Odstąpienie od ukarania tzw. małego świadka koronnego

P. Gensikowski
Piotr Gensikowski
Odstąpienie od ukarania tzw. małego świadka
koronnego
Streszczenie
W art. 61 § 1 k.k. z 1997 r. ustawodawca wprowadził nieznaną do tej pory
podstawę odstąpienia od ukarania wobec tzw. małego świadka koronnego.
Przedmiotem niniejszego opracowania są przesłanki wymienionej podstawy
odstąpienia od wymierzenia kary. RozwaŜania Autora dotyczą równieŜ zagadnień procesowych związanych z podstawą wspomnianej instytucji określoną w art. 61 § 1 k.k. W tym zakresie przedmiotem analizy jest dopuszczalność zmiany orzeczenia o odstąpieniu od ukarania, jeŜeli sprawca wymieniony w art. 61 § 1 k.k. nie potwierdzi w innym procesie karnym ujawnionych informacji.
I. Uwagi wstępne
W ustawie z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny1 jednym z instrumentów prawnych umoŜliwiających zwalczanie przestępczości grupowej było nadzwyczajne złagodzenie kary. Sąd mógł zastosować wspomnianą instytucję ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza, gdy przyczynił się do
ujawnienia przestępstwa (art. 57 § 2 pkt 1 d.k.k.), czy teŜ w stosunku do
sprawcy przestępstwa popełnionego we współdziałaniu z innymi osobami,
jeŜeli jego rola była podrzędna, a odniesiona przez niego bezprawna korzyść była niewielka (art. 57 § 2 pkt 2 d.k.k.). Wymienione podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary mogły mieć zastosowanie tylko wtedy, gdy
zachodził wyjątkowy, szczególnie uzasadniony wypadek, kiedy nawet najniŜsza kara przewidziana za przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa
(art. 57 § 2 in principio d.k.k.). Przytoczone rozwiązania istniejące w kodyfikacji karnej z 1969 r. w ocenie ustawodawcy były nieskuteczne w walce
z przestępczością grupową. W celu zagwarantowania bardziej efektywnego
przeciwdziałania wymienionej przestępczości ustawodawca wprowadził zatem w przepisach ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny2 odpo1
2
Dz. U. Nr 13, poz. 94 ze zm.; cyt. dalej jako d.k.k.
Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm.; cyt. dalej jako k.k.
22
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
Odstąpienie od ukarania wobec tzw. małego świadka koronnego
wiednie zmiany w zakresie regulacji instrumentów stanowiących nagrodę za
współpracę tej kategorii sprawców z organami ścigania3. Jedną z nich było
wprowadzenie obligatoryjnej podstawy nadzwyczajnego złagodzenia kary,
a nawet moŜliwości warunkowego zawieszenia wykonania kary wobec
sprawcy, który, współdziałając z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, ujawni wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje
dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne
okoliczności jego popełnienia (art. 60 § 3 k.k.). Kolejną zmianą w zakresie
regulacji środków prawnych umoŜliwiających zwalczanie przestępczości
grupowej było wprowadzenie nieznanej dotychczas podstawy odstąpienia od
ukarania. Sąd moŜe zastosować wymienioną instytucję wobec sprawcy
określonego w art. 60 § 3 k.k., nazywanego tzw. małym świadkiem koronnym, zwłaszcza jeśli jego rola w popełnieniu tego czynu przestępnego była
podrzędna, a przekazane informacje przyczyniły się do zapobieŜenia popełnieniu innego przestępstwa (art. 61 § 1 k.k.).
Przesłanki zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec
sprawcy określonego w art. 60 § 3 k.k. współpracującego z organami ścigania były przedmiotem opracowań przedstawicieli doktryny4. Zagadnienia dotyczące wymienionych przesłanek były takŜe przedmiotem licznych orzeczeń
sądów powszechnych czy Sądu NajwyŜszego5. Brak jest natomiast do tej
pory opracowania, czy teŜ orzeczeń sądowych dotyczących przesłanek uzasadniających zastosowanie wobec tzw. małego świadka koronnego podstawy odstąpienia od ukarania przewidzianej w art. 61 § 1 k.k., co skłania do
podjęcia próby określenia przesłanek tej instytucji. RozwaŜania we wskazanym zakresie są tym bardziej uzasadnione, jeŜeli weźmie się pod uwagę, Ŝe
ze względu na sformułowania uŜyte przez ustawodawcę w art. 61 § 1 k.k.
wykładnia tego przepisu nie jest w pełni jednoznaczna. Zagadnienie, w jakich sytuacjach odstąpienie od ukarania określone we wskazanym przepisie
moŜe znaleźć zastosowanie, nie wyczerpuje jednak całości rozwaŜań zwią3
4
5
Zob. Projekt Kodeksu karnego. Uzasadnienie, (w:) Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 155.
Zob. szerzej K. D a s z k i e w i c z, Mały świadek koronny (art. 60 § 3–5 i art. 61 k.k.) – cz. I,
Palestra 1999, nr 3–4, s. 27 i n.; t e j Ŝ e, Mały świadek koronny (art. 60 § 3–5 i art. 61 k.k.) –
cz. II, Palestra 1999, nr 5–6, s. 23 i n.; t e j Ŝ e, Kodeks karny z 1997 r. Uwagi krytyczne,
Gdańsk 2001, s. 193 i n.; V. K o n a r s k a - W r z o s e k, Prawnokarne środki walki z przestępczością zawodową i zorganizowaną przewidziane w kodeksie karnym, Prok. i Pr. 2000, nr 3,
s. 40 i n.; Z. Ć w i ą k a l s k i, Wybrane problemy wymiaru kary za przestępczość zorganizowaną, Prokuratura i Prawo 2001, nr 12, s. 7 i n.; J. K. P a ś k i e w i c z, Świadek koronny in
sua causa oraz in altera causa (art. 60 § 3–5 i art. 61 k.k.), Prokuratura i Prawo 2001, nr 12,
s. 41 i n.; J. R a g l e w s k i, Model nadzwyczajnego złagodzenia kary w polskim systemie
prawa karnego (analiza dogmatyczna w ujęciu materialnoprawnym), Kraków 2008, s. 218 i n.
Analizę orzecznictwa Sądu NajwyŜszego dotyczącą instytucji określonej w art. 60 § 3 k.k.
przedstawił W. K o z i e l e w i c z, Mały świadek koronny w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego,
(w:) J. M a j e w s k i (red.), Nadzwyczajny wymiar kary, Warszawa 2009, s. 77 i n.
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
23
P. Gensikowski
zanych z tą instytucją. Przedmiotem analizy naleŜy zatem uczynić równieŜ
zagadnienia procesowe związane z podstawą odstąpienia od ukarania
przewidzianą w art. 61 § 1 k.k.
II. Przesłanki odstąpienia od ukarania określonego w art. 61
§ 1 k.k.
Materialnoprawną analizę odstąpienia od wymierzenia kary przewidzianego w art. 61 § 1 k.k. naleŜy rozpocząć od udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy zastosowanie wskazanej podstawy tej instytucji zostało uzaleŜnione
wyłącznie od spełnienia przez sprawcę warunków, od których zaleŜy nadzwyczajne złagodzenie kary określone w art. 60 § 3 k.k., czy teŜ wymagane
jest w tym przypadku wypełnienie przez niego dodatkowych przesłanek.
W doktrynie na tak postawione pytanie udzielono odpowiedzi, zgodnie z którą dla zastosowania instytucji przewidzianej w art. 61 § 1 k.k. konieczne jest
spełnienie przez sprawcę wymienionego w art. 60 § 3 k.k., oprócz wymogów
wskazanych w tym przepisie, dodatkowych przesłanek6. Przytoczony pogląd
naleŜy w pełni zaakceptować. Odstąpienie od ukarania jest bowiem dalej
idącą instytucją degresji karania niŜ nadzwyczajne złagodzenie kary. Przemawia to za tym, Ŝe sprawca, chcąc skorzystać z pierwszej z wymienionych
instytucji, musi spełnić, poza przesłankami określonymi w art. 60 § 3 k.k.,
dodatkowe warunki.
Ustalenie, iŜ odstąpienie od ukarania przewidziane w art. 61 § 1 k.k. zaleŜy od spełnienia przez sprawcę określonego w art. 60 § 3 k.k. dodatkowych warunków, stanowi punkt wyjścia dla rozwaŜań dotyczących przesłanek analizowanej instytucji.
Z wykładni językowej art. 61 § 1 k.k. wynika, Ŝe przewidziane w tym
przepisie odstąpienie od ukarania dotyczy wyłącznie sprawcy określonego
w art. 60 § 3 k.k. Tym samym oznacza to, Ŝe wspomniana podstawa analizowanej instytucji nie obejmuje sprawcy wymienionego w art. 60 § 4 k.k.7.
Z uwagi na odesłanie do art. 60 § 3 k.k. sąd moŜe zastosować instytucję
przewidzianą w art. 61 § 1 k.k. wobec sprawcy współdziałającego z innymi
osobami w popełnieniu czynu przestępnego. Określenie „sprawca współdziałający” uŜyte w pierwszym z przytoczonych przepisów oznacza, Ŝe moŜliwość analizowanej podstawy odstąpienia od ukarania obejmuje nie tylko
6
7
Tak Z. Ć w i ą k a l s k i, Wybrane problemy…, op. cit., s. 19; J. P a ś k i e w i c z, Świadek koronny…, op. cit., s. 61.
W doktrynie takie rozwiązanie ustawodawcy poddano krytyce z uwagi na niekonsekwencję,
zwłaszcza, Ŝe treść art. 61 § 1 k.k. nawiązuje do roli sprawcy w zapobieŜeniu popełnienia innego przestępstwa. Zob. M. S u r k o n t, Szczególne podstawy i sposób łagodzenia kary
z art. 60 § 3–5 i art. 61 k.k., Przegląd Sądowy 1999, nr 11–12, s. 48; Z. Ć w i ą k a l s k i, (w:)
A. Z o l l (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. I, Warszawa 2007, s. 784.
24
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
Odstąpienie od ukarania wobec tzw. małego świadka koronnego
współsprawców, lecz naleŜy je odnosić równieŜ do innych współdziałających, zwłaszcza do podŜegacza i pomocnika8. Sformułowanie „współdziałający z innymi osobami” przewidziane w art. 60 § 3 k.k. przesądza, Ŝe zastosowanie instytucji określonej w art. 61 § 1 k.k. moŜe dotyczyć sprawcy
współdziałającego w popełnieniu przestępstwa z co najmniej dwiema innymi
osobami9.
Nie kaŜdy jednak sprawca współdziałający w popełnieniu czynu przestępnego z dwiema innymi osobami moŜe liczyć na odstąpienie od ukarania,
gdyŜ w art. 61 § 1 k.k. ustawodawca uzaleŜnił moŜliwość zastosowania analizowanej instytucji od tego, aby rola wymienionego sprawcy w popełnieniu
przestępstwa była podrzędna. Wprowadzenie przytoczonego wymagania
stało się przyczyną sporów dotyczących kręgu sprawców, wobec których
sąd moŜe odstąpić od ukarania. W ocenie autorów projektu aktualnie obowiązującej kodyfikacji karnej z dobrodziejstwa instytucji określonej w art. 61
§ 1 k.k. moŜe skorzystać takŜe sprawca kierowniczy będący organizatorem
przestępstwa, gdyŜ liczą się społeczne korzyści związane z zapobiegnięciem innemu przestępstwu10. Akceptacji przytoczonego stanowiska sprzeciwia się wykładnia literalna. W języku polskim przez przymiotnik „podrzędny”
rozumie się „zajmujący w stosunku do innych mniej waŜne miejsce, drugorzędną pozycję, mało znaczący”11. Z tego punktu widzenia trudno zatem
przyjąć, aby rola sprawcy kierującego wykonaniem czynu przestępnego była
podrzędna. Wymieniony sprawca nie zajmuje bowiem mniej waŜnego miejsca w stosunku do innych współdziałających w popełnieniu czynu przestępnego. Nie sposób uznać takŜe, Ŝe wymieniony sprawca odgrywa w popełnieniu przestępstwa drugorzędną pozycję. Z tego względu naleŜy zgodzić
się ze stanowiskiem prezentowanym w doktrynie, zgodnie z którym z dobrodziejstwa instytucji określonej w art. 61 § 1 k.k. nie moŜe skorzystać sprawca
8
Stanowisko takie zostało wyraŜono w doktrynie [K. D a s z k i e w i c z, Glosa do uchwały Sądu NajwyŜszego z dnia 25 lutego 1999 r., I KZP 38/98, OSP 1999, nr 7–8, s. 407; J. K u l e s z a, Glosa do uchwały Sądu NajwyŜszego z dnia 25 lutego 1999 r., I KZP 38/98, OSP
1999, nr 10, s. 490; K. S z m i d t, Odpowiedzialność karna za przestępne współdziałanie na
tle kodeksu karnego z 1997 r., Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 1999, nr 2,
s. 116; Z. Ć w i ą k a l s k i, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny…, op. cit., s. 784; J. R a g l e w s k i, Model nadzwyczajnego złagodzenia kary…, op. cit., s. 238] oraz w orzecznictwie (zob.
uchwałę SN z dnia 25 lutego 1999 r., I KZP 38/98, OSNKW 1999, nr 3–4, poz. 12).
9
Tak J. K. P a ś k i e w i c z, Świadek koronny…, op. cit., s. 43; J. R a g l e w s k i, Model nadzwyczajnego złagodzenia kary…, op. cit., s. 242. Tak teŜ SN we wspomnianej uchwale
z dnia 25 lutego 1999 r. Tak teŜ – na tle podobnie sformułowanej podstawy nadzwyczajnego
złagodzenia kary przewidzianej w art. 57 § 2 pkt 2 d.k.k. – K. D a s z k i e w i c z, Nadzwyczajne złagodzenie kary w polskim kodeksie karnym, Warszawa 1976, s. 104.
10
Zob. Projekt Kodeksu karnego. Uzasadnienie, (w:) Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 156.
11
M. S z y m c z a k (red.), Słownik języka polskiego, t. II, Warszawa 1992, s. 747.
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
25
P. Gensikowski
kierowniczy12. Z podobnego powodu naleŜy zaaprobować pogląd, wedle którego analizowana podstawa odstąpienia od ukarania nie moŜe zostać zastosowana wobec sprawcy polecającego popełnienie przestępstwa osobie uzaleŜnionej13.
Z uwagi na wymaganie, aby rola sprawcy w popełnieniu przestępstwa była podrzędna, spornym jest równieŜ w doktrynie, czy podstawa odstąpienia
od ukarania przewidziana w art. 61 § 1 k.k. moŜe mieć zastosowanie wobec
współsprawcy, czy podŜegacza. Prezentowane jest stanowisko, wedle którego odstąpienie od ukarania przewidziane w art. 61 § 1 k.k. nie moŜe obejmować tylko takiego współsprawcy, którego udział w popełnieniu przestępstwa był istotny14. Twierdzi się takŜe, Ŝe nie wydaje się zasadne stosowanie
analizowanej instytucji wobec podŜegacza odgrywającego bardziej istotną
rolę w popełnieniu przestępstwa od innych sprawców15. Zaprezentowany
został jednak takŜe opozycyjny pogląd, wedle którego odstąpienie od ukarania przewidziane w art. 61 § 1 k.k. nie moŜe w ogóle wchodzić w grę w przypadku współsprawcy czy podŜegacza. W uzasadnieniu tego stanowiska
przekonuje się, Ŝe trudno mówić sensownie o „podrzędnym podŜegaczu”,
a tym bardziej „podrzędnym współsprawcy”, gdyŜ pojęcie „współsprawcy,
którego rola w popełnieniu przestępstwa była podrzędna” trąci wewnętrzną
sprzecznością16. Ze stanowiskiem tym nie moŜna jednak się zgodzić z uwagi
na wykładnię językową oraz celowościową art. 61 § 1 k.k. NaleŜy przypomnieć, Ŝe w świetle wykładni językowej sformułowanie „podrzędna rola” uŜyte w art. 61 § 1 k.k. oznacza zajmowanie w stosunku do innych mniej waŜnego miejsca, pełnienie roli drugorzędnej. Z tego punktu widzenia nie moŜna
natomiast wykluczyć, Ŝe podŜegacz oraz współsprawca będą pełnić rolę
mniej waŜną w popełnieniu przestępstwa. Stanowisko odmawiające moŜliwości stosowania wobec podŜegacza oraz współsprawcy odstąpienia od
ukarania przewidzianego w art. 61 § 1 k.k. prowadzi takŜe do ograniczenia
zakresu podmiotowego tej instytucji do pomocnictwa17. W efekcie akceptacji
tego poglądu moŜliwość osiągnięcia celu, któremu przyświecało wprowadzenie instytucji uregulowanej w art. 61 § 1 k.k., a więc zapewnienia skutecznej walki z przestępczością grupową, byłaby zatem utrudniona.
12
A. M a r e k, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 208; Z. S i e n k i e w i c z, (w:)
O. G ó r n i o k, S. H o c, M. K a l i t o w s k i, S. M. P r z y j e m s k i, Z. S i e n k i e w i c z,
J. S z u m s k i, L. T y s z k i e w i c z, A. W ą s e k, Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk
2002/2003, s. 535; G. Ł a b u d a, (w:) J. G i e z e k (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2007, s. 455; K. S z m i d t, Odpowiedzialność karna…, op. cit., s. 117.
13
A. M a r e k, ibidem; Z. S i e n k i e w i c z, (w:) O. G ó r n i o k i in., ibidem; G. Ł a b u d a, (w:)
J. G i e z e k (red.), ibidem; K. S z m i d t, ibidem.
14
A. M a r e k, ibidem; G. Ł a b u d a, (w:) J. G i e z e k (red.), ibidem.
15
G. Ł a b u d a, (w:) J. G i e z e k (red.), ibidem.
16
K. S z m i d t, ibidem.
17
Tak ibidem.
26
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
Odstąpienie od ukarania wobec tzw. małego świadka koronnego
W doktrynie trafnie przekonuje się, Ŝe przy analizie podmiotowej przesłanki instytucji określonej w art. 61 § 1 k.k. decydujące znaczenie w przedmiocie ustalenia podrzędnej roli w popełnieniu czynu przestępnego naleŜy
przypisywać faktycznie pełnionej roli przez sprawcę, o którym mowa w art.
60 § 3 k.k., a nie jego miejscu w strukturze przestępczej ocenianym z formalnego punktu widzenia18. Słusznie wskazuje się przykładowo, Ŝe formalne
podejście do oceny roli sprawcy w popełnieniu przestępstwa wykluczałoby
moŜliwość skorzystania z odstąpienia od ukarania przewidzianego w art. 61
§ 1 k.k. przez tzw. słupy, czyli najczęściej prezesów zarządów spółek kapitałowych, których jedyną rolą jest podpisywanie przedłoŜonych im dokumentów słuŜących następnie do popełniania przestępstw19.
Dla ustalenia, czy sprawca pełnił podrzędną rolę w popełnieniu czynu
przestępnego w rozumieniu art. 61 § 1 k.k., nie ma znaczenia jego uprzednia karalność za przestępstwa. Dlatego teŜ naleŜy przychylić się do stanowiska, wedle którego brak jest przeciwwskazań, aby z dobrodziejstwa przewidzianego we wskazanym przepisie mogli skorzystać sprawcy, o których mowa w art. 64 § 2 k.k.20.
Ustalenie w procesie karnym, Ŝe sprawca, o którym mowa w art. 60 § 3
k.k., pełnił podrzędną rolę w popełnieniu czynu przestępnego nie stanowi
jednak wystarczającej przesłanki uzasadniającej odstąpienie od ukarania.
W art. 61 § 1 k.k. ustawodawca uzaleŜnił wszakŜe zastosowanie analizowanej instytucji od spełnienia przez wskazanego sprawcę dalszej przesłanki,
aby przekazane przez niego informacje przyczyniły się do zapobieŜenia popełnieniu innego przestępstwa. W doktrynie trafnie podkreśla się, Ŝe analizowana podstawa odstąpienia od wymierzenia kary wchodzi w grę, w wypadku gdy przekazane przez sprawcę informacje zapobiegną popełnieniu
czynu przestępnego, innego od tego, którego dotyczyło ujawnienie21. NaleŜy
zgodzić się, Ŝe nie musi natomiast zachodzić związek pomiędzy tymi czynami przestępnymi. MoŜe to być zatem przestępstwo planowane lub realizowane przez samego sprawcę, inne osoby współdziałające w popełnieniu
przestępstwa lub kogoś całkiem innego22. W świetle art. 61 § 1 k.k. dla skorzystania z dobrodziejstwa odstąpienia od ukarania nie jest konieczne, aby
temu innemu przestępstwu udało się zapobiec wyłącznie dzięki informacjom
przekazanym przez sprawcę. Wynika to z uŜycia w treści tego przepisu
w odniesieniu do informacji ujawnionych przez sprawcę wyraŜenia „przyczyniły się”. Z tego powodu trafnie twierdzi się w doktrynie, Ŝe przekazane przez
18
Z. Ć w i ą k a l s k i, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny…, op. cit., s. 784.
G. Ł a b u d a, (w:) J. G i e z e k (red.), Kodeks karny…, op. cit., s. 455–456.
20
Tak trafnie V. K o n a r s k a - W r z o s e k, Prawnokarne środki…, op. cit., s. 46.
21
A. M a r e k, Kodeks karny…, op. cit., s. 208.
22
Z. Ć w i ą k a l s k i, (w:) A. Z o l l (red.), ibidem; G. Ł a b u d a, (w:) J. G i e z e k (red.), ibidem.
19
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
27
P. Gensikowski
sprawcę wiadomości mogą być tylko jednym ze środków, dzięki którym udało się zapobiec popełnieniu innego przestępstwa23.
W doktrynie zaprezentowane zostało stanowisko, zgodnie z którym warunkiem koniecznym zastosowania instytucji określonej w art. 61 § 1 k.k. jest
okoliczność, aby dzięki informacjom przekazanym przez sprawcę rzeczywiście udało się zapobiec popełnieniu innego czynu przestępnego, a nie tylko,
Ŝeby czyniono w tym kierunku bezskuteczne starania24. Pogląd ten budzi
jednak pewne wątpliwości. W praktyce wymiaru sprawiedliwości nie moŜna
przecieŜ wykluczyć sytuacji, gdy sprawca, o którym mowa w art. 60 § 3 k.k.,
pełniący w popełnieniu czynu przestępnego rolę podrzędną, przekaŜe organom ścigania informacje dotyczące innego przestępstwa, którego popełnieniu nie uda się jednak zapobiec z uwagi np. na opieszałość działania wymienionych organów. W opisanym przypadku nie sposób odmówić sprawcy
moŜliwości skorzystania z odstąpienia od ukarania przewidzianego w art. 61
§ 1 k.k., gdyŜ brak zapobieŜenia popełnienia czynu przestępnego nastąpił
przecieŜ z przyczyn od niego niezaleŜnych.
Bez odpowiedzi nie moŜna pozostawić pytania, czy sprawca, o którym
mowa w art. 60 § 3 k.k., moŜe skorzystać z dobrodziejstwa odstąpienia od
wymierzenia kary przewidzianego w art. 61 § 1 k.k. tylko wówczas, gdy
przesłanki określone w tym przepisie wystąpią in concreto kumulatywnie.
W doktrynie na tak zadane pytanie udzielono odpowiedzi twierdzącej25.
Wskazuje się wszakŜe, Ŝe wniosek taki wynika z porównania treści art. 61
§ 1 k.k. z art. 299 § 8 k.k., gdzie ustawodawca samoistnie wprowadził „zapobieŜenie popełnieniu innego przestępstwa” jako przesłankę skorzystania
z ustawowej klauzuli niekaralności26. Nadto, przekonuje się – choć bez szerszego uzasadnienia – Ŝe konieczność kumulatywnego spełnienia warunków
określonych w art. 61 § 1 k.k. wynika z konstrukcji gramatycznej tego przepisu27. W przedmiocie analizowanego zagadnienia zaprezentowano równieŜ
jednak pogląd odmienny. Przekonywano, Ŝe bezwzględne wymaganie spełnienia przez denuncjatora obu przesłanek określonych w art. 61 § 1 k.k.
uniemoŜliwiałoby skorzystanie z odstąpienia od ukarania przez uczestnika
przestępnego współdziałania nie stanowiącego udziału w strukturze przestępczej w rozumieniu art. 258 k.k. Argumentowano, Ŝe w przypadku tego
rodzaju współdziałania sprawcy niekoniecznie przecieŜ planują popełnienie
23
Z. Ć w i ą k a l s k i, (w:) A. Z o l l (red.), ibidem.
Ibidem.
25
V. K o n a r s k a - W r z o s e k, Prawnokarne środki…, op. cit., s. 47; J. P a ś k i e w i c z, Świadek koronny…, op. cit., s. 62; G. Ł a b u d a, (w:) J. G i e z e k (red.), Kodeks karny…, op. cit.,
s. 455; Z. Ć w i ą k a l s k i, (w:) A. Z o l l (red.), ibidem; M. K u ź m a, Prawnokarne aspekty instytucji świadka koronnego in sua causa oraz in altera causa (art. 60 § 3–4 i art. 61 k.k.),
(w:) L. B o g u n i a (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. XVIII, Wrocław 2005, s. 152.
26
Z. Ć w i ą k a l s k i, (w:) A. Z o l l (red.), ibidem.
27
M. K u ź m a, ibidem.
24
28
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
Odstąpienie od ukarania wobec tzw. małego świadka koronnego
dalszych jeszcze czynów przestępnych, poza – rzecz jasna – tymi, których
juŜ dokonali. Gdyby zatem w sposób bezwzględny wymagać spełnienia
przesłanki zapobieŜenia popełnieniu innego przestępstwa dla zastosowania
odstąpienia od wymierzenia kary przewidzianego w art. 61 § 1 k.k., to
sprawcy, o których mowa, mimo przekazania bardzo istotnych informacji,
nigdy z tej moŜliwości nie mogliby skorzystać. Takie ograniczenie podmiotowe podstawy analizowanej instytucji byłoby natomiast sprzeczne z ratio legis
art. 61 § 1 k.k. Trudno wszakŜe podać racjonalne przyczyny, z powodu których z dobrodziejstwa przewidzianego w tym przepisie nie mogliby skorzystać sprawcy, którzy nie mieli zamiaru popełnienia dalszych czynów przestępnych. Z tych teŜ względów postulowano, aby sformułowanie „zwłaszcza”, uŜyte w art. 61 § 1 k.k., traktować jako przykładowe wskazanie najbardziej typowych okoliczności uzasadniających odstąpienie od wymierzenia kary, a nie jako wyraŜenie wskazujące na bezwzględnie wymagany warunek
kumulatywnego wystąpienia dwóch przesłanek określonych w tym przepisie28.
Próbę uzasadnienia stanowiska, zgodnie z którym dla skorzystania z dobrodziejstwa przewidzianego w art. 61 § 1 k.k. sprawca nie musi spełnić kumulatywnie wymienionych w tym przepisie przesłanek poprzez odwołanie
się do wykładni uŜytego w nim sformułowania „zwłaszcza”, naleŜy uznać za
nieprzekonującą. W języku polskim wyraŜenie to nie jest przecieŜ spójnikiem, lecz partykułą, dla której synonimami są słow: „szczególnie, głównie,
specjalnie, przede wszystkim, tym bardziej”29. Przypisywaniu wyraŜenia
„zwłaszcza” roli decydującej o braku kumulatywnego spełnienia przez
sprawcę przesłanek określonych w art. 61 § 1 k.k. dla moŜliwości odstąpienia od ukarania sprzeciwia się równieŜ umiejscowienie tego sformułowania
w tym przepisie, a więc przed wymienieniem obu przesłanek analizowanej
instytucji.
Decydującego znaczenia dla rozstrzygnięcia analizowanego zagadnienia
nie naleŜy przypisywać równieŜ uŜyciu przez ustawodawcę w art. 61 § 1 k.k.
spójnika „a” pomiędzy jedną a drugą przesłanką uzasadniającą odstąpienie
od wymierzenia kary. W języku polskim spójnik ten zespala zdania lub ich
części, uwydatniając ich związki treściowe, przy czym związki te mogą mieć
jednak charakter bądź ścisły, bądź bardziej luźny30. Odnosząc te uwagi do
treści art. 61 § 1 k.k., wydaje się, Ŝe związek treściowy pomiędzy podrzędną
rolą w popełnieniu przestępstwa, a tym, iŜ przekazane informacje przyczyniły się do zapobieŜenia popełnieniu innego przestępstwa, jest luźny. Pierwsza z przesłanek odwołuje się wszakŜe do roli sprawcy w popełnionym przestępstwie, podczas gdy druga wiąŜę się z jego zachowaniem po jego popełnieniu. Luźny związek treściowy pomiędzy przesłankami wymienionymi
28
29
30
Tak Z. Ć w i ą k a l s k i, Wybrane problemy…, op. cit., s. 19–20.
M. S z y m c z a k (red.), Słownik języka polskiego, t. III, Warszawa 1992, s. 1074.
M. S z y m c z a k (red.), Słownik języka polskiego, t. I, Warszawa 1992, s. 1.
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
29
P. Gensikowski
w art. 61 § 1 k.k. nie rozstrzyga jednak tego, czy wymienione okoliczności
muszą przez sprawcę zostać spełnione łącznie, aby miało wobec niego zastosowanie odstąpienie od ukarania.
Z tych względów wydaje się zatem, Ŝe zagadnienie, czy sprawca musi
kumulatywnie spełnić przesłanki przewidziane w art. 61 § 1 k.k., aby sąd
mógł odstąpić od wymierzenia kary, nie moŜe zostać rozstrzygnięte na gruncie wykładni językowej analizowanego przepisu. Pomocna w tym względzie
nie wydaje się równieŜ wykładnia systemowa art. 61 § 1 k.k. W tym kontekście niezbyt przekonującym dla twierdzenia, Ŝe przesłanki odstąpienia od
ukarania określone w art. 61 § 1 k.k. muszą być spełnione kumulatywnie,
jest argument wynikający z porównania dyspozycji wymienionego przepisu
z art. 299 § 8 k.k. Bezspornie, wyłącznym warunkiem klauzuli niekaralności
przewidzianej w ostatnim ze wskazanych przepisów jest okoliczność, aby
ujawnione przez sprawcę informacje zapobiegły popełnieniu innego przestępstwa. Nie sposób jednak na tej podstawie wyciągać wniosku, Ŝe sprawca dla skorzystania z dobrodziejstwa odstąpienia od ukarania musi spełnić
kumulatywnie przesłanki określone w art. 61 § 1 k.k.
Z powyŜszych przyczyn rozstrzygnięcie analizowanego zagadnienia tkwi
w wykładni celowościowej art. 61 § 1 k.k. Z tego punktu widzenia nie budzi
natomiast wątpliwości, Ŝe akceptacji stanowiska zakładającego konieczność
kumulatywnego spełnienia przesłanek odstąpienia od ukarania sprzeciwia
się przytoczony argument odwołujący się do ratio legis analizowanej instytucji. Wymaganie, aby odstąpienie od ukarania określone w art. 61 § 1 k.k.
mogło zostać zastosowane tylko wtedy, gdy przesłanki wskazane w tym
przepisie zostaną przez sprawcę spełnione kumulatywnie, prowadzi do
podmiotowego ograniczenia zakresu zastosowania tej instytucji i jest
sprzeczne z jej ratio legis.
Odwoływanie się do wykładni celowościowej art. 61 § 1 k.k. dla uzasadnienia akceptowanego w niniejszym opracowaniu poglądu o braku konieczności kumulatywnego spełnienia przesłanek odstąpienia od ukarania byłoby
jednak nie potrzebne, gdyby wymieniony przepis został w odpowiedni sposób znowelizowany. Z tego powodu naleŜy przychylić się do zgłoszonej de
lege ferenda propozycji zmiany brzmienia art. 61 § 1 k.k. poprzez zastąpienie w nim spójnika „a” spójnikiem „albo”31.
Dotychczasowe rozwaŜania były poświęcone moŜliwości zastosowania odstąpienia od ukarania wobec sprawcy, o którym mowa w art. 60 § 3 k.k.,
w razie wystąpienia okoliczności określonych expressis verbis w art. 61
§ 1 k.k. W przepisie tym ustawodawca posłuŜył się partykułą „zwłaszcza”.
W języku polskim jej odpowiednikiem są wyraŜenia „szczególnie, głównie,
31
Zob. V. K o n a r s k a - W r z o s e k, Prawnokarne środki…, op. cit., s. 47.
30
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
Odstąpienie od ukarania wobec tzw. małego świadka koronnego
specjalnie, przede wszystkim, tym bardziej”32. W tym świetle naleŜy zgodzić
się zatem z zapatrywaniem wyraŜonym w doktrynie, Ŝe przewidziane
w art. 61 § 1 k.k. („podrzędna rola w popełnieniu czynu przestępnego” oraz
„zapobieŜenie popełnieniu innego czynu przestępnego”) okoliczności uzasadniające odstąpienie od wymierzenia kary wobec sprawcy, o którym mowa w art. 60 § 3 k.k., mają charakter przykładowy33. Tym samym brak jest
przeszkód, aby w przypadku tego sprawcy równieŜ inne okoliczności przemawiały za zastosowaniem analizowanej instytucji. Przykładowo, sąd na
podstawie art. 61 § 1 k.k. moŜe odstąpić od ukarania wobec sprawcy wymienionego w art. 60 § 3 k.k., jeŜeli odniesiona przez niego korzyść z przestępstwa była niewielka. Przytoczona okoliczność w świetle art. 57 § 2 pkt 2
d.k.k. uprawniała sąd do zastosowania wobec sprawcy współdziałającego
z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa instytucji nadzwyczajnego
złagodzenia kary. Wydaje się, Ŝe brak jest przeszkód, aby ta sama okoliczność uzasadniała obecnie odstąpienie od ukarania na podstawie art. 61 § 1
k.k., skoro przepis ten nawiązuje do cytowanego art. 57 § 2 pkt 2 d.k.k.
W doktrynie zgłoszono postulat de lege ferenda nowelizacji art. 61 § 1
k.k. poprzez wskazanie w sposób kazuistyczny przesłanek uzasadniających
odstąpienie od wymierzenia kary34. Wydaje się jednak, Ŝe propozycja ta nie
zasługuje na uwzględnienie. Trudno podać racjonalne przyczyny, z powodu
których katalog przesłanek odstąpienia od ukarania przewidzianego w art.
61 § 1 k.k. miałby mieć charakter zamknięty. Wprowadzenie w art. 61
§ 1 k.k. takiego katalogu doprowadziłoby w efekcie do ograniczenia zakresu
podmiotowego analizowanej instytucji. Takie rozwiązanie byłoby natomiast
sprzeczne z ratio legis towarzyszącemu ustawodawcy przy wprowadzaniu
analizowanej podstawy odstąpienia od ukarania.
De lege lata przesłanką odstąpienia od ukarania określonego w art. 61
§ 1 k.k. nie jest wniosek oskarŜyciela publicznego. Wymieniona instytucja
moŜe zatem mieć zastosowanie niezaleŜnie od stanowiska oskarŜyciela publicznego, w tym przede wszystkim w razie braku stosownego wniosku
z jego strony. De lege ferenda w rządowym projekcie ustawy o zmianie
ustawy – Kodeks karny i zmianie innych ustaw zgłoszonym w dniu 18 maja
2007 r. zawarto jednak propozycję, aby w analizowanym przypadku moŜliwość odstąpienia od ukarania została uzaleŜniona od wniosku prokuratora.
W uzasadnieniu tego projektu podniesiono, Ŝe wprowadzenie takiego roz32
M. S z y m c z a k (red.), Słownik języka polskiego, t. III, Warszawa 1992, s. 1074.
R. G ó r a l, Kodeks karny. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2005, s. 125;
V. K o n a r s k a - W r z o s e k, Prawnokarne środki…, op. cit., s. 46–47; M. S u r k o n t,
Szczególne podstawy…, op. cit., s. 48; J. P a ś k i e w i c z, Świadek koronny…, op. cit., s. 61;
Z. Ć w i ą k a l s k i, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny…, op. cit., s. 785; A. M a r e k, Kodeks
karny…, op. cit., s. 208; M. K u ź m a, Prawnokarne aspekty…, op. cit., s. 153.
34
V. K o n a r s k a - W r z o s e k, ibidem, s. 47; M. K u ź m a, ibidem.
33
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
31
P. Gensikowski
wiązania jest związane z koniecznością wyjaśnienia przez prokuratora
wszystkich okoliczności sprawy, co – bez odpowiedniej zachęty w postaci
ewentualnego odstąpienia od wymierzenia kary – moŜe nie być moŜliwe35.
Proponowana zmiana budzi jednak zastrzeŜenia, a jej uzasadnienie jest
nieprzekonujące.
UzaleŜnienie zastosowania odstąpienia od wymierzenia kary przewidzianego w art. 61 § 1 k.k. od wniosku prokuratora moŜe prowadzić w praktyce
wymiaru sprawiedliwości do skutków, których nie sposób zaakceptować. Nie
trudno wszakŜe wyobrazić sobie sytuacji, kiedy sąd w toku przewodu sądowego, oceniając zachowanie sprawcy, doszedłby do wniosku, iŜ zasługuje
on na zastosowanie dobrodziejstwa odstąpienia od ukarania przewidzianego
w art. 61 § 1 k.k., lecz wobec braku stosownego wniosku ze strony oskarŜyciela publicznego takiego rozstrzygnięcia nie mógłby podjąć. Proponowane
rozwiązanie prowadziłoby zatem do zawęŜenia samodzielności jurysdykcyjnej sądu. UzaleŜnienie zastosowania przez sąd odstąpienia od ukarania
przewidzianego w art. 61 § 1 k.k. od wniosku oskarŜyciela publicznego mogłoby równieŜ przyczynić się do marginalizacji tej instytucji. Tym samym
rozwiązanie takie utrudniłoby moŜliwość osiągnięcia celu, który przyświecał
wprowadzeniu instytucji określonej w art. 61 § 1 k.k., a więc skutecznego
przeciwdziałania przestępczości grupowej.
W uzasadnieniu przytoczonego projektu wskazano, Ŝe wprowadzenie
wymagania, aby zastosowanie odstąpienia od wymierzenia kary przewidzianego w art. 61 § 1 k.k. zaleŜało od wniosku prokuratora, ma słuŜyć zapewnieniu wyjaśnienia wszystkich okoliczności sprawy. Osiągnięcie wymienionego celu przez proponowaną zmianę brzmienia analizowanego przepisu
wydaje się jednak wątpliwe. Według proponowanego ujęcia art. 61 § 1 k.k.
wniosek oskarŜyciela publicznego w Ŝaden sposób nie obligowałby sądu do
zastosowania odstąpienia od ukarania, a zatem sąd mógłby, mimo stosownego wniosku ze strony oskarŜyciela publicznego, nie stosować analizowanej instytucji. W tym kontekście trudno zgodzić się zatem z twierdzeniem
zawartym w uzasadnieniu przytoczonego projektu, aby zmiana brzmienia
art. 61 § 1 k.k. poprzez wprowadzenie wniosku oskarŜyciela publicznego nie
wiąŜącego sądu mogła skłonić sprawcę do ujawnienia wszystkich okoliczności sprawy.
Spełnienie przez sprawcę przesłanek określonych w art. 61 § 1 k.k. nie
zobowiązuje sądu do odstąpienia od ukarania. We wskazanym przepisie
ustawodawca posłuŜył się bowiem sformułowaniem przesądzającym, Ŝe
analizowana instytucja ma charakter fakultatywny („sąd moŜe”). NaleŜy przyjąć, Ŝe odstąpienie od ukarania wobec sprawcy, który spełnił przesłanki
określone w art. 61 § 1 k.k., powinno mieć miejsce w razie merytorycznej
35
Druk Sejmu V kadencji nr 1756.
32
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
Odstąpienie od ukarania wobec tzw. małego świadka koronnego
oceny braku celowości orzeczenia kary. Innymi słowy, analizowana instytucja moŜe zostać zastosowana, gdy osiągnięcie celów wymienionych
w art. 53 § 1 k.k. nie jest potrzebne.
III. Zagadnienia procesowe odstąpienia od ukarania określonego w art. 61 § 1 k.k.
Nie budzi wątpliwości, Ŝe orzeczenie o odstąpieniu od ukarania wydane
na podstawie art. 61 § 1 k.k. nie moŜe zostać zmienione w wyniku wniesienia zwykłych oraz nadzwyczajnych środków zaskarŜenia, jeŜeli sprawca
podtrzyma w innym postępowaniu karnym swe wcześniejsze wyjaśnienia
w zakresie ujawnionych informacji. Nie jest natomiast jasne, czy orzeczenie
o odstąpieniu od ukarania wydane na podstawie art. 61 § 1 k.k. moŜe ulec
zmianie, jeśli tzw. mały świadek koronny, po wydaniu wobec niego wyroku
sądu pierwszej instancji, ale przed jego uprawomocnieniem się, nie potwierdzi w innym procesie karnym złoŜonych uprzednio depozycji w zakresie
ujawnionych informacji. W doktrynie przyjmuje się, Ŝe nie potwierdzenie
przez sprawcę określonego w art. 60 § 3 k.k. informacji wymienionych w tym
przepisie moŜe stanowić podstawę odwoławczą podlegającą uwzględnieniu
w ramach zarzutu podniesionego na niekorzyść oskarŜonego36. Wydaje się,
Ŝe nie ma przeszkód, aby odnieść przytoczony pogląd do sytuacji, kiedy
sprawca, wobec którego sąd nieprawomocnie odstąpił od ukarania na podstawie art. 61 § 1 k.k., nie potwierdził w innym procesie karnym uprzednio
ujawnionych informacji. Uwzględnienie w toku postępowania odwoławczego
przytoczonego zarzutu naleŜy traktować jako zmianę ustaleń faktycznych
przyjętych za podstawę zaskarŜonego orzeczenia37. Z tego powodu w świetle art. 454 § 2 k.p.k. zmiana przez sąd odwoławczy orzeczenia o odstąpieniu od ukarania wydanego na podstawie art. 61 § 1 k.k. mogłaby polegać
wyłącznie na orzeczeniu kary grzywny czy kary ograniczenia wolności38. Je36
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz,
t. III, Warszawa 2007, s. 319–320.
37
W literaturze wyraŜono podobny pogląd, wskazując, Ŝe wniosek, iŜ oskarŜony nie wypełnił –
wbrew ustaleniu przyjętemu przez sąd I instancji – warunków określonych w art. 60 § 3 k.k.,
wiązać się będzie ze zmianą ustaleń faktycznych, przyjętych za podstawę zaskarŜonego wyroku. Zob. S. Z a b ł o c k i, Procesowe aspekty instrumentalnych zachowań tzw. małego
świadka koronnego, ze szczególnym uwzględnieniem zakazu reformationis in peius, (w:)
Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga ku czci prof. Kazimierza Marszała, Katowice 2003, s. 498.
38
W doktrynie trafnie przyjmuje się, Ŝe zakaz sformułowany w art. 454 § 2 k.p.k. nie dotyczy
wymierzenia kary grzywny czy kary ograniczenia wolności. Tak S. Z a b ł o c k i, (w:)
R. A. S t e f a ń s k i, S. Z a b ł o c k i (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. III,
Warszawa 2004, s. 287; K. M a r s z a ł, Reguły ne peius w postępowaniu apelacyjnym
w sprawach karnych, (w:) L. L e s z c z y ń s k i, E. S k r ę t o w i c z, Z. H o ł d a (red.), W kręgu
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
33
P. Gensikowski
śli natomiast w ocenie sądu drugiej instancji zachodziłaby potrzeba orzeczenia wobec sprawcy kary pozbawienia wolności, to w tej sytuacji koniecznym
byłoby z uwagi na zakaz określony w art. 454 § 2 k.p.k. uchylenie zaskarŜonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania39.
Wydaje się natomiast, Ŝe niedopuszczalnym jest zmiana orzeczenia
o odstąpieniu od ukarania wydanego na podstawie art. 61 § 1 k.k. w razie
nie potwierdzenia przez sprawcę uprzednio ujawnionych informacji, jeŜeli
wskazane nieprawomocne rozstrzygnięcie procesowe zostało zaskarŜone
wyłącznie na korzyść oskarŜonego. W analizowanej sytuacji procesowej za
przeszkodę dla zmiany orzeczenia o odstąpieniu od wymierzenia kary naleŜy uznać zakaz reformationis in peius wynikający z art. 434 § 1 k.p.k. Z dyspozycji art. 434 § 4 k.p.k. wynika, Ŝe wspomniany zakaz nie odnosi się do
osoby, względem której zastosowano art. 60 § 3 k.k., jeŜeli odwołała ona
swoje wyjaśnienia40. W świetle wykładni językowej przewidziany w tym
przepisie wyjątek od zakazu reformationis in peius nie dotyczy sprawcy, wobec którego sąd odstąpił od ukarania na podstawie art. 61 § 1 k.k. Z uwagi
na wyjątkowy charakter przepisu art. 434 § 4 k.p.k. brak jest równieŜ moŜliwości, aby w drodze wykładni celowościowej zakresem jego zastosowania
objąć sprawcę, wobec którego sąd odstąpił od ukarania na podstawie art. 61
§ 1 k.k. Bez wątpienia taki zabieg interpretacyjny byłby przecieŜ niekorzystny dla oskarŜonego.
W dalszym toku niniejszych rozwaŜań przedmiotem analizy naleŜy uczynić równieŜ zagadnienie, czy nie potwierdzenie w innym procesie karnym
przez sprawcę określonego w art. 61 § 1 k.k. ujawnionych uprzednio informacji, mające miejsce po uprawomocnieniu się orzeczenia o odstąpieniu od
ukarania, moŜe stanowić podstawę wznowienia postępowania karnego.
W literaturze zaprezentowano stanowisko, zgodnie z którym w przytoczonej
sytuacji procesowej wznowienie postępowania a minori ad maius jest dopuszczalne na podstawie art. 540a pkt 1 k.p.k. Twierdzi się, Ŝe w przytoczonym przepisie mowa jest jedynie o zastosowaniu przepisu art. 60 § 3 lub 4
k.k., ale całkowicie nielogiczne byłoby wyłączenie spod jego działania nielojalnego małego świadka koronnego „premiowanego” w sposób dalej idący,
teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, Lublin 2005, s. 668.
39
Przepis art. 454 § 2 k.p.k. zakazuje wymierzenia surowszej kary pozbawienia wolności, jeŜeli następuje to przy zmianie ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarŜonego orzeczenia. Tym samym, a minori ad maius, przytoczony przepis zakazuje w tych samych okolicznościach wymierzenia po raz pierwszy kary pozbawienia wolności.
40
Przepis art. 434 § 4 k.p.k. został wprowadzony ustawą z dnia 9 kwietnia 2010 r. o zmianie
ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 106, poz. 669). Wspomniana nowelizacja treści art. 434 k.p.k. była następstwem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia
28 kwietnia 2009 r. (sygn. P 22/07, OTK ZU 2009, nr 4/A, poz. 55).
34
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
Odstąpienie od ukarania wobec tzw. małego świadka koronnego
niŜ to przewiduje art. 60 § 3 lub 441. Nadto, wskazuje się, Ŝe w przepisie art.
61 k.k. mowa jest o odstąpieniu od ukarania w „wypadku określonym w art.
60 § 3 k.k.”, co pozwala na przyjęcie, Ŝe tym samym idzie o skazanego, wobec którego jednakŜe zastosowano przepis art. 60 § 3 k.k.42. Przytoczony
pogląd został zaakceptowany przez innych przedstawicieli doktryny. Wskazuje się, Ŝe intencją ustawodawcy przy wprowadzeniu art. 540a k.p.k. było
przeciwdziałanie niekorzystnym dla procesu karnego zachowaniom osób
korzystających z nadzwyczajnego złagodzenia kary na podstawie art. 60 § 3
k.k. w postaci swoistego „wyłudzania” korzyści w zakresie kary, przy braku
późniejszego potwierdzania złoŜonych uprzednio zeznań43. W tym względzie
– jak twierdzi się – byłoby zatem nielogiczne stanowisko, Ŝe skoro dopuszczono ustawową moŜliwość wznowienia postępowania wobec skazanego na
podstawie art. 60 § 3 k.k. za odwołanie przekazanych informacji, to jednak
nie dopuszczono takiej moŜliwości wobec skazanego na podstawie art. 61
§ 1 k.k. spełniającego warunki z art. 60 § 3 k.k., gdy ten nie potwierdza
przekazanych przez siebie informacji. Mielibyśmy bowiem w takiej sytuacji
dwie tak samo przebiegające sytuacje, ale z odrębnie uregulowanymi konsekwencjami. Mianowicie, obie osoby spełniły warunki do otrzymania nadzwyczajnego złagodzenia kary, przy czym jedna faktycznie taki wymiar kary
otrzymuje i jest w pewnym sensie „zagroŜona” moŜliwością wznowienia postępowania, drugiej zaś nie wymierza się kary, a za „nieczystą grę procesową” nie moŜna wobec niej zastosować Ŝadnych konsekwencji44.
Niewątpliwie w świetle wykładni językowej art. 540a pkt 1 in principio
k.p.k. nie jest moŜliwe wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem o odstąpieniu od ukarania wydanym na podstawie art. 61
§ 1 k.k. Przytoczony przepis uprawnia bowiem do podjęcia analizowanego
rozstrzygnięcia wyłącznie wobec skazanego, wobec którego zastosowano
przepis art. 60 § 3 k.k., jeŜeli nie potwierdził on w postępowaniu karnym
ujawnionych przez siebie informacji. Tym samym wskazana podstawa
wznowienia postępowania karnego nie dotyczy sprawcy, wobec którego zastosowano odstąpienie od ukarania na podstawie art. 61 § 1 k.k. Do innego
rozumienia sformułowania uŜytego w art. 540a pkt 1 in principio k.p.k. („skazany, do którego zastosowano art. 60 § 3 k.k.”) nie prowadzi zastosowanie
metod wykładni systemowej. W dyspozycji art. 61 § 1 k.k. ustawodawca
41
S. Z a b ł o c k i, Nowe i nie całkiem nowe wznowienie, Palestra 2003, nr 9–10, s. 94; t e n Ŝ e,
(w:) R. A. S t e f a ń s k i, S. Z a b ł o c k i (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz,
t. III, Warszawa 2004, s. 679.
42
S. Z a b ł o c k i, ibidem; T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa
o świadku koronnym, Warszawa 2008, s. 1145.
43
J. P a ś k i e w i c z, Procesowe aspekty nadzwyczajnego złagodzenia kary – uwagi wybrane,
(w:) Z. Ć w i ą k a l s k i, G. A r t y m i a k (red.), WspółzaleŜność prawa karnego materialnego
i procesowego, Warszawa 2009, s. 611.
44
J. P a ś k i e w i c z, ibidem, s. 611–612.
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
35
P. Gensikowski
przyjął, iŜ odstąpienie od ukarania moŜe dotyczyć sprawcy, o którym mowa
w art. 60 § 3 k.k. W Ŝadnej mierze nie wynika jednak z tego, Ŝe ilekroć
w przepisach prawa materialnego czy prawa procesowego ustawodawca
uŜył sformułowania „sprawca określony w art. 60 § 3 k.k.”, to naleŜy rozumieć pod tym pojęciem równieŜ osobę, wobec której sąd odstąpił od ukarania na podstawie art. 61 § 1 k.k.
W świetle powyŜszych uwag uzasadnionym jest wniosek, iŜ w art. 540a
pkt 1 in principio k.p.k. ustawodawca nie przewidział moŜliwości wznowienia
postępowania karnego zakończonego prawomocnym orzeczeniem o odstąpieniu od ukarania wydanym wobec sprawcy, o którym mowa w art. 61 § 1
k.k. Z uzasadnienia projektu ustawy wprowadzającej przepis art. 540a k.p.k.
nie wynika jednak, aby brak regulacji prawnej w tym zakresie stanowił przejaw luki aksjologicznej wyraŜającej negatywną ocenę ustawodawcy co do
konieczności istnienia tego rodzaju rozwiązania. Wydaje się zatem, Ŝe w tej
sytuacji mamy do czynienia z luką prawną, którą moŜna uzupełnić, odwołując się do rozumowania argumentum a fortiori. Wydaje się, Ŝe z uwagi na to,
iŜ norma prawna określona w art. 540a pkt 1 k.p.k. ma charakter uprawniający, w analizowanej sytuacji nie naleŜy stosować, jak twierdzą niektórzy
przedstawiciele doktryny, rozumowania a minori ad maius, lecz inną postać
argumentum a fortiori, a więc rozumowanie a maiori ad minus45. Jeśli zatem
w świetle art. 540a pkt 1 in principio k.p.k. dopuszczalne jest wznowienie
postępowania karnego zakończonego orzeczeniem, w którym wymierzono
karę wobec sprawcy określonego w art. 60 § 3 k.k. (maiori), to tym bardziej
naleŜy dopuścić wznowienie postępowania karnego zakończonego orzeczeniem łagodniejszym, a więc odstąpieniem od ukarania wydanym na podstawie art. 61 § 1 k.k. (minus). Za moŜliwością stosowania takiego wnioskowania przemawia w pierwszej kolejności argument, według którego te same
racje, które zadecydowały o wprowadzeniu wznowienia postępowania karnego w przypadku sprawcy, o którym mowa w art. 60 § 3 k.k., uzasadniają
rozszerzenie takiej moŜliwości na sprawcę, wobec którego sąd odstąpił od
ukarania na podstawie art. 61 § 1 k.k. Niewątpliwie w przypadku sprawcy
określonego w art. 60 § 3 k.k. zamiarem ustawodawcy było przeciwdziałanie
prowadzonej przez niego instrumentalnej grze procesowej46. ToŜsame racje
uzasadniają moŜliwość wznowienia postępowania karnego w przypadku
sprawcy, wobec którego sąd odstąpił od ukarania na podstawie art. 61 § 1 k.k.
Za akceptacją proponowanego rozwiązania, a więc stosowania normy okre45
Zob. szerzej o wymienionej postaci argumentum a fortiori – L. M o r a w s k i, Wykładnia
w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002, s. 335 i n.
46
Zdaniem ustawodawcy, wprowadzona podstawa wznowienia postępowania karnego miała
zapobiec podstępnemu wyłudzaniu przez oskarŜonych korzyści przewidzianych w art. 60 § 3
i 4 k.k. Zob. Uzasadnienie prezydenckiego projektu ustawy z dnia 20 grudnia 2001 r., druk
sejmu III kadencji nr 182, s. 70–71.
36
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
Odstąpienie od ukarania wobec tzw. małego świadka koronnego
ślonej w art. 540a pkt 1 in principio k.p.k. do skazanego, wobec którego zastosowano przepis art. 61 § 1 k.k. w drodze wnioskowania argumentum
a fortiori, przemawia takŜe argument, Ŝe zapobiega ono absurdalnym konsekwencjom procesowym. W ten sposób naleŜałoby bowiem ocenić brak
moŜliwości wznowienia postępowania karnego w przypadku sprawcy, wobec
którego sąd na podstawie art. 61 § 1 k.k. odstąpił od ukarania zestawiony
z dopuszczalnością wznowienia procesu karnego w przypadku sprawcy
określonego w art. 60 § 3 k.k., wobec którego sąd wymierzył karę, a więc
wydał orzeczenie surowsze.
Renouncement of punishment on a key witness
in sua causa
Abstract
Article 61, § 1 of the Penal Code of 1997 introduces new grounds for renouncement of punishment on the so-called ‘key witness in sua causa’. This
paper addresses prerequisites for the aforementioned grounds that justify
imposing no punishment. The author hereof is also focused on lawsuit issues connected with the grounds for renouncement, these grounds being
specified in Article 61, § 1 of the Penal Code. As for the aforementioned issues, the herein presented analysis is centered around admissibility of
a change to an order on renouncement whenever a perpetrator referred to in
Article 61, § 1 of the Penal Code fails to confirm in any other criminal proceedings the information disclosed by him.
Prokuratura
i Prawo 2, 2011
37