FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Antoni

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 254 (47), 215–224
Antoni MICKIEWICZ, Paweł MICKIEWICZ 1
ROZWÓJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA OBSZARACH WIEJSKICH
POMORZA ZACHODNIEGO
DEVELOPMENT OF ENTREPRENEURSHIP ON WEST POMERANIAN
RURAL AREAS
1
Katedra Doradztwa w Agrobiznesie, Zakład Prawa i Gospodarki Nieruchomościami, Akademia Rolnicza
ul. Żołnierska 47, 71-210 Szczecin, [email protected]
Abstract. The main aim of this paper is to The main purpose of this paper is to know sociallyeconomic conditionality of taking up entrepreneurial operation on village, as well as features
of personality’s advisable indication and environments stimulating or activity of inhabitant of rural
area results blocking economic. The second aim is to know the role of agricultural counseling
in development of agrobusiness firm on rural areas of western Pomerania. Research was conducted in west Pomeranian rural areas and covered different directions of activities including
480 enterprises of agrobusiness. Research was carried out using the questionnaire of interview
in 2004 and 2005. It results from research, that lack is institution leaning development
of agrobusiness. Institutions helping with development of firm of agrobusiness; factors that decide about firm position; source of problem solution in aspect of functioning firm; the main domain in perfecting of knowledge and abilities of businessmen were estimated.
Słowa kluczowe: doradztwo w agrobiznesie, doskonalenie wiedzy i umiejętności przedsiębiorców, modernizacja, obszary wiejskie, przedsiębiorczość, rolnictwo.
Key words: agriculture, entrepreneurship, extension, modernization, rural areas, skills and abilities upgrading.
WSTĘP
Postawy i oczekiwania przedsiębiorczej społeczności obszarów wiejskich oraz realizowany zakres działalności doradczej uwarunkowane są zmieniającymi się oczekiwaniami rynku,
a także czynnikami społecznymi i ekonomiczno-organizacyjnymi, co tworzy zbiór niezwykle
ciekawych zależności. Badania tych zagadnień mogą wykazać istniejące uwarunkowania
procesu modernizacji rolnictwa i obszarów wiejskich oraz wytyczyć przewidywane kierunki
działań, których wprowadzenie przyczyni się do budowy nowoczesnego rolnictwa i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich.
Doświadczenie krajów Unii Europejskiej wskazuje jednoznacznie, że procesy przedsiębiorczego wychowania ludności wiejskiej, która będzie zdolna tworzyć prawdziwie własne
samorządne podmioty gospodarcze wymaga stworzenia doradztwa i konsultingu na potrzeby
aktywizacji gospodarczej.
Również w literaturze naukowej jednoznacznie stwierdza się, że rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich wymaga wsparcia instytucji zaangażowanych w kreowanie impulsów rozwoju lokalnego.
Celem badań było ustalenie roli doradztwa i konsultingu w ramach firm agrobiznesu
na obszarze Pomorza Zachodniego. W badaniach interesujące było poznanie opinii przed-
216
A. Mickiewicz i P. Mickiewicz
siębiorców wiejskich w agrobiznesie na temat możliwości zdynamizowania rozwoju firm agrobiznesu w systemie instytucjonalnego wsparcia państwa.
MATERIAŁ I METODY
Przedmiotem badań była losowo wybrana grupa firm agrobiznesu i ich właścicieli na obszarze Pomorza Zachodniego. Badaniami objęto 480 przedsiębiorstw agrobiznesu, o różnych kierunkach działalności, na obszarach wiejskich. Badania przeprowadzono na przełomie 2004 i 2005 roku.
W badaniach zastosowano metody: sondażu diagnostycznego, z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety, analizę dokumentów źródłowych i rozmów kierowanych oraz metody
statystyczne.
WYNIKI I DYSKUSJA
Sylwetka społeczno-zawodowa przedsiębiorstw wiejskich
Na rozwój przedsiębiorczości istotny wpływ mają cechy ludzi bezpośrednio w nią zaangażowanych, takie jak: poziom wykształcenia przedsiębiorców, ich wiek, wyobraźnia, umiejętność przezwyciężania stereotypów myślenia, aktywność i zdolność do perspektywicznego
myślenia (Orłowska i Krukowski 2001).
Badania wykazały, że przeciętny wiek respondenta wynosił 46 lat, najmłodszy przedsiębiorca liczył sobie 25 lat. Strukturę wieku ankietowany przedsiębiorców przedstawia rys. 1.
45–49 lat
31%
50–54 lat
23%
40–46 lat
8%
>60 lat
5%
25–29 lat
5%
25–29 lat
18%
30–34 lat
5%
35–39 lat
5%
Rys. 1. Wiek przedsiębiorców
Wśród badanych przedsiębiorców zdecydowanie przeważają osoby między 40. a 54. rokiem życia. Dominacja tych kategorii wiekowych w strukturze wiekowej populacji potwierdza
spostrzeżenia o tendencji do współwystępowania doświadczenia oraz pewnej stabilizacji ma-
Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich...
217
terialnej u osób prowadzących firmy. Nie powinien zaskakiwać mniejszy udział młodzieży
i osób starszych wśród podejmujących działalność gospodarczą. W ich przypadku zachodzi
prawdopodobieństwo braku odpowiednich umiejętności pracy na własny rachunek; nie zawsze
też osoby te dysponują środkami finansowymi niezbędnymi do podejmowania takich działań.
W przypadku podziału populacji ze względu na płeć widoczna jest zdecydowana przewaga mężczyzn jako właścicieli przedsiębiorstw (82%). Podobne proporcje występują na terenach wiejskich Polski, gdzie najczęściej jako prowadzących działalność gospodarczą podawano mężczyzn – ok. 80% (Niedzielski 2000).
Wśród przedsiębiorców przeważają osoby z wykształceniem średnim (40%). Kolejne miejsce zajmują osoby z wykształceniem zawodowym (34%), a na trzeciej pozycji znajdują się
osoby z wykształceniem wyższym (26%). Poziom wykształcenia w populacji odbiega
od przeciętnego wykształcenia mieszkańców obszarów wiejskich. Przedsiębiorcy uczestniczący w badaniach wykazali się znacznie wyższym wykształceniem niż pozostali przedstawiciele wiejskich środowisk rezydencjalnych. W badanej populacji nie występują w ogóle osoby
z wykształceniem podstawowym, przy czym w 1995 roku parametr ten dla polskiej wsi wynosił ok. 11% (Rocznik Statystyczny 1998). Przedsiębiorcy to przede wszystkim osoby z wykształceniem rolniczym na różnym poziomie, a następnie z wykształceniem technicznym i ekonomicznym.
Szczególną uwagę należy zwrócić na fakt, że wśród osób deklarujących posiadanie wykształcenia wyższego przeważa profil rolniczy – 18%; pozostali stanowią 4,6%. W pozostałych kategoriach rozkład profilu wykształcenia jest bardzo równomierny, choć na korzyść
osób z wykształceniem technicznym. Dodatkowo badani przedsiębiorcy w większości przypadków (27,9%) określali rolnictwo jako poprzednio wykonywaną pracę, natomiast na pozostałe kategorie zawodowe przypadło jedynie od 2 do 4%. Bardzo interesującym wskaźnikiem
jest stanowisko, jakie zajmowali poprzednio badani przedsiębiorcy. Prawie połowa (46,9%)
pełniła funkcje kierownicze różnego szczebla i w różnych branżach, 19,5% to rolnicy, natomiast w 12,2% badani byli i nadal są przedsiębiorcami.
Przedsiębiorczość wiejska na badanym terenie rozwija się przede wszystkim w oparciu
o zasoby ludzkie związane z rolnictwem. Poszczególni gospodarze, poszukując dodatkowych dochodów, dywersyfikują swoją działalność bądź całkowicie rezygnują z produkcji rolniczej. Wiejscy przedsiębiorcy nie są więc siłą napływową spoza społeczności lokalnej.
Oznacza to, iż istnieją perspektywy rozwoju przedsiębiorczości w oparciu o zasoby ludzkie
wsi. Konieczne jest jednak dostarczenie odpowiednich narzędzi (np. wykształcenie, ale także
znajomość know-how), które mogłyby temu służyć. Należy także domniemywać, iż pełnione
uprzednio funkcje kierownicze wiązały się ze stosunkowo większymi możliwościami wypracowania zasobów materialnych, które można było zainwestować w rozpoczęcie działalności
gospodarczej. Zasoby finansowe wydają się więc kolejnym czynnikiem determinującym liczbę oraz stan indywidualnych przedsięwzięć gospodarczych na wsi.
Charakterystyka badanych firm
Przedsiębiorcy swoją działalność gospodarczą prowadzą przeważnie jako osoby fizyczne
(62,%). Kolejne formy organizacyjno-prawne to: spółka cywilna (16,3%) oraz spółki z o.o.
(11,6%); w większości przypadków rozpoczęcie ich działalności nastąpiło w 1990 roku.
218
A. Mickiewicz i P. Mickiewicz
Analizując kierunki działalności gospodarczej, podejmowanej przez respondentów, stwierdzono, że najpopularniejszymi formami działalności były: agroturystyka (15,3%), transport
(12,9%), handel środkami dla rolnictwa (12,4%) oraz przetwórstwo rolno-spożywcze (9,4%).
Zdecydowanie najmniej popularnymi formami działalności na obszarach wiejskich były
gastronomia (2,5%) i produkcja na rzecz rolnictwa (0,3%) – tab. 1.
Tabela 1. Główny profil działalności firm prowadzonych przez respondentów
Profil działalności
n
%
%R
Agroturystyka
62
12,9
15,3
Gastronomia
10
2,1
2,5
Handel spożywczy
38
8,1
9,6
6
1,3
1,5
50
10,4
12,4
8
1,7
2,0
Skup płodów rolnych
12
2,5
3,0
Przetwórstwo rolno-spożywcze
38
7,9
9,4
Usługi dla rolnictwa
24
5,0
5,9
Usługi mechaniczne
14
2,9
3,5
Usługi bytowe
18
3,8
4,5
Usługi transportowe
52
10,8
12,9
Usługi budowlane
20
4,2
4,9
Ubojnie
26
5,4
6,4
1
0,2
0,3
24
5,0
5,9
404
–
100,0
Handel artykułami przemysłowymi
Handel środkami dla rolnictwa
Handel inny
Produkcja na rzecz rolnictwa
Produkcja inna
Razem
Przedsiębiorcy zaznaczali więcej niż jedną dziedzinę, w którą zaangażowana była ich firma, co oznacza, że większość z nich prowadzi przedsiębiorstwo wielobranżowe.
Ocena motywów podejmowanej działalności wykazała, że zdecydowanie najczęściej
(37%) wskazywano na działalność gospodarczą jako źródło dodatkowych dochodów (rys. 2).
Wpływ rodziny oraz znajomych (20%) na podjęcie decyzji o rozpoczęciu działalności może mieć duże znaczenie, jakie dla indywidualnego przedsiębiorcy ma dostępność zasobów
społecznych poprzez bezpośrednie i pośrednie więzi sieci systemu społecznego (Lin 1999).
Prawie 80% przedsiębiorców stwierdziło, iż na założenie firmy wykorzystało własne
oszczędności, przeważnie uzupełnione kredytem bankowym (69,8%) oraz/lub pożyczką
od rodziny i znajomych (30,2%). Dla uruchomienia firmy konieczny był więc montaż finansowych środków pieniężnych z różnych źródeł, jednak dokonywany w oparciu o zasoby
własne oraz rodziny.
Większość firm prowadzonych przez respondentów to przedsiębiorstwa zatrudniające
do 9 osób (33%) i firmy liczące od 10 do 49 osób (57%).
Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich...
219
szczególna okazja
15%
możliwości zdobycia
prestiżu, uznania
3%
dodatkowe źródło
dochodu
37%
przejęcie biznesu
5%
sugestia rodziny
i znajomych
20%
pozytywny przykład
3%
utrata pracy
17%
Rys. 2. Motywy uruchomienia działalności
Ocena warunków funkcjonowania firm
Na obszarze Pomorza Zachodniego 20,9% przedsiębiorców w agrobiznesie stwierdziło,
że brakuje instytucji wspierających rozwój agrobiznesu. Natomiast tylko 28,7% badanych
przedsiębiorców wskazało na ośrodki doradztwa rolniczego (ODR) jako miejsca, gdzie
można uzyskać poradę i pomoc. Do innych instytucji pomagających w rozwoju firm agrobiznesu przedsiębiorcy zaliczyli: urzędy gmin i miast (12%), banki (11%), ARiMR (7%),
ANR (5%), firmy konsultingowo-doradcze (4%). Pozostałe instytucje cieszyły się znacznie
mniejszą popularnością. Niewielu respondentów zwracało się do uczelni wyższych, co
świadczy o nieprowadzeniu tej formy wsparcia przez te instytucje bądź o utrudnionym do
nich dostępie. Uzyskane wyniki wskazują, że istnieje pilna potrzeba stworzenia systemu
instytucjonalnego wsparcia rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich (tab. 2).
Tabela 2. Instytucje pomagające w rozwoju firm agrobiznesu
Wyszczególnienie
n
%
%R
Nie ma takiej
97
20,21
20,91
133
27,71
28,66
Urząd gminy i miasta
58
12,08
12,50
Bank
51
10,63
10,99
Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
35
7,29
7,54
Agencja Nieruchomości Rolnych
25
5,21
5,39
Firmy konsultingowe i doradcze
20
4,17
4,31
Akademia Rolnicza
14
2,92
3,02
Izba Rolnicza
13
2,71
2,80
Inne (firmy, Urząd Pracy, hurtownia itp.)
18
3,75
3,88
464
–
100,00
ODR
Razem
220
A. Mickiewicz i P. Mickiewicz
W literaturze naukowej można dostrzec jednoznaczne stanowisko wielu autorów (Murawiec 1996; Grzybek 2005; Spychalski 2005), że istnieje pilna potrzeba stworzenia systemu
instytucji otoczenia biznesu, który powinien skutecznie wpierać społeczno-gospodarczy
rozwój obszarów wiejskich w aspekcie transformacji ustrojowej i integracji europejskiej.
Jednym z ważniejszych celów badań własnych było poznanie źródeł poszukiwania
przez przedsiębiorców w agrobiznesie pomocy w rozwiązywaniu problemów w funkcjonowaniu ich firm tab. 3.
Tabela 3. Źródła poszukiwania przez przedsiębiorców* w agrobiznesie pomocy w rozwiązywaniu
problemów funkcjonowania firmy
Wyszczególnienie
n
%
Prasa, literatura fachowa
65
13,54
Ośrodki doradztwa rolniczego
61
12,71
Biuro rachunkowo-prawne
53
11,04
Rodzina, znajomi, wymiana doświadczeń
43
8,96
Firmy o podobnym profilu, inni przedsiębiorcy
40
8,33
Urząd gminy
37
7,71
Banki
37
7,71
Internet
34
7,08
Urząd Skarbowy
34
7,08
Firmy konsultingowo-doradcze
32
6,67
Obserwacja rynku
29
6,04
Radca prawny
29
6,04
Doradca finansowy
29
6,04
Telewizja, radio
27
5,63
Inspekcja weterynaryjna
26
5,42
ZUS
20
4,17
Akademia Rolnicza
18
3,75
* Respondenci mogli podać więcej niż jedną odpowiedź.
Dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw bardzo istotne jest wsparcie instytucji zaangażowanych w kreowaniu impulsów dla rozwoju lokalnego.
Z wypowiedzi badanych przedsiębiorców wynika, że szukali oni pomocy w rozwiązywaniu swoich problemów w bardzo różnych instytucjach, organizacjach, firmach itp. Przedsiębiorcy do najważniejszych źródeł poszukiwania informacji zaliczyli: prasę, literaturę fachową (13,5%), ODR-y (12,7%), biura rachunkowo-prawne (11,0%), rodzinę, znajomych, wymianę doświadczeń (8,9%), firmy o podobnym profilu, innych przedsiębiorców (8,3%),
urząd gminy i banki (po 7,7%) – tab. 3.
Niepokój budzi wysoki wskaźnik osamotnienia przedsiębiorców – co piąty stwierdził,
że brakuje instytucji wspierających rozwój przedsięwzięcia. Informacja ta jest istotna, gdyż
często mówi się o znaczeniu, jakie ma przedsiębiorczość dla rozwoju regionu, zwłaszcza
na obszarach wiejskich.
Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich...
221
O kierunkach rozwoju działalności gospodarczej i ich wpływie na realizację procesu modernizacji rolnictwa i obszarów wiejskich decyduje nie tylko stan ekonomiczny i organizacyjny podmiotu gospodarczego, ale przede wszystkim sposób podejścia do prowadzonej
działalności gospodarczej oraz uwarunkowań zewnętrznych. Analizie poddano zaprezentowane przez respondentów stanowisko, dotyczące wiedzy o uwarunkowaniach wpływających na pozycję prowadzonej firmy. Wyniki badań wskazują, że wśród uzyskanych odpowiedzi najczęściej była wymieniana konkurencyjność cenowa, następnie dogodna lokalizacja firmy i jakość oferowanego produktu (rys. 3). Te trzy czynniki wymieniane były najczęściej jako decydujące o pozycji firmy na rynku.
18,4%
28,7%
wysoka jakość
dogodna lokalizacja
duży popyt
szeroka oferta firmy
2,9%
24,7%
inny czynnik
konkurencyjność cenowa
12,9%
12,4%
Rys. 3. Czynnik decydujący o pozycji firmy w opinii całej zbiorowości respondentów
Ważnym czynnikiem osiągania sukcesu w rozwoju przedsiębiorczości na obszarach
wiejskich jest bieżące zdobywanie wiedzy i doskonalenie umiejętności przez właścicieli
firm. Mając to na uwadze, badanym przedsiębiorcom w agrobiznesie postawiono pytanie:
z jakich dziedzin wiedzy wiadomości i jakiego rodzaju umiejętności są im potrzebne na potrzeby podnoszenia kwalifikacji (tab. 4). W odpowiedzi przedsiębiorcy wymieniali następujące dziedziny: prawo i przepisy (23,3% wypowiedzi), reklama i marketing, promocja
(21,0%), rachunkowość, finanse, księgowość (20,4%), zarządzanie, prowadzenie firmy
(14,5%), podatki (12,7%), wiedza technologiczna (11,0%). Badani przedsiębiorcy wymienili
również wiele dziedzin i zagadnień, które są specyficzne dla różnych branż, którymi zajmują się ich firmy.
Analizując przedstawione opinie przedsiębiorców w agrobiznesie na temat dziedzin wiedzy i innych zagadnień, które określili jako przydatne w podnoszeniu swoich kwalifikacji, należy stwierdzić, że stanowią one jednocześnie potrzeby i oczekiwania doradcze. Instytucje
wspierające rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich powinny wykorzystać wymienione dziedziny wiedzy i inne zagadnienia w procesie doradztwa i konsultingu na rzecz rozwoju przedsiębiorczości mieszkańców wsi.
222
A. Mickiewicz i P. Mickiewicz
Tabela 4. Dziedziny, w zakresie których potrzebne jest zdobywanie wiedzy i doskonalenie umiejętności przedsiębiorców (w opinii przedsiębiorców*)
Wyszczególnienie
Obszary wiejskie Pomorza Zachodniego
n
%
Prawo, przepisy
112
23,33
Reklama i marketing, promocja
101
21,04
Rachunkowość finansowa
98
20,42
Zarządzanie, prowadzenie firmy
70
14,58
Podatki
61
12,71
Wiedza fachowa w zależności od branży
53
11,04
Jak być konkurencyjnym
51
10,63
Negocjacje
47
9,79
Przystosowanie do wymogów Unii Europejskiej
45
9,38
Informatyka, kursy komputerowe
40
8,33
Umiejętność zarządzania ludźmi
40
8,33
Prawo pracy
40
8,33
Ekologia, ochrona środowiska
37
7,71
Przetwórstwo
34
7,08
BHP
34
7,08
Handel
32
6,67
* Respondenci mogli podać więcej niż jedną odpowiedź.
WNIOSKI
1. Przedsiębiorczość na wiejskich terenach Pomorza Zachodniego jest (podobnie jak w całej
Polsce) zjawiskiem stosunkowo młodym, pozbawionym trwałej podbudowy w instytucjach
społecznych oraz postawach mieszkańców, prowadzonym na małą skalę.
2. Osoby zaangażowane obecnie w prowadzenie działalności gospodarczej należą do najaktywniejszych przedstawicieli swoich społeczności, co przejawia się także, poza działalnością gospodarczą, w życiu społecznym.
3. Badania własne wykazały średni stopień przygotowania rolników do działalności przedsiębiorczej w rolnictwie i instytucjach sfery agrobiznesu. Analiza postaw aktywności społecznej, a raczej pasywności oraz sposób oceny warunków startu w samodzielnej działalności
gospodarczej wskazują na specyficzny sposób postrzegania roli i znaczenia wiedzy
umożliwiającej rozwój podejmowanej działalności gospodarczej oraz na podejście do tworzenia i pozyskiwania źródeł alternatywnych dochodów na obszarach wiejskich.
4. Ponad 1/5 przedsiębiorstw w agrobiznesie na obszarach wiejskich Pomorza Zachodniego
stwierdziło, że brakuje instytucji wspierających rozwój agrobiznesu.
5. Ważnym czynnikiem osiągania sukcesu w rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich jest bieżące zdobywanie wiedzy i doskonalenie umiejętności przez właścicieli firm
agrobiznesu. Przedstawione opinie przedsiębiorców na temat dziedzin wiedzy i innych
zagadnień im potrzebnych są jednoznaczne z ich potrzebami doradczymi, które powinny
wykorzystać instytucje doradcze i konsultingowe we wspieraniu rozwoju przedsiębiorczości w agrobiznesie na obszarach wiejskich.
Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich...
223
6. Istniejący system doradztwa rolniczego jest najkorzystniej ocenianą strukturą w procesie
przekazywania wiedzy oraz informacji o nowych formach działalności gospodarczej.
PIŚMIENNICTWO
Grzybek M. 2005. Wiedza a przedsiębiorczość na obszarach wiejskich. Zag. Dor. Rol. 1, 53–60.
Lin N. 1999. Social networks and status attainment. Ann. Rev. Soc. 25, 467–487.
Murawiec A. 1996. Przedsiębiorczość w gminie (materiał z badań). Wieś Doradztwo 4, 17–20.
Niedzielski E. 2000. Przedsiębiorczość gospodarcza i bezrobocie na obszarach wiejskich. UWM,
Olsztyn.
Orłowska A., Krukowski K. 2001. Uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw na
terenie województwa warmińsko-mazurskiego [w: Praktyczne problemy przedsiębiorczości].
Red. H. Wnorowski, A. Letkiewicz. Uniwersytet w Białymstoku, 135.
Rocznik Statystyczny GUS. 1998.
Spychalski G. 2005. Wybrane charakterystyki kapitału ludzkiego polskich obszarów wiejskich.
Pr. Nauk. AE Wroc. (1070), 290–296.