Rozwój zła w 7 krokach wg. P.G. Zimbardo

Zimbardo P.G.
Zło uwodzi w siedmiu krokach*
Instrukcja "walki ze złem dla początkujących"
Tłumaczenie: Paweł Nowak
Chociaż mówi się, że niezbadane i kręte są ścieżki zła, odkryłem jego zaskakująco prostą
formułę. Wystarczy siedem kroków, by najzwyklejsi spośród nas – a nawet ci dobrzy –
zaczęli czynić zło. To niewiarygodne, jak niewiele wysiłku ta podróż wymaga, jak
naturalne wydaje się staczanie, jak ten sam scenariusz bywa w kółko odgrywany dla
nowych i starych widzów, którzy nawet nie zdają sobie sprawy, że słono zapłacili za bilet.
Na każdego, kto co noc modli się „zbaw nas ode złego”, przypada sąsiad, który w tym samym czasie
po cichu przekracza granicę pomiędzy dobrem a złem. Podąża za nim jego przyjaciel, nieświadomy
tego, jak szybko można zsuwać się po równi pochyłej, która prowadzi do zła. Wujek Charlie, „sól
ziemi”, po kryjomu posypuje chleb nasz codzienny szczyptą pieprzu, opowiadając podczas obiadu w
Święto Dziękczynienia rasistowski dowcip. Twoje dziecko dokucza trochę nieśmiałemu koledze, ale
przecież się nad nim nie znęca. Jego nauczyciel mówi jakiejś uczennicy, że jest głupia, by dać jej
nauczkę. Jane rozsiewa plotki, że nowy uczeń w klasie ma najlepsze stopnie, bo ściąga. Twój szef ma
rację, ucierając zarozumialcom nosa. Polityk, którego podziwiasz, ciągle mówi o ściganiu przestępców
– wprawdzie przestępczość spada, ale polityk wie, że budząc lęk dostanie więcej głosów od ludzi,
którzy utracą poczucie bezpieczeństwa.
.
Epizody w scenariuszu zła
Szatan zadowala się odgrywaniem epizodów w scenariuszu zła. Chętnie mówi nie wprost, wtrąca się
tylko w szczegóły, ogranicza ingerencje reżyserskie do didaskaliów. Ukrywa swoją charyzmatyczną
moc pod wieloma maskami. Co ciekawe, jego ulubione przebrania to maski cierpliwości, pozornej
obojętności i dobroduszności.
Co najważniejsze, Szatan najbardziej lubi uwodzić naprawdę dobrych ludzi; za niegodnych siebie
uznaje i gardzi tymi, których „natura” i tak popycha ku ciemnej stronie. Listę jego kandydatów
otwierają ci, którzy są przekonani o swej odporności. To są najłatwiejsze ofiary, ponieważ nigdy nie
zauważają, jak moc zła krąży wokół nich, jak wkrada się pod iluzoryczny pancerz ich wewnętrznej
siły.
Przygotowując się na spotkanie ze złem, wyobrażamy sobie zwykle, że nadjedzie oślepiając nas
światłami, że się z nim czołowo zderzymy wśród ogłuszającego huku. A kiedy naprawdę dochodzi do
spotkania ze złem, zauważamy co najwyżej małą plamkę w bocznym lusterku, odczuwamy leciutkie
stuknięcie, przez ułamek sekundy widzimy odbicie w szybie. Zło nas niszczy, ponieważ jest subtelne,
zamaskowane, wszechobecne.
Chociaż mówi się, że niezbadane i kręte są ścieżki zła, odkryłem zaskakująco prostą formułę.
Wystarczy siedem kroków, by najzwyklejsi spośród nas – a nawet ci dobrzy – zaczęli czynić zło. To
niewiarygodne, jak niewiele wysiłku ta podróż wymaga, jak naturalne wydaje się staczanie, jak ten
sam scenariusz bywa w kółko odgrywany dla nowych i starych widzów, którzy nawet nie zdają sobie
sprawy, że słono zapłacili za bilet. Przyjrzyjmy się Programowi Siedmiu Prostych Kroków Uwodzenia
przez Zło.
.
Krok pierwszy: nie rób nic
Nic łatwiejszego. Czy można pobłądzić, jeśli nie robi się nic złego? Taksówkarz zaczyna ci opowiadać
swój ulubiony seksistowski dowcip, z tych klasycznych o „cyckach i dupie”, z którego pasażerowiemężczyźni zawsze się śmieją. Wzruszasz ramionami, chciałbyś, żeby dał sobie spokój, ale nic nie
robisz, więc zaliczy cię do klientów, którym dowcip się spodobał. W centrum handlowym jakaś
kobieta uderza małego chłopca, potrząsa nim. Zastanawiasz się, czym to dziecko mogło ją tak
rozwścieczyć, ale nie interweniujesz. Twoja przyjaciółka mówi ci, że nowa dziewczyna w klasie jest
tak popularna wśród chłopców, bo to „dziwka”. Pytasz, skąd to wie. Odpowiada „To oczywiste”.
Kiwasz głową: „No cóż”. Reputacja dziewczyny jest na zawsze zniszczona. Pasażer w metrze skulony
jęczy. Być może źle się czuje i potrzebuje pomocy, ale może jest po prostu pijany – czyli jest sam
sobie winny. Tak czy inaczej, postępujesz zgodnie z regułą: nie mieszaj się w nie swoje sprawy.
Przecież gdybyś zdecydował się mu pomóc, spóźniłbyś się na spotkanie, a dookoła jest pełno ludzi,
którzy powinni mu pomóc. Zauważasz, jak kilku policjantów bije faceta. Oczywiste, że posuwają się
za daleko. Jeden z nich dostrzega, że się im przyglądasz. Uśmiechasz się nerwowo, bez słowa, i on już
wie, że na nich nie doniesiesz. Biją dalej.
Nicnierobienie, kiedy trzeba coś zrobić, odwracanie wzroku, kiedy trzeba dokładnie się przyjrzeć – w
ten sposób Zło dostaje wstępne pozwolenie na działanie. Sprawcy zła wykorzystują bierność
obserwatorów, którzy dzięki niej stają się ich wspólnikami. Brak działania może być wzięty za
milczącą zgodę.
Pomiędzy biernym statystą i wykonawcą głównej roli zawiązuje się w subtelny sposób niewerbalna
konspiracja, dzięki której dramat pt. „Zło jako brak działania” może być wystawiony.
..
Krok drugi: bądź w miarę wierny swoim ideałom
Ważne jest, oczywiście, by mieć własne zdanie na temat tego, co to znaczy być dobrym, moralnym
człowiekiem i czego można oczekiwać od innych. Tylko kto chciałby być „niewolnikiem przepisów”?
Dzięki małemu, niewinnemu kłamstewku można czasem załagodzić nieprzyjemną sytuację, a
wykorzystując okazję do nagięcia przepisów, możemy pomóc nie tylko sobie, ale także innym.
Przecież: „Bez ryzyka nie ma wygranej”, „Z tych, którzy tylko siedzą i czekają nigdy nie ma
pożytku”, „Trzeba wykorzystywać okazje”, „Grzeczne dziewczynki idą do nieba, niegrzeczne idą tam,
gdzie chcą”. Dzięki takim aforyzmom szybciej pędzimy ku złu. Niewielkie odejście od kodeksu
moralnego, ledwo dostrzegalna gra na linii, która wyznacza granice moralności, moment celowego
zaniedbania dobra, wszystko to pozwala złu wsunąć stopę w drzwi.
...
Krok trzeci: szanuj władzę i postępuj zgodnie z regułami
Oto dziecko szanuje starszych i robi to, co mu się każe, bez pytania i bez oporu. Czy rodzic może
chcieć więcej? Posłuszeństwo wobec zwierzchników to podstawowa cecha osób, które idą za
przywódcami i są pożytecznymi obywatelami. To właśnie zwierzchnicy często ustalają zasady
postępowania, bądź przemycają je pod postacią wskazówek etycznych i pilnują ich przestrzegania za
pomocą nagród bądź kar. Co ciekawe, często ci, którzy zasady tworzą, twierdzą, że sami im nie
podlegają. Natomiast używają swoich reguł, zwłaszcza tych nieprecyzyjnych i zmiennych, by
kontrolować zachowanie ludzi, którzy mogliby kwestionować prawowitość ich władzy. Władza tym
bardziej się umacnia, im więcej obywateli podporządkowuje się jej arbitralnym decyzjom. Nikt jednak
nie uczy dzieci, jak odróżniać władzę sprawiedliwą od niesprawiedliwej. Nikt nie uświadamia im
różnicy między władzą czyniącą dobro a tą skorumpowaną. Ślepe posłuszeństwo wobec
niesprawiedliwej władzy i bezmyślne podporządkowywanie się zniewalającym zasadom może
przemienić kochające wolność demokracje w faszystowskie dyktatury.
....
Krok czwarty: graj dla zespołu
Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego; najważniejsza jest drużyna; poświęcaj własne ambicje na
rzecz sukcesu zespołowego. Kiedy tych sportowych sloganów używa się w takich dziedzinach jak
biznes lub polityka, stają się żądaniem bezwzględnego poświęcenia dla grupy. Kiedy nieetyczny
system wywiera wpływ na decyzje, wówczas indywidualne wartości etyczne zostają odsunięte na
boczny tor. Kłamstwo, oszustwo, fałszerstwa w księgach rachunkowych, tolerancja dla korupcji –
dzięki temu poszczególni gracze mogą się przyczyniać do sukcesu całego zespołu. Lucyfer uwielbia
takie zespoły.
.....
Krok piąty: dziel się odpowiedzialnością
Kiedy w grę wchodzi wzięcie na siebie odpowiedzialności za zły czyn, wszyscy chętnie dzielimy się z
innymi ciężarem winy. Zamiast brać całą winę na siebie, rozpraszamy ją. Łatwiej jest robić pewne nie
do końca etyczne rzeczy, jeśli nasi zwierzchnicy są gotowi wziąć za nas odpowiedzialność. Jeśli
pozbywamy się odpowiedzialności bądź ją ograniczamy, czyny niegodne nie obciążają już tylko
naszego rachunku. Co więcej, możemy przekonywać innych, by unikali brania odpowiedzialności za
swoje czyny, obiecując im, że część winy weźmiemy na siebie. Czyli możemy im również pomóc
przekroczyć granicę.
......
Krok szósty: ceń swoich bliskich i ludzi takich, jak ty
Tacy jak my stanowią krąg rodziny i przyjaciół i w naszych oczach nie są zdolni zrobić nic złego.
Ufamy im bezapelacyjnie, wierzymy w ich niewinność kiedy ich czyny zdają się naruszać społeczne
normy, zatrudniamy ich zamiast innych, bardziej kompetentnych i uczciwych. Wywiązujemy się z
naszych zobowiązań wobec nich. Rozróżniamy między „nami” i wszystkimi „innymi”.
„Oni” to ci, którzy nie należą do naszej grupy. Kiedy w ten sposób zdefiniujemy „innych”,
odkrywamy, że różnią się od nas cechami, które czynią ich gorszymi, niegodnymi zaufania i
niebezpiecznymi. Samo ich istnienie stanowi zagrożenie dla naszego sposobu życia. Trzymamy się z
dala od nich. A pomagają nam w tym stereotypy, ponieważ dzięki nim możemy traktować „innych”
jako mniej ludzkich. Szatan jest mistrzem dehumanizacji.
.......
Krok siódmy: znajduj powody, by wierzyć w dobrą ideologię
Chcemy wierzyć, że świat jest sprawiedliwy, a ci, którzy nim rządzą, robią co w ich mocy, aby
poprawiać nasze życie. A rządzący często udają, że to właśnie robią. Deklarują przywiązanie do
jakiejś szlachetnej zasady, która zarysowuje abstrakcyjny, a zarazem pożądany cel. Ideologie są jak
pyszne ciasto gruszkowe – wypiekane z gruszek rosnących na wierzbie. Wypieka się je w
piekarnikach rozgrzanych ponad miarę. Możemy spędzić resztę życia tłumacząc, dlaczego jego
pieczenie było dobrym pomysłem, a mimo to placek się spalił. Chleb Lucyfera nigdy nie rośnie, nawet
w Piekarni Bezpieczeństwa Narodowego. Poświęcamy rzeczywistą wolność, w zamian otrzymując
złudną obietnicę bezpieczeństwa. Ideologia może stać się najgroźniejszą bronią masowego oszustwa i
rażenia.
To w zarysie wszystko, czego trzeba, by powoli przekształcać dobrych ludzi w tych, którzy czynią zło.
Prawda, że niewiele? Można jednak zapytać: skąd mam wiedzieć, czy robiąc któryś z tych kroków
staję po stronie diabłów, czy aniołów? Na początku wszystkie one wydają się racjonalne. Co mogę
zrobić, aby zmniejszyć swoją podatność na zakręty, które prowadzą ku złu?
.
Strategie odkupienia i oporu wobec Zła
Nie wystarczy modlić się do Boga, by nas nie wodził na pokuszenie. Wziąwszy pod uwagę subtelne
sposoby działania zła, musimy najpierw wyostrzyć nasze „wykrywacze”. Spowolnić automatyczne
przetwarzanie otrzymywanych informacji. Przestać polegać w percepcji na wcześniej ustalonych
kategoriach, dla których mamy gotowe, nawykowe reakcje. Większość wydarzeń w strumieniu życia
układa się w ciągi: możemy oczekiwać, że po A nastąpi B, a potem C. Ale kiedy po A następuje C, w
naszych głowach powinien odezwać się dzwonek alarmowy. Oto twój szef zachowuje się zwykle w
sposób powściągliwy i rzeczowy. Pewnego dnia chce, żebyś został po pracy, a wtedy prosi cię o małą
przysługę. Zanim zdąży wyjaśnić, o co mu chodzi, powiedz sobie „alarm dla WN” [Wykrywacza
Nieciągłości – przyp. tłumacza]! To może być fałszywy alarm, ale jesteś teraz przygotowany, by nie
dać się łatwo wciągnąć, gdy szef cię chwali, że grasz dla zespołu, po czym poprosi cię, żebyś się
zastanowił nad pewnymi liczbami w budżecie, które nie bilansują się tak, jak on by chciał. Chce,
żebyś fałszował księgi – dzisiaj tylko troszkę, ale, krok po kroku, mogą zostać zdefraudowane
miliardy.
.
Teoria zużytych skryptów
W wielu sytuacjach inteligentni ludzie robią głupie rzeczy, a dobrzy ludzie czynią zło, ponieważ
polegają na sprawdzonych, ale zużytych skryptach i nie zastanawiają się, czy pasują one do obecnych
warunków. Dowodzą tego badania Ellen Lander z Harvardu nad stanem bezrefleksyjności. Nie wahaj
się wysłać sygnał alarmowy do swojej kory mózgowej; nawet wtedy, kiedy w dobrze znanych
sytuacjach twoje zwykłe reakcje ciągle dominują, chociaż są przestarzałe i nieadekwatne. Włącz
krytyczne myślenie. Domagaj się dowodów na poparcie wypowiadanych twierdzeń. Żądaj, żeby
ideologie były opisywane na tyle dokładnie, by można było oddzielić ich retorykę od ich treści.
Wyobrażaj sobie przyszłe konsekwencje czegoś, co ty bądź ktoś inny ma właśnie zacząć. Odrzucaj
proste rozwiązania jako sposób na szybką naprawę złożonych problemów osobistych bądź
społecznych. Jeśliby działały tak, jak to się obiecuje, problemy te już dawno byłyby rozwiązane.
Bądź czujny i świadomy ram – często są one bardziej przekonujące niż zawarte w nich argumenty. Co
więcej, najbardziej skuteczne są takie ramy, które wydają się być po prostu zdrowym rozsądkiem.
Wpływają na nas, chociaż nie zdajemy sobie z tego sprawy. Pragniemy, by rzeczy były ukazywane
jako „rzadkie”, nawet gdy jest wprost przeciwnie. Unikamy sytuacji opisywanych jako potencjalne
porażki i wolimy to, co się przedstawia jako potencjalny zysk, nawet gdy chodzi o to samo. Nie
chcemy słyszeć o 40-procentowym ryzyku utraty X w zamian za Y, ale chcemy 60-procentowej
szansy na wygranie Y w zamian za X. Językoznawca George Lakoff jasno pokazuje w swoich
pracach, jak ważne jest, by sobie zdawać sprawę z siły ram i równoważyć ich podstępny wpływ na
nasze emocje, myśli i głosy.
.
Akceptacja warta każdej ceny
Chcemy być akceptowani przez ważnych ludzi. Niektórzy zrobią w tym celu prawie wszystko, inni
posuną się jeszcze dalej – byleby tylko grupa ich nie odrzuciła. Zaiste, jesteśmy zwierzętami
społecznymi, a nasze relacje społeczne przynoszą nam zwykle korzyści, pomagają osiągać ważne cele,
których sami nie osiągnęlibyśmy. Niemniej, bywają sytuacje, w których podporządkowywanie się
normom grupowym szkodzi dobru społecznemu. Niektóre grupy stają się destrukcyjne. Jest to
oczywiste w przypadku Świątyni Ludu Jima Jonesa, ale o wiele mniej oczywiste w przypadku grup,
które promują rasizm, seksizm lub terroryzm. Ważne, by określić, kiedy należy się podporządkować
normie grupowej, a kiedy ją odrzucić. Musimy być zdolni i gotowi do tego, by głosić swą
niezależność, pomimo ostracyzmu, który może nas za to spotkać. Taka deklaracja niezależności
umysłowej nie jest łatwą sprawą, zwłaszcza w przypadku młodych ludzi, u których obraz samego
siebie jest chwiejny, albo u dorosłych, którzy identyfikują się ze swoją pracą. Presja, by „grać dla
zespołu” jest prawie nie do odparcia. Trzeba zrobić krok do tyłu, posłuchać opinii z zewnątrz i znaleźć
sobie nowe grupy, które będą wspierać naszą niezależność i promować nasze wartości.
Starajmy się być mniej stronniczy wobec własnej grupy, nie zakładajmy, że jest najlepsza i zawsze ma
rację, a inne jej nie mają. Przyjmujmy, że nasza grupa jest specjalna, ale zarazem szanujmy
różnorodność, jaką oferują inne. Przyjęcie perspektywy tolerancji pomoże nam ograniczyć
stronniczość, która prowadzi do poniżania innych, do uprzedzeń i stereotypów, a także do zła, jakim
jest dyskryminacja poprzez dehumanizację.
Uważajmy na władzę, dopóki nie udowodni, że jest godna szacunku. Sprawiedliwa władza zasłuży
sobie na zaufanie swoimi działaniami, a nie pustą retoryką. Wielu z tych, którzy sprawują władzę, to
pseudoliderzy, fałszywi prorocy, nadużywający zaufania, promujący samych siebie. Kiedy uczymy się
dokonywać rozróżnień pomiędzy sprawiedliwą i niesprawiedliwą władzą, ograniczamy
prawdopodobieństwo automatycznego posłuszeństwa wobec liderów i spraw, które prawdopodobnie
wiodą nas ku złu.
.
Pułapka chwili obecnej
Na wiele decyzji, które podejmujemy, w sposób nieuświadomiony wpływa nasze poczucie
perspektywy czasowej. Wszyscy dzielimy przepływ doświadczenia na przeszłość, teraźniejszość i
przyszłość; czasem mamy tendencję do nadużywania jednej z nich i minimalizujemy znaczenie
innych. Bywa, że dajemy się złapać w pułapkę chwili. Przestajemy polegać na poczuciu przeszłych
zobowiązań i otwieramy się na wynikającą z sytuacji pokusę. Dobrym ludziom łatwiej robić złe
rzeczy, kiedy tak jak bohaterowie „Władcy Móch” całkowicie skupiają się na chwili obecnej. Aby
„płynąć pod prąd”, kiedy ludzie wokół ulegają złu, musimy oprzeć się na szerszej, bardziej
zrównoważonej perspektywie czasowej. Dzięki niej możemy odwołać się do przyszłości, by
uwzględnić koszty i zyski wynikające z naszych działań. Albo uświadomić sobie przeszłość, która
ukształtowała nasze wartości. Badania pokazują, że Holendrzy, którzy ukrywali Żydów przed
hitlerowcami, nie wymyślali – jak ich sąsiedzi – różnych powodów, by nie pomagać. Opierali się na
zasadach z przeszłości i nigdy nie zapominali, że w przyszłości będą musieli znowu spojrzeć na tę
sytuację i zapytać samych siebie, czy postąpili słusznie.
Musimy wziąć odpowiedzialność za własne decyzje i czyny. Im bardziej nie pozwalamy na
przerzucanie się odpowiedzialnością, tym mniej prawdopodobne jest, że ślepo podporządkujemy się
władzy czy antyspołecznym normom grupowym. Kiedy dzielimy odpowiedzialność w gangu,
korporacji, batalionie lub firmie, po prostu ukrywamy się sami przed sobą. Zawsze wyobrażajmy sobie
chwilę, gdy nasz obecny czyn będzie osądzany i nikt nie zaakceptuje tłumaczenia, że po prostu
wykonywaliśmy rozkazy, albo że inni też tak robili.
Drobne kwiaty zła potrafią rozwinąć się w prawdziwie trujące owoce. Grzeszki korupcji i drobne
wykroczenia, takie jak oszustwo, kłamstwo, plotkarstwo, rozsiewanie pogłosek, śmiech z
rasistowskich lub seksistowskich żartów, dokuczanie mogą być początkiem prawdziwego upadku.
Ułatwiają one destrukcyjne myślenie o bliźnich i działanie przeciwko nim.
Błędy są częścią życia. Wszyscy je popełniamy. Gorsze od błędu jest wypieranie się go,
racjonalizowanie, usprawiedliwianie i próby przekonania siebie i innych, że tak należało postąpić.
Zaakceptujmy maksymę, że błądzić jest rzeczą ludzką. To był błędny osąd, zła decyzja. Kiedy ją
podejmowaliśmy, mieliśmy wszelkie powody by przypuszczać, że jest ona dobra, ale teraz wiemy, że
się myliliśmy. Wystarczy wtedy sześć magicznych słów: „Przykro mi”, „Przepraszam”, „Proszę o
wybaczenie”. Przyznanie się do błędu sprawia, że dysonans poznawczy znika. Ile istnień można by
było ocalić, gdyby ci, którzy podejmowali decyzję o wojnie, byli w stanie przyznać się do
popełnionych błędów gdy tę wojnę wszczynali, a potem decydowali się ją dalej toczyć?
Ta „instrukcja walki ze złem dla początkujących” ma pomóc nam uzbroić się umysłowo i duchowo
oraz wyregulować nasz kompas moralny za pomocą prostych, dostępnych nam strategii umysłowych,
którym zbyt często pozwalamy rdzewieć. Przeciwnik jest naprawdę sprytny i doświadczony. Ale my
mamy najmocniejszy organ we wszechświecie – nasz umysł. Używajmy go, albo przegramy.