Wprowadzenie: Nicolai Hartmann i regularna różnorodność

Wprowadzenie:
Nicolai Hartmann
i regularna różnorodność
Przez długi czas, gdy w Polsce pisano o filozofii Nicolaia
Hartmanna, rozpoczynano zwykle od stwierdzenia, że jego filozofia nie uzyskała dotąd należnego jej przebadania i opracowania. Obecnie sytuacja się zmieniła, bowiem ostatnie dziesięciolecia przyniosły wiele ważnych, ogólnych i szczegółowych
opracowań. Do ich grona pretenduje także zbiór tekstów, które
Czytelnik znajdzie w niniejszej książce.
Mówiąc o poglądach Hartmanna, najczęściej przywołuje się określenia: ontologia krytyczna, krytyka myślenia systemowego, pochwała filozofii systematycznej, problemy metafizyczne jako rdzeń filozofii, antynomie i aporie jako punkt wyjścia i punkt dojścia ludzkiego myślenia, wiara w poznawczy
postęp w filozofii, problemowa interpretacja historii filozofii.
Ale jest jeszcze inne określenie, które może w pełni i zarazem
poglądowo oddać ducha filozofii Hartmanna oraz model rysowanego w niej obrazu świata: regularna różnorodność. Hartmann był pluralistą – we wszystkich dziedzinach i problemach,
jakimi się zajmował – zarówno w dziedzinie ontologii, jak i etyki, aksjologii, filozofii ducha, filozofii dziejów czy wreszcie także teorii poznania. Jego pluralizm ontologiczny jest najbardziej
znany. Charakteryzuje go przede wszystkim wyodrębnienie różnych rodzajów bytu (realny, idealny, intencjonalny, irrealny...),
a następnie wyjaśnienie ich budowy przy pomocy idei struktury
warstwowej. I tak w świecie realnym pojawia się warstwa bytu
fizycznego, następnie warstwa organiczna, psychiczna i ducho-
8
Wprowadzenie: Nicolai Hartmann i regularna różnorodność
wa (obejmująca ducha osobowego, obiektywnego i zobiektywizowanego). Z kolei w obrębie bytu idealnego zostają wyróżnione: idealność wolna, związana oraz idealność zawieszona. W ich
zakresie pojawia się ponownie zróżnicowanie warstwowe (choć
niepokrywające się z warstwami realnymi).
W obrazie świata, jaki rysuje filozofia Hartmanna, wielość
i różnorodność nie są jednak bezgraniczne. Przeciwwagą dla
nich – ale też zwornikiem i fundamentem – jest jedność i porządek. Ich wyrazem jest regularna budowa świata, kategorie oraz
prawa. Co prawda, wielość i różnorodność mają również odpowiednik w wielości i różnorodności samych kategorii (w tzw.
kategoriach warstwowych), ale w Hartmannowskiej ontologii
występują również kategorie, które powtarzają się we wszystkich warstwach i tworach bytowych. Taka jest funkcja kategorii fundamentalnych, do których należą kategorie elementarne
(zakresowo najszersza grupa kategorii, gdyż obowiązują także
poza bytem realnym), równie szerokie w swym obowiązywaniu
kategorie modalne oraz wreszcie wspomniane prawa kategorialne. Regularna różnorodność świata według Nicolaia Hartmanna oznacza, że wielość i różnorodność bytu nie jest różnobarwnym chaosem, lecz kryje się pod nią uporządkowana i regularna
struktura określająca budowę szczegółowych i indywidualnych
tworów, które występują w świecie.
Hartmann pisał o tej perspektywie w następujących słowach: „Byłoby jednak równie niedorzeczne i samowolne, gdybyśmy teraz obrócili ostrze w przeciwną stronę i odmówili światu jakiejkolwiek jedności. Także i ku temu nie ma wcale powodu.
Świat, taki jaki jest, ma bez wątpienia charakter jednolity; tyle że
ów charakter nie jest tak jawny jak różnorodność, którą obejmuje. I jest on naturalnie innego rodzaju, niż skłonny jest go skonstruować rozum [...]. Ważne jest przy tym, by sobie uświadomić,
że jedność może również polegać na czymś zupełnie innym niż
na jednorodności podstaw bytowych. Nie musi być jednością zasady lub źródła – tak jak to sobie wyobrażał np. Plotyn, nie musi
być również jednością kilku zasad, może również polegać na jed-
Wprowadzenie: Nicolai Hartmann i regularna różnorodność
9
ności struktury lub też na jedności powszechnego porządku. Taka
jedność zgadza się z daleko posuniętą heterogenicznością”1.
Perspektywa regularnej różnorodności pozwala rozumieć
postawę Hartmanna wobec popularnych w wieku XX stanowisk
pluralistyczno-relatywistycznych. Wielość nie jest bowiem dla
Hartmanna brakiem porządku i chaosem – właśnie dlatego, że
u jej podstaw leży to, co jednorodne i uporządkowane. Perspektywa ta jest wyraźna w różnych jego tekstach. Widać ją zarówno w pracach z filozofii teoretycznej, jak i w dziedzinie rozważań praktycznych. Trzeba to podkreślić zwłaszcza w kontekście
aksjologii i etyki, gdyż to w nich właśnie wpływy myślenia łączącego pluralizm z relatywizmem bywają szczególnie żywe.
Rozwiązania Hartmanna idą na przekór takiemu myśleniu: pluralizm wartości, zmienność danych w kulturze i historii sposobów wartościowania można pogodzić z regularnością i uporządkowaniem samych idealnych wartości.
*
*
*
Różnorodność i regularność odbija się także w tekstach prezentowanych w tym zbiorze. Podejmują one różne szczegółowe
zagadnienia związane z filozofią Hartmanna, obejmujące kwestie historyczno-filozoficzne, jak i systematyczne. Do pierwszej
grupy zaliczają się opracowania dotyczące stosunku Hartmanna
do neokantyzmu marburskiego, Hartmannowskiego rozumienia
problemu metafizycznego w zestawieniu z rozumieniem Kantowskim, Hartmannowskiego i Jaspersowskiego rozumienia filozofii, relacji zachodzącej między filozofią Hartmanna a poglądami filozofów rosyjskich czy wreszcie analiza filozofii Hartmanna
w kontekście stanowiska J. Ortegi y Gasseta. Do drugiej grupy
należą opracowania, których autorzy rozpatrują zagadnienia
z zakresu Hartmannowskiej ontologii i filozofii przyrody, jego
1
N. Hartmann, Neue Wege der Ontologie, [w:] Systematische Philoso­
phie, red. N. Hartmann, Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart–Berlin 1942, s. 245.
10
Wprowadzenie: Nicolai Hartmann i regularna różnorodność
stanowisko etyczne, poglądy z dziedziny ontologii bytu duchowego i filozofii dziejów oraz jego – szczególnie bogato w tym
tomie reprezentowane – teorie estetyczne.
Poszczególne rozdziały napisali autorzy, którzy z jednej strony zajmują się różnymi aspektami dorobku Hartmanna,
z drugiej zaś – w swym stosunku do jego filozofii oraz w jej ocenach przyjmują różne postawy, dostrzegając w niej więcej lub
mniej idei wartych kontynuacji czy – wręcz przeciwnie – wartych zarzucenia. Wielogłos autorów nie zawsze jest więc zgodny. Ze wszystkich jednak tekstów, również tych krytycznych,
wyłania się różnorodność i teoretyczne bogactwo koncepcji pozostawionych przez Hartmanna.
Pierwowzorem tych tekstów były referaty zaprezentowane
na konferencji „Nicolai Hartmann (1882–1950) – źródła, krytyki, kontynuacje”, zorganizowanej przez Lubelskie Towarzystwo Naukowe oraz Instytut Filozofii Uniwersytetu Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie w dniach 29–30 marca 2012 roku dla
uczczenia przypadającej w 2012 roku 130. rocznicy urodzin
Hartmanna. Poszerzone, a wcześniej także poddane dyskusjom
w ramach lubelskiej konferencji Hartmannowskiej, uzyskały
one kształt artykułów podejmujących różne szczegółowe aspekty poglądów Hartmanna.
Książka zawiera również bibliografię opublikowanych
w Polsce przekładów dzieł Hartmanna oraz spis powojennych
opracowań na temat jego filozofii, które zostały opublikowane w języku polskim. Nie trzeba chyba odrębnie uzsadniać potrzeby przedstawienia takiej bibliografii. Dotyczy to zarówno tej
części, która obejmuje przekłady – gdyż w większości są to tłumaczenia fragmentów „wielkich” dzieł Hartmanna, rozproszone w różnych czasopismach i innych publikacjach, jak i tej części, która prezentuje listę polskojęzycznych opracowań. W ten
sposób Czytelnik, zainteresowany filozofią Hartmanna, znajdzie
tu – w jednym miejscu – pomoc i wskazówki, które będzie mógł
wykorzystać we własnych badaniach.
Leszek Kopciuch