Portret typowego bezrobotnego 45 plus a jego zatrudnialność

Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
Dr Anna Pawłowska
Opracowanie dla potrzeb Projektu Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia
wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
Portret typowego bezrobotnego 45 plus a jego zatrudnialność (employability)
Zmiany na współczesnym rynku pracy powodują, że inny rodzaj aktywności poszukujących
pracy uznaje się za efektywny. Wprowadza się pojęcie zatrudnialności (employability), które
stanowi potencjał możliwości danej osoby na rynku pracy. W tym kontekście rekomenduje
się, aby tworzyć coś na kształt portfela kompetencji, który umożliwi znalezienie pracy w
różnych miejscach.
Niniejsze opracowanie ma na celu sprawdzenie, czy osoby bezrobotne 45 plus posiadają
cechy, które wspierają lub też ograniczają ich możliwości na rynku pracy. Nie jest to jednak
prosty opis charakterologiczny, gdyż niewiele może on dać w kontekście aktywności
zawodowej. Jest to analiza pod kątem ich potencjału w zakresie radzenia sobie na rynku
pracy.
W pierwszej kolejności należy sprawdzić, jak postrzegają oni sytuację, w której się znajdują.
Znaczenie tego problemu podkreśla wielu autorów, gdyż to ma wpływ na zachowanie się
jednostek. Na przykład B. Baczko, wyjaśniając społeczne funkcjonowanie ludzi, wprowadza pojęcie
wyobrażeń społecznych. Są one „uogólniającym wyobrażeniem społeczeństwa, jako „porządku”, w
którym każdy element ma swoje miejsce, swoją tożsamość i swoją rację bytu” (Baczko 1994: 45).
Zachowanie ludzi jest więc konsekwencją posiadanych wyobrażeń o rzeczywistości społecznej.
Zgodni co do tego są także przedstawiciele psychologii poznawczej. Posługują się oni
wprawdzie pojęciem poznawczej reprezentacji świata społecznego, ale ma ono analogiczne
znaczenie, jak wyobrażenie społeczne. „Rzeczywistość społeczna reprezentowana jest w
naszych umysłach w formie zdarzeń i działań społecznych, które mają swoich aktorów z
celami, warunki uruchamiające, przeszkody i typowe sposoby ich przezwyciężania.”
(Trzebiński 1983: 56)
Wyobrażenia społeczne, poznawcze reprezentacje świata społecznego oraz wizja świata są
zbliżonymi znaczeniowo i wzajemnie uzupełniającymi się pojęciami, wyjaśniającymi
1
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
funkcjonowanie podmiotów w relacjach społecznych. W ich zakresie znaczeniowym znajdują
się podobne treści, opisujące rzeczywistość społeczną, a które determinują przebieg i
charakter relacji społecznych. W wyobrażeniach społecznych według B. Baczki znajdują się
„globalne przedstawienia życia społecznego, jego aktorów, instancji i autorytetów, mity
polityczne, wizerunki „liderów” itp.” (Baczko 1994: 45) Wyobrażenie społeczne „wyznacza
podział ról i pozycji społecznych, wyraża i narzuca pewne wspólne wierzenia,
w szczególności ustalając wzorce, takie jak: „przywódca”, „wierny podwładny” (...);
[obejmuje] obrazy przyjaciół i wrogów, rywali i sojuszników” (Baczko 1994: 40), stosunek
do przeszłości i przyszłości.
J. Reykowski pisze zaś, że w strukturach poznawczych zawarte są „reprezentacje
konkretnych obiektów: osób, instytucji, symboli, miejsc, przedmiotów, które otaczają
człowieka i z którymi pozostaje w stałych związkach. Sieć tych związków decyduje o naturze
relacji człowiek-świat” (Reykowski 1983: 229). Jednocześnie schemat poznawczy, oprócz
informacji
o
charakterze
deskryptywnym,
zawiera
także
dane
o
emocjonalnym
ustosunkowaniu względem obiektów w nim zawartych.
Zgodnie z powyższym zachowanie bezrobotnych zdeterminowane jest tym, jak
postrzegają oni rynek pracy i funkcjonujące na nim podmioty, czyli na przykład pracodawców
czy też konkurencyjnych kandydatów na dane stanowisko pracy. Z treści tych wynika
potencjalna możliwość rozwijania własnej aktywności na rynku pracy.
Jednakże społecznie analizując rynek pracy należy podkreślić, że to, co się na nim
dzieje jest wynikiem wzajemnych relacji i one mają istotne znaczenie dla ukierunkowania
wzajemnych działań. Na przykład sposób, w jaki pracodawcy traktują zatrudnionych wpływa
na ich motywację do wchodzenia na rynek pracy, a nie korzystania jedynie z zasiłków.
Dotyczy to w szczególności osób 45 plus.
W kontekście interakcji szczególnie istotnym źródłem informacji na temat cech
determinujących relacje czyli potencjałów relacyjnych jest interakcjonizm symboliczny.
Podejście to zakłada, że podmioty w trakcie interakcji działają zgodnie z własnymi
definicjami sytuacji (Bolesta-Kukułka 2003: 95) oraz posiadanym systemem znaczeń, gdyż
„ludzie wiążą cel podejmowanych działań ze znaczeniem, jakie ma ono dla nich. Działają ze
względu na to znaczenie. Miejscem konstrukcji znaczeń jest sytuacja. Wpływa to na ich
własność,
jaką
jest
zmienność
definicji
znaczeń,
dookreślanych
sytuacyjnie.”
(Dobrzański 1999: 158) Jednocześnie kontakt między ludźmi opiera się na wymianie symboli.
2
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
Wszelkie działania podlegają interpretacji i weryfikacji w oparciu o istniejący system
znaczeń. Każdy podmiot relacji posiada system znaczeń dotyczący decyzji i działań z zakresu
funkcji personalnej, które determinują jego interakcje z innym podmiotem, który posiada
swoje własne schematy interpretacyjne na ten temat. Interakcja bowiem służy według
G.H. Meada uzgadnianiu znaczeń, symboli tego, co się wokół ludzi dzieje.
Aktywność bezrobotnych 45 plus jest więc wypadkową relacji między takimi podmiotami,
jak pracodawcy, młodzi pracownicy (szczególnie ważne z punktu widzenia osób starszych,
gdyż postrzegają oni ich jako rywali), urzędy pracy i regulator prawny, jakim jest państwo.
Wyjaśnia to podejście dramaturgiczne E. Goffmana, według którego działania podmiotów w
relacjach społecznych wynikają z posiadanego i zinterpretowanego opisu ról, które są
odgrywane na społecznej scenie. Zachowanie danego podmiotu jest odgrywaniem „roli
społecznej [która] obejmuje jedną lub więcej ról granych przy kolejnych okazjach przez
wykonawcę przed publicznością tego samego rodzaju.” (Goffman 1981: 53)
Podobnie ujmuje to G. Morgan, według którego zachowanie na rynku pracy, który jest
szczególnym przypadkiem rzeczywistości społecznej, wiąże się z odgrywaniem ról,
„zaprogramowanych działań”, tworzących coś na kształt scenopisu dramatu, który jest na
scenach tego rynku rozgrywany. (Morgan 1997: 125) Podmioty relacji zachowują się zgodnie
z opisami własnej roli, innych podmiotów, ale także opisem roli zespołów działań, jaką jest
aktywność zawodowa. Z tej perspektywy miejsce i znaczenie analizowanych działań jest więc
w szczególności skutkiem interakcji przebiegających w przestrzeni społecznej rynku pracy.
Ponadto istota interakcji polega na tym, że podmioty, zachowując się zgodnie ze
swoimi wyobrażeniami, oddziałują na siebie, nadając i odbierając zawarte w nich znaczenia i
schematy interpretacyjne. Dochodzi bowiem, do „zderzania się” ich potencjałów relacyjnych,
czego przejawem są wzajemnie powiązane zachowania jednej i drugiej strony relacji. W
efekcie rodzaj występujących działań jest wykreowany przez interakcje. Jeżeli w trakcie
interakcji zaktywizowane zostały te elementy potencjałów relacyjnych, które wiążą się z
danym typem działań, to rezultatem procesu interakcji są określone działania, składające się
na sposób jej realizacji. Wśród tych elementów wyróżnić można wyobrażenia na przykład o
roli urzędów pracy, a także rolach i znaczeniu poszczególnych związanych z nimi
podmiotów, ich intencjach i realizowanych celach oraz obowiązujących regułach. Zgodnie z
3
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
nimi bowiem podmioty będą zachowywały się we wzajemnych relacjach, co znajdzie swoje
odzwierciedlenie w zachowaniach na rynku pracy i poziomie posiadanej zatrudnialności.
Z przeprowadzonego raportu Osoby w wieku 50+na mazowieckim rynku pracy.
Wyniki badań przeprowadzonych w latach 2009 i 2010, PBS DGA Sp. z o.o. i Human Capital
Business Sp. z o.o. wynikają następujące kwestie dotyczące ich wyobrażenia o sobie samych,
młodych pracownikach i pracodawcach. Przeciętny bezrobotny 50 plus ma wykształcenie
podstawowe lub zasadnicze zawodowe i pozostaje bez zatrudnienia dłużej niż rok. Według
niego nie może znaleźć pracy ze względu na wiek, zły stan zdrowia i brak wystarczającego
wykształcenia. Jednocześnie wstydzi się swojego wieku i długiej przerwy w pracy. Większość
tych powodów braku pracy pozostaje poza jego wpływem. Co do braku odpowiedniego
wykształcenia, to również nie jest obszar możliwych oddziaływań, o czym świadczy to, że
2% niepracujących brało udział w szkoleniu w ciągu ostatniego roku, 1% zmienił zawód, a
tylko 4% chce w ciągu trzech lat przekwalifikować się.
Ponadto według przeciętnego bezrobotnego w porównaniu z innymi kandydatami posiada on
niewłaściwą aparycję, jest mniej wydajny, nie zna języków obcych i nowoczesnych
technologii oraz dłużej się uczy i nie lubi zmian.
Młodsi konkurenci na rynku pracy według nich są atrakcyjni fizycznie, znają języki obce i
nowe technologie oraz są lepiej wykształceni i dopasowani do potrzeb rynku pracy. Posiadają
też negatywne cechy, gdyż są nastawieni na karierę i wyścig szczurów, odważni i agresywni.
Ponadto otwarci na nowości, lubią wyzwania i zmianę pracy. Jednocześnie są nieuczciwi,
niemoralni i zgłaszający wygórowane roszczenia finansowe.
Ważnym podmiotem jest pracodawca, który według bezrobotnych 50 plus, nie chce ich
zatrudnić, gdyż w ich przekonaniu uważa ich za starych. Jest przekonany o ich złych
nawykach, innym sposobie myślenia, co powoduje trudności w przystosowaniu się do
warunków pracy. Tymczasem zdaniem bezrobotnych, jako bardziej doświadczony mógłby
wykazywać błędy młodszym pracownikom i przełożonym. Zaś z uwagi na jego oświadczenie
pracodawca ma mniejsze możliwości manipulowania nim.
Dlatego według bezrobotnych 50 plus pracodawcy wolą młodszych pracowników, którzy są
ambitni, dążący do celu, pracowici, chętni do nauki, łatwo dostosowują się do nowych
sytuacji. Dlatego pracodawcy dobierają współpracowników w wieku podobnym do
przełożonego i chcą stworzyć młody, zgrany, dynamiczny zespół.
Warto przyjrzeć się temu i odpowiedzieć na pytania: Jak bezrobotny ocenia w związku z tym
swoje szanse (prawdopodobieństwo) na to, że znajdzie pracę? Jak wiele z tych elementów
4
Adaptacja modelu "WellBox" jako narzędzia wydłużenia wieku aktywności zawodowej na mazowieckim regionalnym rynku pracy
może zmienić? Na ile w swoim przekonaniu ma kontrolę nad sytuacją, w której się znalazł?
Na ile jest przekonany, że znalezienie pracy zależy od jego zachowania? W jakim stopniu w
jego przekonaniu sprawuje psychologiczną kontrolę nad tym, w jakiej sytuacji się znalazł?
Z analizy przekonań i wyobrażeń bezrobotnych wynika, że dość szybko nabierają oni
przekonania, że prawdopodobieństwo znalezienia pracy jest takie samo, bez względu na to,
jak się zachowa. Istnieje więc duże prawdopodobieństwo tego, że większość z nich ma
ukształtowaną wyuczoną bezradność. Wywołuje to u nich określone konsekwencje. Deficyty
poznawcze polegające na swoistej
blokadzie procesu spostrzegania. Nie zauważają
pojawiających się nowych możliwości wywierania wpływu na zdarzenia. Obniżeniu podlega
też zdolność uczenia się nowych reakcji, które mogłyby zapewnić kontrolę nad zdarzeniami.
Kolejne to deficyty emocjonalne polegające na przeżywaniu uczuć ogólnie związanych ze
stanem depresji. Ponadto takie osoby cechuje uczucie wrogości, apatia, nic ich nie cieszy,
przeżywają stany lękowe, ogólny syndrom zmęczenia.
Doświadczają też deficytów motywacyjnych polegających na obniżeniu motywacji do działania,
bierności i braku prób zmiany sytuacji.
Wreszcie ostatni podmiot – urząd pracy jawi się bardziej jako instytucja zapewniająca środki
socjalne niż pomoc w pośrednictwie pracy. Bezrobotni nie ufają im i negatywnie oceniają
oferowane szkolenia, po których i tak nie otrzymuje się pracy.
Wyobrażenie rynku pracy w świadomości bezrobotnych 50 plus powoduje, że ich
zatrudnialność jest bardzo niska. Dlatego wskazane byłoby oddziaływanie na poszczególne
podmioty rynku, ich wyobrażenia i wzorce działania tak, zmieniać wzajemne relacje. Próba
zmiany wyłącznie postaw bezrobotnych jest mało efektywna, gdyż nie kształtują się one w
oderwaniu od szerszego kontekstu społecznego.
5