami wypalenia – wyczerpanie emocjonalne, depersonalizację oraz zaniżoną (lub
całkowity jej brak) satysfakcję z wykonywania zawodu.
Zawodowe wypalenie nauczyciela jest swoistym procesem składającym się
z następujących po sobie etapów, wynikających ze stopnia wyrządzonej szkody.
Pierwszy etap stanowi tak zwane stadium ostrzegawcze, charakteryzujące się
uczuciem przygnębienia i irytacji. Powrót do właściwego, optymalnego funkcjonowania na tym etapie nie jest szczególnie trudny – zwykle wystarczające jest
zmniejszenie obciążenia pracą, krótki odpoczynek, zaangażowanie w określone
hobby.
Drugi etap związany jest z dłużej rozciągniętym w czasie syndromem i wówczas pojawia się drugi stopień wypalenia, charakteryzujący się gorszym wykonywaniem obowiązków, wybuchami irytacji, brakiem szacunku, a nawet pogardliwą postawą wobec innych osób. Interwencja na tym etapie wymaga znacznie
większego wysiłku i zdecydowanych działań. Niezbędny może być dłuższy urlop
S.M. Litzke, H. Schuh, Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, Gdańsk 2007, s. 167.
284
Wiesław Lesner
i regeneracja sił oraz oddanie się czynnościom niezwiązanym z pracą zawodową.
Istotny jest także udział osób trzecich, najlepiej spośród przyjaciół.
Trzeci etap, stanowiący chroniczność syndromu, czyli trzeci stopień wypalenia, polega na nasileniu objawów fizycznych, psychicznych i psychosomatycznych.
Zachwianiom ulega cała struktura osobowości. Typowymi objawami tego stadium
są uczucia osamotnienia i alienacji, kryzysy małżeńskie, rodzinne, przyjacielskie,
depresja, choroby somatyczne. Interwencja na tym etapie najczęściej wymaga
kontaktu z psychologiem, lekarzem, terapeutą i często pociąga za sobą konieczność zmiany pracy. Nie zawsze jest to jednak łatwe i w pełni realne, niekiedy bywa
wręcz niemożliwe, co należy szczególnie podkreślić. Ma to związek z podejmowanymi decyzjami i działaniami w zakresie funkcjonowania szkół, a bywają one
(te decyzje i działania) dramatyczne ze współczesnego punktu widzenia.
Badania nad stresem w pracy w zawodzie nauczyciela dowodzą, że jest to
zawód, w którym działa przewlekły stres i występują specyficzne uciążliwości
oraz stałe wydarzenia stresowe. Jak zatem radzić sobie z wypaleniem zawodowym? Odpowiedź jest trudna i złożona, lecz wśród wielu zaleceń pamiętać należy
o samoświadomości, umiejętnym kierowaniu sobą, wypoczynku i regeneracji sił
jako formie relaksu oraz o pozytywnym myśleniu.
Spoglądając w przyszłość trzeba jednak mieć świadomość, że pozytywne myślenie nie wystarczy, nie rozwiąże tego bardzo istotnego problemu. A może problem tkwi również w niedostosowanym do potrzeb współczesnej szkoły kształceniu
akademickim przyszłych pedagogów? Nauczyciel rozpoczynający pracę zawodową jest wyposażony w pewien zasób wiedzy, ale znów – jak wyżej wspomniano
– w zderzeniu z rzeczywistą pracą jego wiedza po części okazuje się nieprzydatna. Ma teoretyczną wiedzę na temat przeprowadzania zajęć dydaktycznych, ale
jest bezradny wobec ucznia, który zdecydowanie w tych zajęciach nie chce uczestniczyć. Jest bezradny wobec agresji i przemocy uczniów, wobec niestosowania
się uczniów do wydawanych poleceń, jest także bezradny wobec własnych emocji
– złości, lęku, niepewności. Tradycyjna droga – pedagog – dyrektor – policja – kurator, nie do końca zdaje egzamin. Gdyby tak było, szkoły (w szczególności gimnazja z młodzieżą w okresie moratorium psychospołecznego) byłyby miejscem
niczym nie zakłóconej pracy dydaktycznej.
We współczesnej szkole jeden, czy nawet dwóch pedagogów nie wystarczy,
nie są oni w stanie fachowo i skutecznie rozwiązywać lawinowo narastających
problemów. Dlatego studenci studiów pedagogicznych powinni być wyposażani
w nowe dla nich umiejętności, które mogliby racjonalnie wykorzystać w pracy
dydaktyczno-wychowawczej, zwiększając tym samym swoja autonomię.
Stawiane współczesnemu nauczycielowi zadania systematycznie są zwiększane, musi on rozpatrywać różne zagadnienia i ich wzajemne związki, formułować
cele i dobierać do nich stosowne metody postępowania, rozwiązywania. Przyjętych rozwiązań nie może jednak traktować „raz na zawsze”, mimo że wszystko
przebiega zgodnie z założeniami i na chwilę obecną nie ma żadnych problemów.
Wypalenie zawodowe nauczyciela skutkiem długotrwałego stresu zawodowego
285
Problemy są zawsze i są wynikiem dynamicznych zmian w otoczeniu, a ich rozwiązywanie wymaga od nauczyciela elastyczności, otwartości na nowe, pobudzania wyobraźni oraz gotowości do stałego poszerzania wiedzy.
Współczesna nauka pozbawia złudzeń co do istnienia w świecie stałych i niezmiennych reguł postępowania. Nie zawsze nauczyciel może odwoływać się
do starych metod, sposobów działania. Powinien potrafić zmienić swój sposób
myślenia i styl pracy. Dlatego też, zgodnie z obecnymi trendami w szkolnictwie
wyższym, nauczanie akademickie przyszłych pedagogów powinno przeobrażać
się w zakresie treści programowych i większą wagę przykładać do umiejętności
praktycznych.
Niezbędne byłoby nauczanie etycznych metod wywierania wpływu na
uczniów w celu zwiększania siły autorytetu nauczyciela. Reklama, polityka i wiele
innych dziedzin z powodzeniem stosują prawa manipulacji. Dlaczego odpowiednio zmodyfikowanych nie zastosować w szkole? Znajomość reguł postępowania
z ludźmi jest podstawą sukcesu w pracy. Dlaczego nauczyciel nie może być ekspertem od perswazji? Opanowanie technik perswazji – tu cały czas musimy mówić
o ich etycznym wykorzystaniu – znając potęgę pytań, można wpływać zarówno
na sposób myślenia ucznia, jak i na jego zachowanie. Ważną umiejętnością mogłoby także być poznawanie siebie, odczytywanie własnych emocji i umiejętność
panowania nad nimi – czyli wykorzystywanie potęgi podświadomości. Hasła:
nie musisz poddawać się wpływowi negatywnych sugestii; nie jesteś marionetką
w rękach innych ludzi; myśl samodzielnie – określają umiejętność przemiany przekonań negatywnych w pozytywne, a tym samym pozwalają swoje życie zmieniać
na lepsze.
Wprowadzenie do nauczania nowej potężnej dziedziny wiedzy – coachingu
– dałoby wymierne efekty w karierze zawodowej każdego nauczyciela. Celem
coachingu jest osobisty rozwój człowieka. Różni się on od abstrakcyjnych programów szkoleniowych, zarzucających uczestników mnóstwem informacji mało
przydatnych i niepraktycznych. Mistrzowski coaching polega na inspirowaniu
ludzi (uczniów), do urzeczywistniania wizji przyszłości, wspieraniu, wydobywaniu
z nich tego, co najlepsze, a nie doszukiwaniu się słabości. Nauczyciel – coach
to osoba, która łączy mądrość, zdolność do empatii i poczucie humoru z umiejętnością stworzenia relacji partnerskich z podopiecznymi (uczniami). Coaching
umożliwia ludziom dokonywanie zmian dzięki uczeniu się. Większe osiągnięcia
to większa praca, umiejętność i możliwość dawania z siebie więcej.
Nauczyciel wyposażony w wiedzę i umiejętności praktyczne inaczej potrafi
radzić sobie z trudnościami codziennej pracy z uczniami. Znając odpowiednie
techniki pracy z ludźmi, potrafi zastosować wiedzę z komunikacji, negocjacji,
J. Penc, Role i umiejętności menedżerskie. Sekrety sukcesu i kariery, Warszawa 2005, s. 300–301.
J. Murphy, Wykorzystaj potęgę podświadomości w pracy, Poznań 2010, s. 14–16.
R. Hargrove, Mistrzowski coaching, Kraków 2006, s. 11–13.
286
Wiesław Lesner
etycznej manipulacji, perswazji czy coachingu – nie jest tak podatny na wypalenie
zawodowe, ponieważ ma poczucie własnej wartości, skuteczności, potrafi zbudować swój autorytet, a sukcesy zawodowe określają jego pozycję społeczną. Jednym
z elementów przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu jest kształcenie światłych,
odpowiedzialnych i przede wszystkim kompetentnych ludzi, a państwo powinno
wspierać szkolnictwo wyższe w tych dążeniach.