wybrane przepisy prawne dotyczące praw osób upośledzonych

Teresa Grams
Dom Pomocy Społecznej w Łodzi
ul. Sierakowskiego 65
WYBRANE PRZEPISY PRAWNE DOTYCZĄCE PRAW OSÓB
UPOŚLEDZONYCH UMYSŁOWO
Streszczenie: W pracy omówiono najistotniejsze regulacje prawne mówiące o
uprawnieniach osób upośledzonych umysłowo oraz zakazie ich dyskryminacji. Przesłanie
tych uregulowań prawnych jest następujące: każdy człowiek ma niezbywalne prawo do
godności. Konsekwencją uznania tej godności są wolność i prawa człowieka.
1. WSTĘP
Osoby z upośledzeniem umysłowym są takimi samymi ludźmi i obywatelami, jak
wszyscy inni. Te prawdy powinny być oczywiste. Ich potwierdzenie można znaleźć zarówno
w dokumentach międzynarodowych jak i w dokumentach prawa polskiego.
2. DOKUMENTY MIĘDZYNARODOWE
Organizacje międzynarodowe wydały szereg dokumentów określających prawa
człowieka i prawa osób niepełnosprawnych.
Między innymi były to:
1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku.
2. Deklaracja Praw Osób Upośledzonych Umysłowo – Rezolucja 28/56(XXVI)
Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 20 grudnia 1971 roku.
3. Deklaracja Praw Osób Niepełnosprawnych – Rezolucja 34/37(XXX) Zgromadzenia
Ogólnego ONZ z 9 grudnia 1975 roku.
4. Konwencja Praw Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w Nowym
Yorku 20 listopada 1989 roku.
5. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przyjęta przez
Radę Europy 4 listopada 1950 roku.
6. Standardowe Prawa Wyrównywania Szans dla Osób z Niepełnosprawnością –
zatwierdzone przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1993 roku.
Dokumenty te w odniesieniu do osób z upośledzeniem umysłowym, które z racji
deficytu intelektualnego bywają traktowane jak obywatele drugiej kategorii, są szczególnie
ważne.
Na przykład Deklaracja Praw Osób Upośledzonych Umysłowo określa prawa osób
upośledzonych do:
• odpowiedniej opieki lekarskiej, nauki, rehabilitacji i poradnictwa, w celu
umożliwienia im maksymalnego, wszechstronnego rozwoju,
• zabezpieczenia środków utrzymania i godziwego poziomu życia,
• życia z własną rodziną lub rodziną zastępczą, a gdy to jest niemożliwe, do
umieszczenia w zakładzie opiekuńczym, gdzie warunki są zbliżone do warunków
życia normalnego,
•
•
•
korzystania z pomocy opiekunów o odpowiednich kwalifikacjach,
ochrony przed wyzyskiem, nadużyciami i poniżającym traktowaniem,
rzetelnego postępowania w razie konieczności ograniczenia lub pozbawienia
przysługujących uprawnień1.
3. DOKUMENTY PRAWA POLSKIEGO
W Polsce aktem najwyższej rangi potwierdzającym prawa człowieka jest Konstytucja
Rzeczpospolitej Polskiej.
Według Konstytucji RP źródło wolności i praw człowieka stanowi jego przyrodzona,
niezbywalna i nienaruszalna godność, której poszanowanie oraz ochrona są obowiązkiem
Państwa (art. 30). Każdy człowiek, niezależnie od jego płci, rasy, wyznania, poglądów,
statusu materialnego, zdrowia, czy poziomu inteligencji, jest obdarzony ową przyrodzona mu
godnością. Dlatego też wszyscy jesteśmy sobie równi. Wszyscy mamy prawo do równego
traktowania przez władze publiczne i nikt nie może być dyskryminowany w życiu
politycznym, społecznym, czy gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art.32)2.
Dnia 1 sierpnia 1997 roku Sejm RP uchwalił Kartę Praw Osób Niepełnosprawnych,
w której zobowiązał Rząd oraz władze samorządowe do podjęcia działań mających na celu
urzeczywistnienie wynikających z konwencji międzynarodowych praw osób
niepełnosprawnych (w tym niepełnosprawnych intelektualnie). Dokument ten głosi, że osoby,
których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia,
ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych,
zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego
i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji3.
Ustawa o Ochronie Zdrowia Psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 roku jest
pierwszą regulacja ważnej i trudnej problematyki związanej z szeroko pojętą opieką
zdrowotną i pomocą osobom z zaburzeniami psychicznymi oraz ochroną ich praw
obywatelskich.
Ustawa z punktu widzenia interesów osób z upośledzeniem umysłowym obejmuje
następujące główne grupy problemów:
1. Działania zapobiegawcze w dziedzinie promocji zdrowia psychicznego i zapobieganie
zaburzeniom psychicznym (art. 4). Zwłaszcza chodzi tu o zapobieganie naruszeniom
zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży oraz osób długotrwale znajdujących się w
sytuacjach trudnych. Dotyczy to między innymi dzieci i młodzieży z upośledzeniem
umysłowym pozbawionych odpowiedniej stymulacji i warunków rozwoju, w tym
poczucia bezpieczeństwa i akceptacji, oraz osób przebywających w domach pomocy
społecznej w warunkach zagrażających ich zdrowiu psychicznemu.
Zwłaszcza istotne jest przewidzenie tworzenia placówek specjalistycznych
zajmujących się wczesnym rozpoznawaniem potrzeb dzieci z zaburzeniami rozwoju
psychoruchowego (art.4, ust.2).
2. Opieka zdrowotna wykonywana w ramach podstawowej specjalistycznej opieki
zdrowotnej w formie doraźnej, ambulatoryjnej, dziennej, szpitalnej, środowiskowej
oraz w domu pomocy społecznej (art.5). świadczenia zdrowotne w państwowych
placówkach są bezpłatne.
3. Nauka i zajęcia rewalidacyjne dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym
bez względu na stopień upośledzenia. Działania te organizuje się w przedszkolach,
szkołach, placówkach opiekuńczo-wychowawczych, ośrodkach rehabilitacyjnowychowawczych, domach pomocy społecznej, zakładach opieki zdrowotnej a także w
domu rodzinnym (art. 7 ust.1).
2
Dla dzieci i młodzieży organizuje się również rehabilitację leczniczą, zawodową i
społeczną. Rehabilitacja i zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze są bezpłatne, a opieka
niezbędna do prowadzenia rehabilitacji i zajęć rewalidacyjno-wychowawczych wchodzi w
zakres tych czynności, czyli również jest bezpłatna (art. 7 ust.2).
Regulacja ta ma historyczne znaczenie. Dotąd obowiązek nauczania w stosunku do
dzieci głębiej upośledzonych nie był ściśle przestrzegany, zwłaszcza zwalniano z niego dzieci
upośledzone w stopniu głębokim. Ponadto, dopuszczano, by niesamodzielność dziecka
stawała się przyczyną eliminowania go z przedszkola lub szkoły ze względu na potrzebę
sprawowania „tak daleko” posuniętej opieki i brak po temu możliwości. Realizacja
obowiązku nauczania w stosunku do dzieci z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego
odbywa się przez uczestnictwo w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych, a zasady ich
organizowania określa Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 stycznia 1997
roku.
1. Oparcie społeczne (art. 8) rozumiane jako specjalna forma pomocy dla osób, które z
powodu choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego maja poważne trudności
w życiu codziennym, zwłaszcza w kształtowaniu swoich stosunków z otoczeniem, w
zakresie zatrudnienia oraz w sprawach bytowych. Chodzi tu o „towarzyszenie” osobie
z upośledzeniem umysłowym, o podtrzymywanie i rozwijanie jej umiejętności
niezbędnych do samodzielnego życia, organizowanie w środowisku społecznym
pomocy ze strony rodziny i innych osób, grup i organizacji społecznych oraz
instytucji. Oparcie społeczne obejmuje również pomoc finansową, rzeczową oraz inne
świadczenia. Zadania te reguluje ustawa o pomocy społecznej.
2. Usługi opiekuńcze (art. 9) oraz pomoc mieszkaniowa, pod postacią między innymi
środowiskowych domów samopomocy, jako jedna z form tych usług, są kolejną
regulacją wspierającą życie osób z upośledzeniem umysłowym w otwartym
środowisku.
3. Kontakty osób przebywających w szpitalach i domach pomocy społecznej z rodziną i
innymi osobami nie mogą być ograniczane, a korespondencja tych osób kontrolowana
(art. 13).
4. Przymus bezpośredni może być stosowany tylko wtedy, gdy osoby z zaburzeniami
psychicznymi dopuszczają się zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu własnemu lub
życiu i zdrowiu innej osoby, bezpieczeństwu powszechnemu, bądź w sposób
gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu (art. 18
ust.1).
5. Jeżeli osoba przyjmowana do szpitala jest małoletnia powyżej 16 roku życia lub jest
całkowicie ubezwłasnowolniona, to oprócz wyrażenia zgody przez prawnego
opiekuna, ona sama jeżeli jest do tego zdolna, musi się w tej sprawie wypowiedzieć
(art22 ust.3 i 4).
6. Szpitale psychiatryczne i domy pomocy społecznej dla osób chorych psychicznie i
upośledzonych umysłowo mogą być w każdej chwili kontrolowane przez sędziego.
Sprawdza on legalność pobytu podopiecznych oraz przestrzeganie ich praw a także
warunki w jakich przebywają (art. 43)
7. Jeżeli w szpitalu psychiatrycznym przebywa osoba upośledzona umysłowo, która jest
równocześnie chora psychicznie, może ona, wykorzystując postanowienie art. 43,
otrzymać pomoc w prowadzeniu wszystkich swoich spraw lub spraw określonego
rodzaju, ze strony kuratora ustanowionego przez sąd. Kuratora takiego sąd może
ustanowić z urzędu.
8. Postępowanie przed sądem opiekuńczym w sprawach określonych w ustawie jest
wolne od kosztów sądowych. Sąd może ustanowić dla osoby, której postępowanie
dotyczy, adwokata z urzędu, nawet bez zgłoszenia przez nią wniosku (art. 48 ust.2)4.
3
Biorąc pod uwagę, że wszystkie dotąd przytoczone dokumenty zarówno prawa
międzynarodowego, jak i wewnętrznego, mówią o uprawnieniach osób niepełnosprawnych
intelektualnie oraz o zakazie ich dyskryminacji ze względu na ich ułomność, wszelkie
regulacje ustawowe konkretyzujące niniejsze deklaracje muszą być interpretowane właśnie
jako mające na celu zapewnienie tym osobom specjalnej ochrony i opieki ze strony Państwa
oraz społeczeństwa, a nie jako ograniczenia. Podstawową zasadą tych uregulowań jest dobro
osoby niepełnosprawnej oraz ochrona jej interesów.
LITERATURA
1.
„Deklaracja Praw Osób Upośledzonych Umysłowo” – Rezolucja 2856 (XXVI),
Broszura Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym.
2. „Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej”.
3. „Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 roku – Karta Praw
Osób Niepełnosprawnych”, Monitor Polski Nr 50, poz. 475.
4. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994 roku”, Dz. U. Nr
111, poz. 535.
SELECTED LEGAL REGULATIONS CONCERNING THE RIGHTS
OF THE MENTALLY HANDICAPPED
Abstract: The paper presents the most important legal regulations concerning the rights
of the mentally handicapped and the ban of their discriminating. The message of the
regulations is the following: every person has the inalienable right for dignity. The
consequences of recognising the dignity are freedom and human rights.
4