Wprowadzenie - Wydawnictwo UMCS

Wprowadzenie
Wszelkie badania dotyczące historii filozofii islamskiej1 muszą uwzględniać pewnego rodzaju podwójne źródło inspiracji, bez którgo nie sposób sobie
wyobrazić powstania i rozwoju tej filozofii. Owo podwójne źródło oznacza silne oddziaływanie na filozofów świata islamu2 zarówno treści sensu stricto religijnych, islamskich, jak i filozofii starożytnej, z którą świat islamu wszedł
w kontakt dzięki zakrojonym na szeroką skalę tłumaczeniom, rozpoczętym
w IX stuleciu. Większość – o ile nie wszyscy – filozofów świata islamu była
wierzącymi i praktykującymi muzułmanami. Byli też zafascynowani „naukami
obcymi”, w których spodziewali się odnaleźć wiedzę i mądrość. Szczególnym
zainteresowaniem darzyli filozofię grecką, bardzo często odnajdując właśnie
w niej – nie zaś w treści Koranu czy też w hadisach3 – podstawowe źródło teoretycznych inspiracji. Nie oznacza to bynajmniej, że źródła religijne nie wywarły na nich żadnego wpływu; przeciwnie, to właśnie Koran i hadisy wyznaczyły
zakres ich badawczych poszukiwań. Nie można bowiem uznać za przypadek, że
filozofowie świata islamu niezmiernie często podejmowali takie zagadnienia, jak
stosunek Boga do świata, funkcjonowanie intelektu człowieka czy też możliwość
istnienia duszy ludzkiej. Sięgając do pojęć i metod odziedziczonych po filozofii
greckiej, dążyli do wyjaśnienia tych kwestii, które najbardziej interesowały ich
jako filozofujących muzułmanów. Należy jednak zauważyć, że ostatecznie proponowane przez nich rozstrzygnięcia, dotyczące zagadnień jak najbardziej istotnych
z punktu widzenia wiary, nie zawsze były akceptowane przez uczonych stojących
po stronie ortodoksji religijnej – czego przykład odnajdujemy w totalnej krytyce
falsafy (tj. nurtu tzw. arabskiego arystotelizmu), ogłoszonej przez Al-azālego
Na temat określeń „filozofia islamska” i „filozofia arabska” zob. część pierwsza niniejszej
pracy, rozdz. I.
2
Posługując się pojęciem „świat islamu”, mam na myśli islamski krąg cywilizacji, tzn. te kraje
czy też te obszary cywilizowanego świata, w odniesieniu do których islam jest (czy też był w przeszłości) zasadniczym czynnikiem kulturotwórczym; inaczej: „świat muzułmański”.
3
Hadisy – relacje o wypowiedziach i czynach proroka islamu Muammada.
1
10
Wprowadzenie
(ok. 1058–1111)4, jednego z niewątpliwie najwybitniejszych uczonych świata
islamu. W swym Tahfut al-falsifa (Niespójność [poglądów – przyp. T. S.] filozofów)5 Al-azl zarzucił mianowicie Awicennie (ok. 980–1037) i innym filozofom świata islamu nie tylko popełnienie wielu błędów w rozumowaniu, lecz
również odejście od religii6.
Za wydarzenie przełomowe należy uznać samo powstanie filozofii islamskiej. Filozofowie świata islamu zdecydowali się kontynuować trud podjęty jeszcze w starożytności, rozwijając zwłaszcza idee i koncepcje proweniencji perypatetyckiej, platońskiej i neoplatońskiej. Ostatecznie ich wysiłki
doprowadziły do wzbogacenia refleksji filozoficznej. Powstał bowiem m.in.
wspomniany już nurt filozoficzny tzw. falsafy, koncepcje filozoficzne przeniknęły również do sufizmu7, doktryn iluminacyjnych As-Suhrawardiego
(ok. 1154–1191) czy też do teologii szyickiej8. Twórczość filozofów islamskich
należy także uznać za niezmiernie istotne ogniwo łączące końcowy okres historii filozofii starożytnej z filozofią zachodnią przełomu średniowiecza i epoki
nowożytnej. To właśnie w końcowym okresie średniowiecza uczeni zachodni
zapoznali się – dzięki kolejnej epoce tłumaczeń (tym razem jednak przekładów
dokonywanych z języka arabskiego) – z intelektualnym dorobkiem świata islamu
i z dotychczas niedostępnymi dla nich elementami filozoficznej spuścizny świata
starożytnego. Koncepcje głoszone przez uczonych świata islamu – zarówno filozofów, jak i teologów reprezentujących skrajnie racjonalistyczny nurt kalmu
– oddziaływały ponadto w znaczącym stopniu na rozwój średniowiecznej filozofii
żydowskiej, wpływając na poglądy m.in. Izaaka Ben Salomona Izraelego (ok.
832–932), Salomona Ben Gebriola (ok. 1021–1058) czy też Mojżesza Majmonidesa (1135–1204)9.
Niezmiernie interesujące były już dokonania pierwszego filozofa działającego w świecie muzułmańskim Al-Kindiego. Al-Kind – zwany również FilozoW niniejszej pracy wszelkie daty podaję zgodnie z kalendarzem zachodnim, tj. kalendarzem
gregoriańskim, a nie kalendarzem muzułmańskim – dla którego pierwszym rokiem jest rok emigracji proroka islamu z Mekki do Medyny, tj. 622.
5
Tytuł ten tłumaczy sie również jako Zniszczenie poglądów filozofów; zob. Al-azl, At-tahafut al-falasifah, Lahore 1963.
6
Lista wyliczonych przezeń w Tahfut al-falsifa błędów popełnianych przez filozofów obejmuje dwadzieścia punktów. Al-azl krytykuje ich m.in. za głoszenie idei odwiecznie istniejącego
świata, za nieuznawanie Bożych atrybutów (zgodnie z treścią Koranu) czy też za odrzucenie wiary
w indywidualne zmartwychwstanie i przyszłe życie; zob. tenże, dz. cyt.
7
To jest licznych nurtów mistycznych, które rozwinęły się w świecie islamskim.
8
Zob. np. H. Corbin, Historia filozofii muzułmańskiej, Warszawa 2005, s. 31–38, 99–101,
167–170.
9
Zob. np. C. Sirat, A History of Jewish Philosophy in the Middle Ages, Cambridge 2000,
s. 15–16; L. E. Goodman, Jewish and Islamic Philosophy. Crosspollinations in the Classic Age,
Edynburg 1999, s. 89–92.
4
Wprowadzenie
11
fem Arabów (arab. faylasf al-‘Arab) – nie tylko bowiem zainicjował filozofię
islamską, lecz również odegrał znaczącą rolę w wielkim ruchu tłumaczeniowym, dzięki któremu świat islamu zapoznał się z dorobkiem Sokratesa, Platona, Arystotelesa i innych filozofów starożytności. Al-Kind wzbudził ponadto
w filozofii islamskiej zainteresowanie pewnymi konkretnymi obszarami refleksji
filozoficznej – m.in. metafizyką, epistemologią, teorią intelektu czy też psychologią (filozoficzną nauką o duszy), współtworzył także podstawy arabskiej terminologii filozoficznej.
Główny cel niniejszej pracy stanowi uzupełnienie znaczącej luki w polskich
badaniach nad filozofią islamską, związanej z brakiem rzetelnych opracowań dotyczących obu tytułowych zagadnień, tj. początków filozofii islamskiej oraz poglądów pierwszego filozofa świata islamu Al-Kindiego. Właściwe zrealizowanie
nakreślonego powyżej celu badawczego umożliwi m.in. analiza zachowanych
w języku oryginalnym, tj. arabskim, tekstów źródłowych, które nie zostały dotychczas opracowane w nauce polskiej. Niezbędne jest także odwołanie do wartościowych opracowań pozostawionych przez uczonych – zarówno zachodnich
(m.in. P. Adamsona10, A.L. Ivry’ego11, Th.-A. Druart12), jak i arabskich (np.
M. Ab Rdę13 czy M. Sharifa14) – koncentrujących się w swych badaniach na
początkach filozofii islamskiej i poglądach Al-Kindiego.
Co prawda, o początkach filozofii islamskiej, a także o Al-Kindim, wspominają również niektórzy polscy autorzy, np. W. Heinrich15, K. Mering16 czy też
A. Mrozek17. Należy jednak zauważyć, że ich rozważania powtarzają jedynie
wyniki badań autorów zachodnich bądź też opierają się wyłącznie na zaznajomieniu się z wybranymi łacińskimi przekładami niektórych prac Al-Kindiego –
zwłaszcza De intellectu oraz De quinque essentiis. Teksty oryginalne, arabskie,
nie były wymienionym polskim autorom znane (inaczej niż np. autorom zachodnim), co istotnie utrudniało dogłębne zrozumienie poglądów pierwszego islamskiego filozofa. Opinię tę uzasadnia fakt, że wiele znaczących dzieł filozoficznych
Al-Kindiego zachowało się w języku arabskim – a zatem w języku, w którym
filozof ten tworzył – i w większości stosunkowo do niedawna nie były one,
10
Zob. np. P. Adamson, Al-Kindi and the Reception of Greek Philosophy, [w:] P. Adamson,
R. C. Taylor (red.), The Cambridge Companion to Arabic Philosophy, Cambridge 2005, s. 32–51.
11
Zob. Al. Ivry, Al-Kindi’s Metaphysics, Albany 1974.
12
Zob. np. Th.-A. Druart, Al-Kindi’s Ehics, „The Review of Metaphysics”, 1993, vol. 47,
nr 2, s. 329–357.
13
M. Ab Rda (red.), Rasil Al-Kind al-falsafiyya, t, 1–2, Kair 1950–1953.
14
M. Sharif, A History of Muslim Philosophy – with Short Accounts of Other Disciplines and
the Modern Renaissance in Muslim Lands, Wiesbaden 1963.
15
Zob. W. Heinrich, Zarys historji filozofji, Warszawa 1930, t. 2, cz. 2, s. 83–110.
16
Zob. K. Mering, Al-Kindi, [w:] A. Aduszkiewicz, M. Gogacz (red.), Awicenna i średniowieczna filozofia arabska, Warszawa 1983, s. 49–54.
17
Zob. A. Mrozek, Średniowieczna filozofia arabska, Warszawa 1967, s. 45–55.
12
Wprowadzenie
chociażby częściowo, przełożone na języki zachodnie. Koncentrowanie się w badaniach zaledwie na dwóch przekładach łacińskich autora piszącego w języku
arabskim, który pozostawił po sobie ponad dwadzieścia prac poświęconych filozofii, należy uznać tym samym za niewystarczające. Wypada dodać, iż o Al-Kindim wspomina również Powszechna encyklopedia filozofii18. Hasło „Al-Kind”
odnajdujemy także w pracy M. Dziekana Pisarze muzułmańscy VII–XX w.19
Książka składa się z dwóch części. W części pierwszej koncentruję się na
zbadaniu adekwatności określeń, takich jak „filozofia arabska” i „filozofia islamska”. Zagadnienie to nie zostało dotychczas w nauce polskiej rzetelnie zbadane. Poświęcam również wiele uwagi stosunkowi islamu – wyznaczonemu przez
treść głównych źródeł tej religii, tj. Koranu i hadisów – do zdobywania wiedzy,
szerzenia nauki etc. Owe wspomniane teksty religijne, gloryfikując trud zdobywania wiedzy, znacząco przyczyniły się do wytworzenia odpowiedniego klimatu
intelektualnego, umożliwiającego rozpoczęcie tłumaczeń dzieł naukowych świata
starożytnego, co ostatecznie doprowadziło do zainicjowania filozofii islamskiej.
Omawiam ponadto biografię i dorobek naukowy Al-Kindiego, który zajmował
się wieloma dziedzinami wiedzy poza filozofią, m.in. naukami matematycznymi,
medycyną czy też naukami przyrodniczymi; zwracając również uwagę na wyjątkowe miejsce zajmowane przezeń w historii nauki. W końcowych fragmentach
części pierwszej zajmuję się także początkami arabskiej terminologii filozoficznej
i naukowej, uwzględniając przy tym rozwój języka arabskiego, a także wpływ,
jaki na wykształcenie się tej terminologii wywarły źródła religijne oraz źródła
„obce” – spoglądając z perspektywy ówczesnej cywilizacji muzułmańskiej – tj.
m.in. źródła filozoficzne.
W części drugiej skupiam uwagę na poglądach filozoficznych Al-Kindiego, a także na jego wkładzie w utrwalenie i rozwój myśli filozoficznej. Część
tę rozpoczynają rozważania dotyczące udziału Al-Kindiego w opracowaniu podstaw arabskiej terminologii filozoficznej. Szczególną uwagę poświęcam przede
wszystkim pracy Risla f udd al-ayi wa rusmiha (Traktat o definicjach
rzeczy oraz ich opisanie)20. Omawiam również specyficzną postawę światopoglądową Al-Kindiego, który dał się poznać jako żarliwy obrońca i propagator filozofii, zajmując jednocześnie bardzo wyraźnie sprecyzowane stanowisko w rozpoczętej, żywej w jego epoce, dyskusji dotyczącej tego, czy w ogóle
Zob. hasło „Al-Kind”, [w:] Powszechna encyklopedia filozofii, A. Maryniarczyk (red. naczelny) t. 1, Lublin 2000.
19
Zob. hasło „Al-Kind”, [w:] M. Dziekan, Pisarze muzułmańscy VII-XX w., Warszawa 2003.
20
Zob. Al-Kindī, Risla f udd al-ayi wa rusmiha, [w:] Ab Rda (red.), Rasil AlKind al-falsafiyya, t. 1, Kair 1950, s. 163–179. Tytuły prac Al-Kindiego podaję w przypisach w
większości w polskim tłumaczeniu. Oryginalne, arabskie, tytuły jego wszystkich prac filozoficznych
zamieściłem w pierwszej części niniejszej monografii w roz. IV. 3.
18
13
Wprowadzenie
należy korzystać ze spuścizny naukowej pozostawionej po „starożytnych” (arab.
al-qudam). Część ta zawiera również omówienie i analizę poglądów filozoficznych Al-Kindiego z dziedziny metafizyki i epistemologii. W głoszonej przez
siebie epistemologii pierwszy islamski filozof koncentrował się m.in. na relacji
między nauką jako taką a wiedzą objawioną, określił różne rodzaje poznania, a
także podniósł kwestię funkcjonowania „zmysłów wewnętrznych” człowieka,
takich jak wyobraźnia czy pamięć. W swej metafizyce Al-Kind zaprezentował
przede wszystkim koncepcję Prawdziwego Jedna (względnie: Prawdziwie Jednego, arab. al-wid al-aqq), utożsamianego przezeń z Bogiem. Prawdziwe Jedno
– oddziałując także poprzez ogniwa pośrednie – stanowi według niego przyczynę
powstania otaczającego nas świata, samo będąc bytem wiecznym i pod każdym
względem doskonałym. Al-Kind przedstawił również swą psychologię (filozoficzną naukę o duszy), teorię intelektu oraz etykę, które także stanowią przedmiot
badań zaprezentowanych w części drugiej.
Niniejsza praca powinna przyczynić się do lepszego zrozumienia poglądów nie tylko Al-Kindiego, lecz również jego następców działających w obszarze filozofii islamskiej: Al-Fārābiego (ok. 872–950), Awicenny, Awerroesa
(1126–1198) i innych. Najwybitniejszych osiągnięć Al-Kindiego należy bowiem
upatrywać w zainicjowaniu przezeń filozofii islamskiej, a także we wzbudzeniu zainteresowania pewnymi konkretnymi obszarami refleksji filozoficznej
– refleksji podejmowanej następnie przez filozofów świata islamu działających
w późniejszym okresie. Co prawda, dokonania Awicenny czy Awerroesa przyćmiły twórczość pierwszego islamskiego filozofa, jednak zawsze pozostawali
oni – niekiedy nie do końca uświadamiając sobie ów fakt – wielkimi dłużnikami
Al-Kindiego.
*
*
*
Pragnę serdecznie podziękować Pani prof. dr hab. Honoracie Jakuszko oraz
Panu prof. drowi hab. Zdzisławowi Jerzemu Czarneckiemu, którzy wykazali zainteresowanie podjętą przeze mnie pracą badawczą i udzielali mi wielu niezmiernie
cennych rad. Książka ta nie ukazałaby się bez ich wsparcia i pomocy. Dziękuję
również Kolegom z Zakładu Historii Filozofii Nowożytnej Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej w Lublinie za uwagi krytyczne. Za okazaną mi pomoc i życzliwość pragnę również podziękować muftiemu Nidalowi Abu Tabaqowi, imamowi drowi Alemu Abi Issa, drowi Hayssamowi Obeidatowi, drowi Mariuszowi Turowskiemu oraz – last but not least – mojej Drogiej Żonie, Adzie.