artyku³y - Kamunikat

artyku³y
Antoni Mironowicz
(Bia³ystok)
Monaster Zaœniêcia NMP w Zab³udowie
Losy monasteru Zaœniêcia NMP w Zab³udowie, jednego z nielicznych oœrodków zakonnych Koœcio³a prawos³awnego na zachodnich obszarach Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, doczeka³y siê jedynie niewielkiej monografii1. Powodem takiego stanu badañ jest brak materia³ów Ÿród³owych. Odnaleziony zapis ksiê¿nej Marii Wo³oszki dla monasteru zab³udowskiego z 20
listopada 1659 roku i wspomniana wy¿ej monografia pozwalaj¹ zrozumieæ
okolicznoœci powstania i losy tego klasztoru. W niniejszym opracowaniu
pragnê omówiæ dzieje tego zgromadzenia zakonnego z uwzglêdnieniem nowych publikacji i dokumentów.
W 1598 roku dobra zab³udowskie przesz³y we w³adanie Krzysztofa Radziwi³³a (1585-1640). W okresie jego rz¹dów Zab³udów przekszta³ci³ siê w licz¹cy siê oœrodek kalwiñski2. Na prze³omie XVI i XVII wieku na terenie miasta
osiedlili siê ¯ydzi. W 1635 roku Krzysztof Radziwi³³ zezwoli³ im na wybudowanie bo¿nicy i szpitala. W ci¹gu XVII stulecia ludnoœæ ¿ydowska zdoby³a
dominuj¹c¹ pozycjê gospodarcz¹ na terenie Zab³udowa3. Po Krzysztofie Radziwille dobra zab³udowskie odziedziczy³ jego syn Janusz II (1612-1655),
hetman wielki litewski4. W okresie „potopu szwedzkiego” w³aœciciel Zab³udowa opowiedzia³ siê po stronie najeŸdŸcy. Król Jan Kazimierz 18 sierpnia
1655 roku dobra jego podda³ „na instancy¹ dobrze zas³u¿onego wojska dziedzicznie i do¿ywotnie”5. Mia³y one s³u¿yæ wojsku jako wynagrodzenie za wier1
2
3
4
5
A. Mironowicz, ¯ycie monastyczne na Podlasiu, Bia³ystok 1999, s. 89-106.
Krzysztof Radziwi³³ ju¿ w 1608 roku ufundowa³ tu zbór kalwiñski, szko³ê i szpital.
Janusz i Bogus³aw Radziwi³³owie utrzymywali w swej rodzinnej rezydencji Zbigniewa Morsztyna, Samuela Mierzyñskiego i Macieja Przypkowskiego. Obaj byli organizatorami synodów prowincjonalnych szlachty kalwiñskiej. J. Tazbir, Arianie w Bia³ymstoku i okolicy, „Studia i materia³y do dziejów miasta Bia³egostoku”, Bia³ystok
1968, s. 85-102.
Zabludow Yisker-Bukh (Zabludowo; in memoriam), Buenos Aires, 1961, s. 99-108.
Polski S³ownik Biograficzny, Wroc³aw 1987, t. 30, z. 125, s. 208-215.
W okresie „potopu szwedzkiego” Zab³udów by³ kilkakrotnie zniszczony przez wojska konfederatów. Dodatkowo w latach 1661-1663 w mieœcie wybucha³a zaraza i g³ód.
E. Kot³ubaj, ¯ycie Janusza Radziwi³³a, Wilno 1878, dodatek XXII.
5
n¹ s³u¿bê. Konfiskata Zab³udowa pozostawi³a ¿onê Janusza Radziwi³³a Mariê Wo³oszkê bez uposa¿enia6. Fakty te s¹ bardzo istotne, albowiem ukazuj¹
okolicznoœci, w jakich dosz³o do powstania monasteru w Zab³udowie.
W ostatnim roku wojny polsko-szwedzkiej Bogus³aw Radziwi³³ (16201669) podj¹³ starania o odzyskanie wdowie dóbr po swym stryjecznym bracie. W wyniku jego zabiegów, które popiera³ elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm, Jan Kazimierz zobowi¹za³ siê w Oliwie (1660 r.) do zwrotu
maj¹tku Janusza Radziwi³³a jego córce Annie Marii, która wkrótce poœlubi³a ksiêcia Bogus³awa. Ma³¿eñstwo to umo¿liwi³o koniuszemu Wielkiego
Ksiêstwa Litewskiego Bogus³awowi objêcie wszystkich dóbr stryjecznego
brata7. Po jego œmierci dobra zab³udowskie objê³a Ludwika Karolina, ¿ona
margrabiego brandenburskiego Ludwika. Ksiê¿na Ludwika Karolina wysz³a powtórnie za m¹¿ za Karola Filipa Neuburskiego, z którego to ma³¿eñstwa ich córka El¿bieta Augusta zosta³a kolejn¹ dziedziczk¹ Zab³udowa8.
Pretensje do hrabstwa zab³udowskiego wysunêli w koñcu XVII wieku Potoccy i Sapiehowie. Ostatecznie, po œmierci El¿biety Augusty, wszystkie po
niej dobra (linii bir¿añskiej Radziwi³³ów) zosta³y wykupione przez starsz¹
liniê tego rodu osiad³¹ w Nieœwie¿u, Bia³ej i O³yce. W takiej sytuacji Zab³udów pozostawa³ przez ca³e nastêpne stulecie.
Trzeba przypomnieæ, ¿e po unii brzeskiej parafia zab³udowska pozosta³a
w strukturach Koœcio³a prawos³awnego. Jej proboszcz, protopop Nestor KuŸminicz, nale¿a³ do aktywnych obroñców praw i kanonów Koœcio³a prawos³awnego. Za swoj¹ dzia³alnoœæ po œmierci Gedeona Ba³abana w 1609 roku
zosta³ podniesiony do godnoœci egzarchy patriarszego. Nestor KuŸminicz
wystosowa³ wówczas pos³anie do duchowieñstwa i wiernych „wiary greckiej”, w którym apelowa³ o nieuznawanie Hipacego Pocieja za swego zwierzchnika oraz o obronê praw Cerkwi prawos³awnej9. Pos³anie namiestnika zab³udowskiego spowodowa³o liczne wyst¹pienia przeciw unii na ziemiach
Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego. Zachowanie dotychczasowego wyznania
przez parafian zab³udowskich by³o równie¿ wynikiem stosunku do niego
w³aœcicieli miasteczka — Radziwi³³ów. Sami, bêd¹c wyznania kalwiñskiego, prowadzili tolerancyjn¹ politykê w stosunku do wyznawców innych konfesji. Próby narzucenia unii cerkwi zab³udowskiej przez metropolitê greckokatolickiego Gabriela Kolendê i zakonników supraskich traktowano jako
ingerencjê w ich wewnêtrzne sprawy. Wa¿nym czynnikiem sprzyjaj¹cym
6
7
8
9
6
T. Wasilewski, Radziwi³³owa Maria, [w:] Polski S³ownik Biograficzny, t. 30, z. 125,
s. 399-402.
Polski S³ownik Biograficzny, t. 30, z. 124, s. 161-172; B. Kalicki, Bogus³aw Radziwi³³ — koniuszy litewski, Kraków 1978, s. 60.
E. Kot³ubaj, Galeria Nieœwie¿ska portretów Radziwi³³ów, Wilno 1857, s. 153-154.
Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossii, sobrannyje i izdannyje Archieograficzeskoju Kommissijeju, t. 4, Petersburg 1852, s. 179.
utrzymaniu dotychczasowego charakteru wyznaniowego cerkwi by³a ¿ywa
jeszcze tradycja Zab³udowa jako prawos³awnego oœrodka religijnego i kulturalnego o ogólnokrajowym znaczeniu.
Na podstawie literatury mo¿na stwierdziæ, ¿e w po³owie XVII wieku parafia prawos³awna w Zab³udowie posiada³a dwóch ksiê¿y i dwóch diakonów.
Inwentarz miasta z 1622 roku wymienia duchownych: ksiê¿y Romana Krzewczewskiego i Paw³a oraz Anchima i Trochima. Nieopodal cerkwi Uspieñskiej
przy ulicy Dwornej znajdowa³ siê prowadzony przez miejscowe duchowieñstwo szpital cerkiewny (ruski)10. Powstanie monasteru Zaœniêcia NMP zwi¹zane by³o z ksiê¿n¹ Mari¹ Wo³oszk¹, ¿on¹ Janusza Radziwi³³a. Jeszcze w 1645
roku póŸniejszy hetman wielki litewski zapisa³ jej jako „oprawê” sumê 600
tys. z³otych na majêtnoœciach dziedzicznych Zab³udowie w powiecie grodzieñskim i Bielicy w powiecie lidzkim11 oraz w do¿ywocie Lubcz nad Niemnem
w województwie nowogródzkim i Orlê w powiecie bielskim12. Po konfiskacie dóbr Janusza Radziwi³³a sukcesorka Zab³udowa zosta³a pozbawiona wszelkich do niego praw. Nie mog³a zrezygnowaæ jednak¿e z pieniêdzy stanowi¹cych jej „oprawê” wdowi¹. Gwarantem tych pieniêdzy i majêtnoœci by³ testament Janusza Radziwi³³a. Testament ten, który potwierdza³ zapisy na rzecz
Marii Wo³oszki, znalaz³ siê w rêkach ksiêcia Bogus³awa, który wywióz³ go
z Tykocina oko³o 1657 roku wraz z licznymi kosztownoœciami z warszawskiego pa³acu Janusza Radziwi³³a i schowa³ go w Królewcu wœród najbardziej poufnych dokumentów. Ksiê¿na Maria po dwuletnim molestowaniu ksiêcia Bogus³awa i interwencji na sejmach warszawskich uda³a siê w 1659 roku
do Królewca. Tam nie uzyskawszy testamentu i klejnotów mê¿a wróci³a do
Lubcza13. W liœcie do ksiêcia Bogus³awa z 3 listopada 1659 roku oœwiadczy³a, ¿e bêdzie „sk¹din¹d pomocy szukaæ”14. Rozgoryczona wdowa po hetmanie litewskim, pod namow¹ ojca Józefa Tukalskiego — archimandryty leszczyñskiego i wileñskiego postanowi³a rozdysponowaæ zapisan¹ przez mê¿a
sumê 600 tys. z³otych na cerkwie i monastery oraz zmieniæ w³asny testament15.
10
11
12
13
14
15
Nacyjanalny histaryczny archiô Bie³arusi, f. 694, op. 2, nr 2635, k. 14v-15; nr 2641,
k. 14-14v, 16.
Acta dóbr Bielica, Archiwum G³ówne Akt Dawnych, Archiwum Radziwi³³owskie (dalej: AGAD, AR), dz. XXIII, t. 40, pliki l, 4, 5.
AGAD, AR, dz. XXIII, t. 82.
T. Wasilewski, Zarys dziejów Bogus³awa Radziwi³³a, [w:] Bogus³aw Radziwi³³. Autobiografia, Warszawa 1979, s. 63.
AGAD, AR, dz. V, t. 292, nr 126131; A Mironowicz, Metropolita Józef Nielubowicz
Tukalski, Bia³ystok 1998, s. 33.
T. Wasilewski, Walka o spadek po ksiê¿nej Marii Wo³oszce, wdowie po Januszu Radziwille, w latach 1660-1690, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. 3: Radziwi³³owie XVI-XVIII wieku; w krêgu kultury i polityki, Warszawa 1989, s. 295-308;
A. Mironowicz, Nieznany dokument dotycz¹cy monasteru Zaœniêcia NMP w Zab³udowie, „Rocznik Teologiczny”, R. 37, z. 1-2, Warszawa 1994, s. 216-218.
7
Znaczn¹ czêœæ pieniêdzy przypad³a na cerkiew parafialn¹ i monaster Zaœniêcia NMP w Zab³udowie. Zapis Marii Wo³oszki z 20 listopada 1659 roku podaje nieznane dot¹d okolicznoœci powstania monasteru, co pozwala ustaliæ
datê jego fundacji i okreœla jego jurysdykcyjn¹ przynale¿noœæ. Monaster pozostawa³ w bezpoœredniej jurysdykcji metropolity kijowskiego.
„Do skutku przywiedziona, w swej hlubie wiecznie zostawaæ mog³a wola
y œwiêtobliwe przedsiêwziêcia godney pamiêci J.O.Xiêcia Imci Pana Janusza
Radziwi³³a Wojewody Wileñskiego Hetmana W.X.Lit. Ma³¿onka y Dobrodzieya Mego Monaster w mieœci Zab³udowiu przy cerkwi Œwiêtey pod Tytu³em
Zaœniêcia Panny Przenayœwiêtszey, który monaster wiecznie za ¿ywota swego
X.Imci Pan Ma³¿onek y Dobrodziey moy poddawszy ony pod w³adzê bractwa
y monasteru przy cerkwi. S. Ducha Prawos³awney nie Uniey w Wilnie bêd¹cego w pomienionym mieœci Zab³udowiu za³o¿y³. Zakonników Regu³y Œwiêtego
Bazylego Wielkiego osób dwanaœcie, a przy tym monasteru dla wiêkszey rozmna¿ania siê Chwa³y Bo¿ey a to w Æwiczeniu y zaprawowaniu do naszych chrzeœcijañskich dziatek ludzkich wiary Prawos³awney Graeckiey Szko³y Ruskie y £aciñskie to jest Collegium z moiey w³asney sumy, mnie od pomienionego Xiêcia
Imoœci Pana Ma³¿onka y Dobrodzieja mego zapisem prawnie sprawionym y na
urzêdzie przyznanym szeœciu kroæ sta tysi¹ce z³otych polskich na Majêtnoœciach pomienioney Zab³udowiu w Grodzieñskim a Balice w Lidzkim powieciech le¿¹cych wniesioney y nale¿¹cej fundowaæ umyœli³em. Jako¿ y tym listem moim Dobrowolnym z pomienioney sumy, szeœciu kroæ sta tysiêcy pó³tora
sta tysiêcy z³otych polskich; To jest na pomieniony monaster zab³udowski y na
szko³y, które przy nim bydŸ maj¹, tak¿e na ozdobê Cerkwie Zab³udowskiey sto
tysiêcy z³otych, a piedziesi¹t tysiêcy z³otych polskich na cerkiew pomienion¹
Œwiêtego Ducha Wileñsk¹ y na monastery dwa zakonników y zakonnic przy
niey bêd¹ce, dajê i na wiecznoœæ zapisujê. Poddaj¹c ten monaster przy cerkwi
œw. Ducha bêd¹cego, które sumê Pu³tora kroæ sto tysiêcy wnoszê na Folwark
moy ¯ukowszczyzna nazwany do zab³udowskiey majêtnoœci nale¿¹cy y wsi do
niego nale¿¹ce, tak¿e na wieœ Folwarki mieyskie nazwane w³ók sto pod sob¹
maj¹ce (...). Ten Folwark ¯ukowszczyznê y wsi do niego nale¿¹ce (...) zwy¿
mienioney sumie pu³tora kroæ sto tysiêcy z³otych polskich do oddania tey sumy
od succesorów Dóbr Xciu Imoœci Pana Ma³¿onka y Dobrodzieya niego pomienionemu monasterowi zab³udowskiemu zakonnikom w nim bêd¹cym, tak¿e monasterowi wileñskiemu”16.
16
8
Oblata funduszu w ksiêgach grodzkich piñskich 29 stycznia 1660 roku, AGAD, AR,
f. 1733, op. 1, nr 28, k. 53-54v, k. 55-56v; AGAD, AR, dz. VIII, nr 654, k. 5-7, 9-12;
Akty izdawajemyje Wilenskoju Archieograficzeskoju Kommisijeju dla razbora driewnich aktow w Wilnie (dalej: AWAK), t. 11, Wilno 1888, s. 148-151; Fundusz Marii
Radziwi³³owej Folwarku ¯ukowszczyzna dla monasteru zab³udowskiego z 20 listopada 1659 roku i potwierdzenie z 20 stycznia 1660 roku. AGAD, AR, f. 1733, op. 1,
nr 1, k. 1195-1198; AWAK, t. 11, s. 151-153; A. Mironowicz, ¯ycie monastyczne na
Podlasiu, s. 93-94.
Na podstawie tego dokumentu wynika, ¿e za³o¿enie w Zab³udowie monasteru prawos³awnego nast¹pi³o jeszcze przed œmierci¹ Janusza Radziwi³³a, tj. przed 1655 rokiem. ¯ona hetmana Maria Radziwi³³owa, bêd¹c sama
„wiary greckiej”, by³a zainteresowana w wype³nieniu woli mê¿a. W przedsiêwziêciu tym umacniali ksiê¿nê Wo³oszkê duchowni prawos³awni, zw³aszcza prze³o¿ony monasteru leszczyñskiego i wileñskiego Józef Nielubowicz
Tukalski, który w 1663 roku zosta³ wybrany na metropolitê kijowskiego.
By³a to nie jedyna fundacja klasztorna Janusza Radziwi³³a. W paŸdzierniku
1652 roku ufundowa³ on w Kiejdanach monaster dla dwóch mnichów osadzonych przy cerkwi wzniesionej dla oddanej wierze prawos³awnej ma³¿onki17. Na dewocyjny charakter fundacji zab³udowskiej zwraca uwagê zapis w dokumencie, „aby pomienieni monasterów wileñskiego i zab³udowskiego oycowie za zeyœciem moim z tego œwiata po odprawianiu (...) czterdziestu s³u¿eb, w ka¿dym tygodniu po jedney s³u¿bie Bo¿ey za Duszê moj¹
y Rodziców moich czasy wiecznemi odprawowaæ bêd¹ powinni”. Maria Wo³oszka traktowa³a ponadto monaster zab³udowski jako alternatywne miejsce swego wiecznego spoczynku. W testamencie wpisanym do ksi¹g G³ównego Trybuna³u Litewskiego 26 sierpnia 1662 roku poleca jego wykonawcy, Bogus³awowi Radziwi³³owi, aby j¹ pochowa³ w cerkwi Œw. Ducha monasteru wileñskiego, „a gdyby strze¿ Bo¿e na tamten czas kraj w zawojowaniu nieprzyjacielskim zostawa³ i przez nieprzyjaciela trudnoœci ku temu
miejsca drogê zagrodzili, tedy w monasteru y cerkwi, która odemnie przy
szko³ach fundowana bêdzie pochowaæ raczy³”18.
Ksiê¿na Maria Wo³oszka nie komu innemu a archimandrycie Tukalskiemu
powierzy³a dochodzenie zapisanych w testamencie sum. Tukalski by³ w centrum wydarzeñ politycznych dotycz¹cych najwa¿niejszych spraw swego Koœcio³a, cieszy³ siê zaufaniem najwy¿szej hierarchii prawos³awnej. Jemu to powierzano rozwi¹zywanie wa¿nych problemów cerkiewnych. Decyzjê tak¹ podjê³a ze wzglêdu na wyj¹tkow¹ pozycjê archimandryty wileñskiego i leszczyñskiego w Koœciele prawos³awnym oraz z powodu zajêcia przez wojska konfederatów Zab³udowa i S³ucka. „Tedy im Ojcu Jozephowi Nielubowiczowi
Tukalskiemu archimandrycie leszczyñskiemu, starszemu pomienionego monastera wileñskiego, który po wszystek czas nieprzyjacielstwa przy boku
17
18
AGAD, AR, dz. VIII, nr 135, s. 1.
AWAK, 1.12, s. 587-588. Ksiê¿na Maria Wo³oszka zapisa³a w testamencie znaczne
sumy na inne cerkwie i monastery m.in. na Collegium w S³ucku 100 000 z³otych.
Zapisy wywo³a³y niezadowolenie Bogus³awa Radziwi³³a, który podwa¿y³ ich wiarygodnoœæ. Por.: opisanie sprawy testamentu Marii Radziwi³³owej przez sekretarzy ksiêcia Bogus³awa. AGAD, AR, dz. VIII, nr 654, k. 13-15. Pod tym pretekstem 18 czerwca 1660 roku Bogus³aw Radziwi³³, przebywaj¹cy wówczas w Berlinie, zakaza³ zarz¹dcom oddawania na klasztor Uspieñski zapisanych mu sum. AGAD, AR, dz. VIII,
nr 628, k. 59-61.
9
J. X. M. Pana Naszego Mi³oœciwego jako wierny podany zostawa³ i teraz
zostaje, takowym, ¿e prawem zastawnym w moc, w³adz¹ i posesj¹ porz¹dkiem prawnym przez jenera³a podaje i tego folwarku wsi i nale¿noœci ich,
moc¹ prawa mego zaczêtego, które na osobê Ich Moœciów Ojców pomienionych wlewam u Ich Moœciów Panów Rycerstwa W. X. Lit. dochodziæ i odzyskiwaæ, je¿eliby sama za ¿ywota mego od odzyskania onego nie przysz³a,
pozwalam. Ma tedy pomieniony I. Moœci Ojciec Tukalski starszy monastera
wileñskiego i nastêpcy Jego Moœci wspólnie z bractwem wileñskim tego pomienionego folwarku i summy na nim bêd¹cej dochodziæ”19. Oryginalny testament ksiê¿nej znajdowa³ siê w rêkach archimandryty Tukalskiego ju¿ przed
16 marca 1660 roku, o który bezskutecznie upomina³ siê w imieniu Bogus³awa Radziwi³³a podkanclerzy litewski Stanis³aw Naruszewicz20. Tukalski nie
chcia³ utraciæ dokumentu, tym bardziej ¿e ksi¹¿ê Radziwi³³ najecha³ zbrojnie
dobra Bielica i monaster zab³udowski. Najazd ksiêcia na monaster nast¹pi³
po próbie zajêcia przez Tukalskiego folwarku ¯ukowszczyzna i przekazanie
go zgodnie z wol¹ Marii Wo³oszki monasterowi zab³udowskiemu i wileñskiemu21. W odpowiedzi na dzia³ania ksiêcia archimandryta leszczyñski z³o¿y³
w grodzie Grodno 17 lipca 1660 roku protestacjê22. Wczeœniej archimandryta
leszczyñski, obawiaj¹c siê utraty dokumentu, dokona³ 20 listopada 1659 roku
jego wpisu do akt trybuna³u litewskiego i ksi¹g grodzkich miasta Piñska23.
Problem ten sta³ siê powszechnie wiadomy w Wielkim Ksiêstwie Litewskim.
Archimandryta monasteru leszczyñskiego Józef Tukalski i archimandryta monasteru Œw. Trójcy w S³ucku Teodozy Wasilewicz w imieniu metropolity Dionizego Ba³abana postulowali ugodê z ksiêciem Bogus³awem. W liœcie do komisarzy s³uckich Kazimierza K³okockiego i W³adys³awa Huryna
z 19 stycznia 1661 roku zalecali pos³om na sejm, aby podnieœli sprawê zniszczenia cerkwi Œw. Trójcy na przedmieœciu s³uckim, uwolnienia ojca Marcjana Wo³osowicza, mnicha monasteru Œw. Ducha w Wilnie, spowiednika
ksiê¿nej, aresztowanego z polecenia Bogus³awa Radziwi³³a. Archimandryci domagali siê wykonania postanowieñ testamentu ksiê¿nej Marii Wo³oszki24. Podjêta na sejmie warszawskim 1661 roku kontrakcja ksiêcia Bogus³awa Radziwi³³a zmusi³a Teodozego Wasilewicza do wydania 15 marca 1661
roku zobowi¹zania, w którym godzi³ siê na zwrot resztek klejnotów ksiê¿nej25. Postawa namiestnika metropolity na forum sejmu u³atwi³a stronie ra19
20
21
22
23
24
25
10
Tam¿e, s. 230.
T. Wasilewski, Walka o spadek..., s. 300.
AWAK, t. XI, s. 151-152.
AGAD, AR, dz. VIII, nr 628, k. 27-30.
AWAK, t. XI, s. 150.
Archieograficzeskij sbornik dokumientow, otnosiaszczichsia k istorii Siewiero-Zapadnoj Rusi (dalej: ASD), t. VII, Wilno 1870, s. 119-120.
T. Wasilewski, Walka o spadek..., s. 302-303.
dziwi³³owskiej obalenie testamentu i uznanie go za falsyfikat. Ksi¹¿ê Radziwi³³ g³osi³, i¿ testament zosta³ sporz¹dzony przez samego Tukalskiego.
W rezultacie dzia³añ Józefa Tukalskiego i Teodozego Wasilewicza duchowieñstwo prawos³awne otrzyma³o jedynie czêœæ zapisanych w testamencie
dóbr i sum. O pozosta³e dobra nadal toczy³ siê spór z ksiêciem Bogus³awem
Radziwi³³em, zw³aszcza o maj¹tek Bielica. Tukalski i Wasilewicz wraz z archimandryt¹ wileñskim Danielem Dorofiejewiczem kilkakrotnie oskar¿ali
ksiêcia Bogus³awa przed Trybuna³em Litewskim o zbrojne najazdy na dobra klasztorne i nierealizowanie testamentu Marii Wo³oszki26. Archimandryci kilkakrotnie jeŸdzili do Bogus³awa Radziwi³³a z proœb¹ o wype³nienie
deklaracji zadoœæuczynienia krzywdom, jakie dozna³o od s³ug ksiêcia duchowieñstwo prawos³awne. Problem realizacji testamentu Marii Radziwi³³ówny kilkakrotnie bêdzie powraca³ w dalszej dzia³alnoœci archimandryty
leszczyñskiego i biskupa bia³oruskiego27.
Za³o¿enie monasteru prawos³awnego w Zab³udowie wywo³a³o liczne protesty duchowieñstwa unickiego i katolickiego. Domaga³o siê ono poddania
cerkwi zab³udowskiej obediencji biskupów greckokatolickich. Metropolita
unicki Gabriel Kolendo l czerwca 1665 roku przed s¹dem ziemskim grodzieñskim oskar¿y³ opiekuna, a nastêpnie mê¿a sukcesorki majêtnoœci Zab³udów
Anny Marii — ksiêcia Bogus³awa, o sprzyjanie prawos³awnym i zabór cerkwi grekokatolikom. Hierarcha motywowa³ swoje roszczenia do œwi¹tyni rzekomym unickim charakterem jej fundacji28. Na s¹dzie duchowni zab³udowscy, w imieniu metropolity prawos³awnego Antoniego Winnickiego, „Jan Kudrzycki swiaszczennik cerkwi zab³udowskiey zostaj¹cy w B³ahoczestiy, Prokop Rusinowicz Syndyk tey¿e cerkwi zab³udowskiey” udowodnili, ¿e cerkiew Uspieñska „na chwa³ê Bo¿¹ dawno fundowana (...) w uniey nie bêd¹ca”. S¹d 3 paŸdziernika 1655 roku wobec braku przekonywuj¹cych dowodów
„odroczy³ sprawê do nastêpnych roków”29. Konflikt miêdzy metropolit¹ unickim Gabrielem Kolend¹ a ksiêciem Bogus³awem Radziwi³³em o cerkiew zab³udowsk¹ i dziesiêcinê dotar³ do króla. Jan Kazimierz w liœcie z 12 paŸdziernika 1665 roku ostrzega³ ksiêcia przed wystêpowaniem przeciwko „wierze
œwiêtey Unickiey” i prosi³ o nades³anie dokumentów fundacyjnych œwi¹tyni
na s¹d ziemski grodzieñski w 1666 roku30. Monarcha tego samego dnia naka26
27
28
29
30
Protestacja obu archimandrytów w Trybunale Litewskim z 1667 roku. AGAD, AR,
dz. VIII, nr 628, k. 59-61.
Problem ten zosta³ omówiony w pracach: T. Wasilewski, Walka o spadek..., s. 304308; A. Mironowicz, Teodozy Wasilewicz..., s. 46-50.
AGAD, AR, dz. VIII, nr 652, k. 31; nr 653, k. 1; A. Mironowicz, ¯ycie monastyczne
na Podlasiu, s. 95.
Na wniosek s¹du pe³nomocnik Bogus³awa Radziwi³³a, Stanis³aw Podolec, wpisa³
treœæ orygina³u fundacji cerkwi zab³udowskiej do akt s¹du trybunalskiego. AWAK,
t. 1, s. 89-91.
AGAD, AR, dz. VIII, nr 651, k. 2-2v; nr 654, k. 33-34.
11
za³ staroœcie zab³udowskiemu Stanis³awowi Œwinarskiemu, a¿eby ten nie dopuszcza³ do czynienia krzywd poddanym bazylianów supraskich w Topilcu
i Puszczy Zab³udowskiej, na co siê skar¿y³ w s¹dzie grodzieñskim metropolita Gabriel Kolendo31. Ksi¹¿ê, w odpowiedzi na wezwanie królewskie, poleci³
duchownym zab³udowskim i s³uckim przygotowanie dokumentów dotycz¹cych cerkwi Zaœniêcia NMP. 12 wrzeœnia 1666 roku archimandryta s³ucki
donosi³ Bogus³awowi Radziwi³³owi: „Documentow (in specie o cerkwi zab³udowskiey). X. Kolendzie na zbicie ³akomego appetita ynszych opponere nie
mo¿emy, oprócz dedukcyey, je¿eli na unitów czy disunitów ta cerkiew fundowana y w czyjej possesyej, ¿e fundowana dla disunitów constat z funduszu,
którego data circa annum 1563, kiedy jeszcze unio non emersit Ruœ z Rzymem, bo siê ta pacto illegitimo urodzi³a anno 1595. Nie na uniê tedy, bo jej
jeszcze nie by³o jest fundowana. ¯eby te¿ kiedy in possesione unitów by³o
y sam. X. Kolenda ¿adnemi tego nie mo¿e próbowaæ. Dokumentami, nullo
tedy iurii apetit tej cerkwi”32. S¹d ziemski grodzieñski 7 paŸdziernika 1666
roku, nie bior¹c tym razem pod uwagê charakteru wyznaniowego fundacji,
przekaza³ œwi¹tyniê zab³udowsk¹ grekokatolikom, motywuj¹c, i¿ l czerwca
1664 roku zosta³a ona zapisana w ksiêgach G³ównego Trybuna³u Litewskiego jako unicka. Metropolita unicki Gabriel Kolendo za¿¹da³ ponadto od w³aœcicieli Zab³udowa zaleg³ej dziesiêciny wartoœci 4065 z³otych i op³aty kosztów s¹dowych. S¹d grodzieñski 12 paŸdziernika 1666 roku i tym razem opowiedzia³ siê po stronie unitów polecaj¹c genera³om Andrzejowi Milenskiernu
i Miko³ajowi Kuliszewskiemu, a¿eby przekazali cerkiew Uspieñsk¹ Gabrielowi Kolendzie wraz z uposa¿eniem i odebrali od ksiêcia „prowizji za dziesiêcinê 4400 z³otych polskich”33.
Postanowienie s¹du grodzieñskiego wywo³a³a kilkuletni spór o cerkiew
zab³udowsk¹. Unici nie wysunêli roszczeñ w stosunku do monasteru Zaœniêcia NMP, którego charakter fundacji nie wzbudza³ w¹tpliwoœci. Oprócz konfliktu z unitami duchowni prawos³awni nie mogli odzyskaæ od
ksiêcia zapisanej im przez Mariê Wo³oszkê sumy 150 000 z³otych34. Stanowcze odrzucenie ¿¹dañ mnichów „wiary greckiej” przez Bogus³awa Radziwi³³a zmusi³o archimandrytê s³uckiego Teodozego Wasilewicza i wileñskiego Daniela Dorofiejewicza do z³o¿enia w 1667 roku protestacji na
koniuszego W. Ks. Litewskiego w Trybunale Litewskim35. Duchowni prawos³awni domagali siê realizacji testamentu Marii Radziwi³³owej, na mocy którego ca³¹ sumê 600 000 z³otych podzielono na monastery i cerk31
32
33
34
35
12
AGAD, AR, dz. VIII, nr 654, k. 35-36.
ASD, t. 7, s. 132-133.
AWAK, t. 1, s. 93-104.
T. Wasilewski, Walka o spadek..., s. 291-308.
AGAD, AR, dz. VIII, nr 628, k. 59-61.
wie36. Bogus³aw Radziwi³³ nie spieszy³ siê z wykonaniem testamentu ksiê¿nej Marii, obawiaj¹c siê utraty dochodów z dwóch kompleksów dóbr: Zab³udowa i Bielicy. Po jego œmierci podobn¹ postawê zajê³a Anna Maria —
spadkobierczyni grodu nad rzek¹ Rudni¹37.
Sprawa testamentu Marii Wo³oszki wi¹za³a siê z konfliktem miêdzy unitami a prawos³awnymi o cerkiew Zaœniêcia NMP. Archimandryta s³ucki Teodozy Wasilewicz kilkakrotnie uczestniczy³ w sejmach i s¹dach jako pe³nomocnik metropolity kijowskiego, na których podejmowany by³ problem œwi¹tyni zab³udowskiej38. Gabriel Kolendo, pragn¹c pozyskaæ w tym sporze now¹ w³aœcicielkê Zab³udowa, zrzek³ siê pretensji do zapisanej prawos³awnemu klasztorowi sumy 150 000 z³otych39. Zrzeczenie siê sumy pieniê¿nej
przez metropolitê unickiego, do której nie posiada³ ¿adnych praw, nie wp³ynê³o na politykê wyznaniow¹ Anny Marii i jej córki Ludwiki Karoliny. Spraw¹ monasteru zab³udowskiego zaj¹³ siê ponownie Teodory Wasilewicz, ju¿
jako biskup bia³oruski40.
Pierwsze lata sprawowania funkcji w³adyki bia³oruskiego przez Teodozego Wasilewicza zosta³y poœwiêcone na zarz¹dzanie swoj¹ diecezj¹. Ponownie
pojawi³ siê problem realizacji testamentu Marii Wo³oszki. Ksi¹¿ê Bogus³aw
Radziwi³³ obiecywa³ Teodozemu Wasilewiczowi wyp³acenie jeszcze
w 1668 roku sumy 6000 z³otych na odbudowê cerkwi Œw. Trójcy, lecz
nigdy s³owa tego nie dotrzyma³41. W liœcie do ksiêcia, pisanym ze S³ucka
4 paŸdziernika 1669 roku, biskup Teodozy skar¿y³ siê, ¿e „tu miê najbardziej
omyli³a komiseracyja i pañska Wielmo¿nego Ksiêcia Moœci scripto et verbo ratyfikowana obietnica w wydaniu 6000 z³otych na murowanie cerkwi”.
36
37
38
39
40
41
Dispositia sumy 600 000 z³otych wed³ug testamentu Wo³oskiego tej ksiê¿ny. AGAD,
AR, dz. VIII, nr 628, k. 420-422.
Prawos³awni, g³ównie zab³udowscy, parokrotnie wznawiali w II po³owie XVII i XVIII
wieku pretensje do legatów ksiê¿nej Wo³oszki, a nawet zawierali w tej sprawie ugody
z Radziwi³³ami, przewa¿nie niedotrzymywane przez tych ostatnich. Po raz ostatni
strona prawos³awna bezskutecznie wznowi³a proces w 1821 roku, por.: T. Wasilewski, Walka o spadek..., s. 300-308.
Por. listy o. Teodozego Wasilewicza do Bogus³awa Radziwi³³a z lat 1668-1669. AWAK,
t. 7, s. 143-145, 148-149.
Do kwoty tej metropolita unicki nie mia³ ¿adnych praw, albowiem ksiê¿na Maria
Wo³oszka zapisa³a j¹ monasterowi prawos³awnemu. AWAK, t. 11, s. 201-202. Podobne oœwiadczenie wyda³ 8 paŸdziernika 1690 roku jego nastêpca Cyprian ¯ukowski. AGAD, AR, dz. VIII, nr 654, k. 24-26. Spór o realizacjê testamentu Marii Wo³oszki omówiony zosta³ w pracach: T. Wasilewski, Walka o spadek..., s. 295-308;
A. Mironowicz, Teodozy Wasilewicz, archimandryta s³ucki, biskup bia³oruski, Bia³ystok 1997, s. 46-50; ten¿e, Metropolita Józef Nielubowicz Tukalski, Bia³ystok 1988,
s. 32-35.
A. Mironowicz, Teodozy Wasilewicz, archimandryta s³ucki...
Dispositia sumy 600 000 z³otych wed³ug niepewnego testamentu wo³oskiego. AGAD,
AR, dz. VIII, nr 628, s. 420-422.
13
W³adyka bia³oruski zabiega³ równie¿ o neutralnoœæ ksiêcia w sporze duchowieñstwa s³uckiego z ¯ydami, którzy winni byli monasterowi s³uckiemu znaczn¹ kwotê pieniêdzy42.
Wobec braku pozytywnej reakcji ksiêcia Teodozy Wasilewicz wraz z ojcem Danielem Dorofiejewiczem 12 listopada 1669 roku zawar³ porozumienie z Marcybell¹ Hlebowiczówn¹, ¿on¹ Marcjana Ogiñskiego, krajczego
litewskiego oraz z Krystyn¹ Hlebowiczówn¹, ¿on¹ podskarbiego nadwornego litewskiego Kazimierza Sapiehy43. Obydwie Hlebowiczówne uzyska³y równie¿ zapisy Marii Wo³oszki. Porozumienia z magnatami litewskimi
nie przynios³y biskupowi Teodozemu szybkiego rezultatu, albowiem 31 grudnia tego roku zmar³ ksi¹¿ê Bogus³aw Radziwi³³, a obydwaj mê¿owie Hlebowiczówien najechali w styczniu 1670 roku majêtnoœæ Bielica.
Wielkim ciosem osobistym dla Teodozego Wasilewicza by³o odejœcie od
prawos³awia Marcjana Ogiñskiego, za co magnat bia³oruski otrzyma³ godnoœæ podkomorzego trockiego (1670) i marsza³ka Trybuna³u G³ównego Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego. Objêcie godnoœci marsza³ka Trybuna³u przez
Marcjana Ogiñskiego przynios³o zaostrzenie sporu o spadek po ksiê¿nej Marii Wo³oszce. 22 maja 1671 roku w Wilnie zapad³ wyrok przyznaj¹cy duchowieñstwu prawos³awnemu sumê 6000 z³otych na dobrach Zab³udów
i Bielica pod warunkiem z³o¿enia przez archimandrytów s³uckiego i wileñskiego przysiêgi, ¿e zaniechaj¹ dalszych dzia³añ44. Opiekun córki ksiêcia
Bogus³awa podkanclerzy litewski Kazimierz Radziwi³³ zawiesi³ wykonanie
tego dekretu i rozpocz¹³ kampaniê propagandow¹ przeciwko Teodozemu
Wasilewiczowi. Biskupowi prawos³awnemu zarzucano bezprawne przyswojenie godnoœci duchownej, buntowanie pospólstwa przeciwko ludnoœci
¿ydowskiej i ksiêciu. W specjalnym szkaluj¹cym duchownego prawos³awnego memoriale w³adyce Teodozemu postawiono zarzut wspó³pracy z metropolit¹ kijowskim Józefem Tukalskim i wysy³anie do niego osób celem
wyœwiêcenia ich na duchownych i zakonników. Micha³ Kazimierz Radziwi³³ zarzuci³ biskupowi bia³oruskiemu nawet otwart¹ zdradê. „A jako Tukalski tak i archimandryta Wasilewicz ku OjczyŸnie naszej w jednakowej
siê k³aœæ mog¹ wiernoœci”. Memoria³ zarzuca³ Wasilewiczowi zaw³aszczenie dóbr koœcielnych i w³adzy nad duchowieñstwem. Radziwi³³owie g³osili,
¿e ¿¹danie przez w³adykê mohylewskiego i archimandrytê s³uckiego sumy
6000 z³otych z dóbr ksiê¿niczki mia³o s³u¿yæ „do pomna¿ania schizmy (...)
ku ruinie domu ksi¹¿êcego”. Radziwi³³owie postulowali uniewa¿nienie wyroku Trybuna³u Litewskiego w tej sprawie i odebranie przywileju królewskiego archimandrycie Wasilewiczowi na w³adyctwo bia³oruskie „jako nie42
43
44
14
T. Wasilewski, Walka o spadek..., s. 304.
AGAD, AR, dz.VIII, nr 628, s. 63-66.
T. Wasilewski, Walka o spadek..., s. 306.
zdolnemu do posiadania tej godnoœci z racji plebejskiego pochodzenia”45.
Wyci¹gniêto przeciwko biskupowi prawos³awnemu najciê¿sze argumenty
— nawet zarzut zdrady ojczyzny. W tym ataku na w³adykê Teodozego obok
Radziwi³³ów wziêli udzia³ duchowni uniccy i nuncjusz apostolski.
Podjêta przez Radziwi³³ów akcja przynios³a im powodzenie. Trybuna³
Litewski, ponownie rozpatruj¹cy problem spadku ksiê¿nej Marii Wo³oszki,
23 paŸdziernika 1673 roku w Miñsku uniewa¿ni³ poprzednie postanowienie
i skierowa³ sprawê do ponownego rozpatrzenia przez s¹d ziemski, odk³adaj¹c jednoczeœnie jej rozstrzygniêcie do czasu uzyskania przez sukcesorkê
ksiê¿nê Ludwikê Karolinê pe³noletnioœci. Równoczeœnie Kazimierz Sapieha, wojewoda po³ocki, pogodzi³ siê z Radziwi³³ami, w rezultacie czego wysi³ki biskupa Teodozego nie zakoñczy³y siê sukcesem. Ostateczn¹ ugodê
w sprawie spadku Marii Wo³oszki zawarto 20 marca 1683 roku w Berlinie
miêdzy Ludwik¹ Karolin¹ Radziwi³³ówn¹ a bractwem Œw. Ducha w Wilnie. Zawarty kompromis nie odzwierciedla³ jednak roszczeñ duchowieñstwa s³uckiego i zab³udowskiego46. W innym dokumencie z 20 czerwca 1688
roku ksiê¿na Radziwi³³ówna okreœli³a swój stosunek do ludnoœci prawos³awnej zamieszkuj¹cej jej dobra rodowe. „Cerkwie religii starej GreckoRuskiej pod b³ogos³awieñstwem, nie innym jenno orientowanym patriarchy
konstantynopolitañskiego od wieku i czasu niepamiêtnego fundowane i erygowane s¹, i dot¹d zawsze zostawa³y w œwiêtobliwej pamiêci ksi¹¿¹t ich
moœci. Przodkowie moi zawsze tê religijê i poddanych w niej konserwowali, i dot¹d wolnoœci¹ nabo¿eñstwa swego staro-greckiego jako te¿ praw cerkiewnych wed³ug ich obrzêdów Cerkwi Orientalnej szczyci³y siê i teraz
szczyc¹. Tym listem, przywilejem moim warujê i deklarujê, i¿ pomienione
cerkwie, archimandrie, ihumenie i monastery, bractwo tak w Ksiêstwie s³uckim jako i w innych majêtnoœciach moich bêd¹ce do unii nie nale¿¹ce przy
zupe³nej wolnoœci nabo¿eñstwa swego pod b³ogos³awieñstwem wy¿ wymienionym konstantynopolskim, przy zwyczajach i obrzêdach swych cerkiewnych wszelkich nienaruszenie, bez wielkiej odmiany zachowani byæ
maj¹ wiecznymi czasy, owszem na miejsce schodz¹cych przez œmieræ z tego œwiata. Prezbiterów aby unici nie byli stanowieni i religia unicka do tych
cerkwi ¿adnym gwa³townym sposobem wprowadzona byæ nie mog³a”47. Politykê wyznaniow¹ ksiê¿nej mo¿na uznaæ za wyj¹tkow¹ wœród ówczesnej
magnaterii litewskiej.
Przedstawiony tak obszernie udzia³ w³adyki Teodozego w walce o realizacjê testamentu Marii Wo³oszki ukazuje nam du¿e zaanga¿owanie Wasile45
46
47
AGAD, AR, dz. VIII, nr 628, s. 409-410.
T. Wasilewski, Walka o spadek..., s. 307-308. O wys³aniu delegacji bractwa Œw. Ducha na rozmowy z ksiê¿n¹ do Berlina por.: AGAD, AR, dz. VIII, nr 828, s. 339-343.
AGAD, AR, dz.VIII, nr 720, s. 58.
15
wicza w sprawy ogólnocerkiewne. Teodozy Wasilewicz jako archimandryta
s³ucki, a nastêpnie jako biskup bia³oruski wystêpowa³ kilkakrotnie w obronie
praw mnichów zab³udowskich do cerkwi Zaœniêcia NMP (1666 r.). Prowadzi³
on w tej sprawie negocjacje z ksiêciem Bogus³awem Radziwi³³em i uczestniczy³ w rozprawach s¹du ziemskiego w Grodnie48. Archimandryta s³ucki kilkakrotnie te¿ uczestniczy³ w obradach sejmikowych i s¹dach ziemskich jako
pe³nomocnik metropolity kijowskiego, na których podejmowany by³ problem
œwi¹tyñ zab³udowskich, s³uckich i wileñskich. Wykazywa³ siê przy tym du¿¹
znajomoœci¹ prawa i dziejów tych obiektów sakralnych, wiedz¹ o historii poszczególnych monasterów i parafii49. Wielkie zas³ugi wniós³ w³adyka Teodozy
w rozwój budownictwa sakralnego. Jemu to przypisuje siê inicjatywa budowy cerkwi œw. Miko³aja w Mohylewie50 i innych obiektów sakralnych na terenie swej diecezji. Ostatnie lata dzia³alnoœci biskup bia³oruski poœwiêci³ na
zarz¹dzanie swoj¹ eparchi¹ i obronê katedry mohylewskiej przed próbami jej
odebrania ze strony unitów i nuncjusza apostolskiego.
Monaster zab³udowski ufundowany przed 1655 rokiem nale¿a³ do nielicznych wówczas oœrodków prawos³awnych. Z omawianego wy¿ej zapisu
wynika, ¿e przebywa³o w nim dwunastu mnichów. Zakonnicy na pocz¹tku
korzystali z cerkwi parafialnej, drewnianej, o trzech kopu³ach, na której remont ksiê¿na Maria Wo³oszka przeznaczy³a 100 000 z³otych51. Obok budynków klasztornych w latach siedemdziesi¹tych XVII wieku wybudowano cerkiew refektarzow¹ (trapiezn¹), przeznaczon¹ wy³¹cznie dla zakonników. Cerkiew ta znajdowa³a siê pod jednym dachem z celami zakonnymi.
Wa¿n¹ rolê w za³o¿eniach fundatorki klasztoru mia³a odegraæ szko³a oparta
na programie ruskich i ³aciñskich placówek oœwiatowych. Plany utworzenia „Collegium” nie zosta³y zrealizowane z powodu œmierci fundatorki, braku
mo¿liwoœci uzyskania zapisanych monasterowi sum pieniê¿nych i sporu
o charakter wyznaniowy cerkwi parafialnej. Ostatecznie powsta³a szko³a
przyklasztorna, która przygotowywa³a kandydatów do kleru i s³u¿by cerkiewnej, wychowywa³a m³odzie¿ prawos³awn¹ na obroñców swej wiary.
Szko³a i szpital przyklasztorny nawi¹zywa³y do szesnastowiecznych instytucji zab³udowskich fundacji Grzegorza Chodkiewicza — za³o¿yciela miasta,
wielkiego obroñcy prawos³awia.
Na podstawie zapisu do 1686 roku monaster Zaœniêcia NMP w Zab³udowie podporz¹dkowany by³ jurysdykcji archimandrytów klasztoru Œw. Du48
49
50
51
16
ASD, t. VII, s. 132-133; A. Mironowicz, Podlaskie oœrodki i organizacje prawos³awne..., s. 242-245.
Por. listy ojca Teodozego Wasilewicza do ksiêcia Bogus³awa Radziwi³³a z lat 16681669. AWAK, t. VII, Wilno 1875, s. 143-145, 148-149.
Budowa cerkwi œw. Miko³aja zosta³a zakoñczona w 1669 roku. W. A. Czanturija,
Istorija architiektury Bie³orussii, cz. I, Miñsk 1985, s. 169-171.
AWAK, t. 12, s. 585-592.
cha w Wilnie. Podpisanie traktatu Grzymu³towskiego unormowa³o równie¿
przynale¿noœæ oœrodków prawos³awnych, podleg³ych bezpoœrednio metropolicie kijowskiemu. Zgromadzenia zakonne wesz³y w sk³ad archimandrii
s³uckiej. Archimandryci s³uccy zostali namiestnikami metropolitów kijowskich. Oni te¿ reprezentowali monaster zab³udowski przed w³adzami duchownymi i œwieckimi52. Tradycyjne bliskie kontakty Zab³udowa ze S³uckiem i podleg³oœæ obu zgromadzeñ zakonnych jednemu ktitorstwu przyczyni³y siê do ich rozwoju kulturalno-religijnego. Rozwój ten wyra¿a³ siê m.in.
w bogatym zbiorze biblioteki monasteru zab³udowskiego. W 1677 roku w jej
zasobach przechowywane by³y: „Ewangelia Uczitielnaja” druku zab³udowskiego z 1569 roku, „Aposto³” wydania moskiewskiego z 1564 roku i „Triod
Æwietnaja” z drukarni Mamoniczów z 1609 roku53. Monaster Uspieñski otrzymywa³ pomoc materialn¹ z innych oœrodków prawos³awnych. Na przyk³ad namiestnik biskupa bia³oruskiego Antoni Skamiñski — ihumen dziêcio³owski — ofiarowa³ klasztorowi w 1677 roku epitrachil i trzy ryzy. Pomoc
materialna zgromadzeniu zab³udowskiemu by³a konieczna, albowiem sam
monaster utrzymywa³ siê z dziesiêciny, która nie zawsze by³a oddawana54.
W II po³owie XVII wieku wielkim wydarzeniem w dziejach klasztoru zab³udowskiego by³o z³o¿enie w jego cerkwi pw. Zaœniêcia NMP relikwii œw.
Gabriela55. Z tego powodu w rejestrze Diecezji Kijowskiej, sporz¹dzonym
w po³owie XVIII wieku, monaster Uspieñski zosta³ zaliczony do „b³agoczestiwych”. Nigdy jednak¿e nie sta³ siê on oœrodkiem kultowym, albowiem
52
53
54
Np. 27 grudnia 1749 roku archimandryta Micha³ Kozaczyñski prosi³ metropolitê kijowskiego Tymoteusza Szczerbackiego o wyœwiêcenie na diakona mnicha monasteru
zab³udowskiego Hilariona Mienkiewicza. F. Titow, Pamiatniki prawos³awija i ruskoj narodnosti w Zapadnoj Rossii w XVII-XVIII w. Akty po istorii zagranicznych
monastyriej kijewskoj jeparchii, t. l, cz. 2, Kijew 1905, s. 553-554. 17 kwietnia ten
sam prze³o¿ony zgromadzenia s³uckiego apelowa³ do sekretarza ambasady rosyjskiej
w Warszawie Rziczewskiego o interwencjê u króla, aby ten zakaza³ czynienia przeszkód w odbudowie cerkwi zab³udowskiej, tam¿e, t. 1, cz. 2, s. 581-584.
Oprócz wymienionych w klasztorze znajdowa³y siê Ewangelie wydania lwowskiego
i wileñskiego, „Triod Postnaja” druku kijowskiego, „Oktoich”, „Psa³terz” i „Trefotony” wydania lwowskiego, „Czasos³ow” z typografii moskiewskiej, „S³u¿ebnik” druku wileñskiego oraz Ewangelie, S³u¿ebniki i Irmo³ogiony pisane rêcznie. Rejestr zinwentowania Rzeczy Cerkwi Zab³udowskiey dnia 16 kwietnia Roku 1677. AGAD,
AR, dz. VIII, nr 653, k. 3-7.
Dziesiêcina dla klasztoru by³a okreœlana jego funduszem. Dostarcza³ j¹ mnichom
podstarosta zab³udowski. W 1703 roku W³adys³aw Lewkowicz odda³ „na szpital ruski ¿yta szanków dwa i gryki szanków dwa”. AGAD, AR, cz. VIII, nr 654, k. 28;
Inwentarz klasztoru z 1677 roku wymienia 2 krowy cielne, 3 ja³owice, konia starego,
2 cielaki, 2 gêsi i 4 kury. AGAD, AR, dz. VIII, nr 653, k. 5. O dziesiêcinê klasztorn¹
w 1690 roku zabiega³ metropolita unicki Cyprian ¯ochowski. Karol Stanis³aw Radziwi³³ w liœcie t³umaczy³ mu, ¿e nie jest w stanie wyp³aciæ metropolicie unickiemu
¿adnych pieniêdzy, albowiem przeznaczone s¹ one na cerkiew prawos³awn¹. AGAD,
AR, dz. VIII, nr 654, k. 21-23.
17
nie sprzyja³o temu jego po³o¿enie prawne. Arendarze dóbr zab³udowskich
odmawiali ponadto p³acenia klasztorowi dziesiêciny. Zaostrzy³y siê naciski
duchownych unickich i rzymskokatolickich na cerkiew klasztorn¹. Liczne
by³y konflikty zakonników z ludnoœci¹ ¿ydowsk¹, której przedstawiciele dokonali kilkakrotnych najœæ na monaster i cerkiew. Sprawy te wp³ynê³y na
relacje miêdzy chrzeœcijanami a ¯ydami.
Powodem konfliktów miêdzy ludnoœci¹ prawos³awn¹ a rzymskokatolick¹ w XVIII wieku by³y prowadzone przez zakonników zab³udowskich inwestycje. Po wybudowaniu w 1738 roku dzwonnicy przy cerkwi Uspieñskiej duchowni ³aciñscy 18 lipca z³o¿yli do ksi¹g grodzkich zab³udowskich
protestacje56. Podobnie po po¿arze cerkwi w 1746 roku, kiedy spo³ecznoœæ
prawos³awna przyst¹pi³a do jej odbudowy, przeciwni temu przedsiêwziêciu
byli proboszczowie zab³udowscy. Ksi¹dz Micha³ Ziontkowski t³umaczy³ swój
sprzeciw na rekonstrukcjê cerkwi brakiem zgody katolickiego biskupa wileñskiego. W tej sytuacji archimandryta Micha³ Kozaczyñski 17 kwietnia
1750 roku prosi³ sekretarza pos³a rosyjskiego w Warszawie o szybk¹ interwencjê u króla w sprawie œwi¹tyni Uspieñskiej57. Interwencja rezydenta rosyjskiego z 10 lutego 1753 roku nie zmieni³a stosunku duchowieñstwa katolickiego58. W siedem lat póŸniej archimandryta s³ucki Dozyteusz Galachowski donosi³ metropolicie kijowskiemu Arseniuszowi Mogilañskiemu,
¿e „monaster zab³udowski z powodu ubogiego stanu posiada czterech hieromnichów, którzy posiadaj¹ dziesiêcinê z parafii i zapisu. Odprawiaj¹ nabo¿eñstwa w trapiezie, a cerkiew du¿¹, choæ zosta³y zgromadzone materia55
56
57
58
18
Œwiêty Gabriel Zab³udowski urodzi³ siê 22 marca 1684 roku w Zwierkach k. Zab³udowa. Rodzice jego Piotr i Anastazja Gawdelowie pochodzili z rodziny ch³opskiej.
11 kwietnia 1690 roku szeœcioletni m³odzieniec pad³ ofiar¹ mordu. O zabójstwo m³odzieñca oskar¿ono arendarza wsi Zwierki, lecz proces s¹dowy go uniewinni³. Cia³o
zabitego pochowane zosta³o na wiejskim cmentarzu. W 1720 roku przypadkowo odkopano je podczas innego pochówku i okaza³o siê, ¿e nie uleg³o ono rozk³adowi.
Tradycja przypisuje temu wydarzeniu szczególne znaczenie, albowiem wielu mieszkañców wsi dozna³o wówczas cudownych uzdrowieñ. W wyniku zabiegów archimandrytów s³uckich wkrótce potem nast¹pi³a kanonizacja œw. Gabriela dokonana przez
patriarchê konstantynopolitañskiego. Relikwie zosta³y z³o¿one w krypcie cerkwi Uspieñskiej w Zab³udowie, a po po¿arze œwi¹tyni przeniesiono je do prezbiterium cerkwi refektarzowej w klasztorze. A. Mironowicz, Œwiêty Gabriel Zab³udowski, „Wiadomoœci Polskiego Autokefalicznego Koœcio³a Prawos³awnego”, R. XVII, 1987, z. 1,
s. 32-38.
Ks. Ludwik Skorubski motywowa³ swoj¹ decyzjê brakiem zgody w³adz duchownych
na now¹ budowê i publicznym manifestowaniem przez prawos³awnych swej wiary.
Powtarzaj¹ce siê naciski unitów i katolików na cerkiew zab³udowsk¹ zmusi³y Annê
i Hieronima Radziwi³³ów do potwierdzenia jej praw specjalnym listem z 8 marca 1731
roku, tam¿e, A. Mironowicz, ¯ycie monastyczne na Podlasiu, s. 101.
F. Titow, Pamiatniki..., t. 1, cz. 2, s. 581-584.
ASD, t. 2, s. 316-317.
³y, budowaæ na miejscu spalonej œwi¹tyni nie zezwala biskup wileñski”59.
Interwencja archimandryty Dozyteusza Galachowskiego tym razem spowodowa³a zmianê stanowiska hierarchy rzymskokatolickiego. W liœcie z 22
kwietnia 1761 roku do ksiêcia Micha³a Radziwi³³a prze³o¿ony zgromadzenia s³uckiego prosi go ponownie o drzewo na kontynuacjê budowy cerkwi60. Apele te pozostawa³y bez odpowiedzi.
Nastêpni ktitorzy monasteru zab³udowskiego, Radziwi³³owie katolickiej
linii bialskiej, nie wywi¹zali siê ze swych obowi¹zków na rzecz klasztoru,
szpitala i szko³y. Archimandryta s³ucki 16 czerwca 1768 roku domaga³ siê
od Micha³a Radziwi³³a oddania dziesiêciny i przestrzegania zagwarantowanego funduszem swobodnego wchodu do lasu61. Pogorszenie siê prawnej
i materialnej sytuacji klasztoru spowodowa³o wywiezienie 9 maja 1755 roku relikwii œw. Gabriela do monasteru Œw. Trójcy w S³ucku. Metropolita
kijowski Tymoteusz Szczerbacki 20 stycznia 1755 roku zakaza³ prze³o¿onym monasterów zagranicznych wstrzymania sporów i s¹dów z duchowieñstwem katolickim. Zakaz dotyczy³ g³ównie ihumenów nastêpuj¹cych klasztorów: bielskiego, brzeskiego, jab³eczyñskiego, drohickiego i zab³udowskiego62. Oznacza³o to zajêcie przez zakonników tych zgromadzeñ biernej postawy w sporach wyznaniowych. Wywóz relikwii œw. Gabriela dodatkowo
os³abi³ wœród spo³ecznoœci prawos³awnej presti¿ monasteru Uspieñskiego.
Nie sprzyja³a wzrostowi autorytetu tak¿e jego sytuacja wewnêtrzna. Duchowny Konsystorz w Kijowie z polecenia metropolity Gabriela Kremienieckiego 23 lutego 1783 roku poleci³ archimandrycie s³uckiemu Paw³owi
Wólczañskiemu przeprowadzenie wizytacji monasteru zab³udowskiego.
Cz³onkowie konsystorza, wobec znacznych odleg³oœci klasztoru od S³ucka,
sugerowali wyjêcie go spod jurysdykcji archimandrytów s³uckich i podporz¹dkowanie go w³adzy ihumenów bielskich. Sugestia ta by³a podyktowana
koniecznoœci¹ zapewnienia sta³ej pomocy duszpasterskiej i materialnej zgromadzeniu zab³udowskiemu63. Jednak¿e wizytacja archimandryty s³uckiego
zakoñczy³a siê odnowieniem ¿ycia religijnego, wyborem nowego prze³o¿o59
60
61
62
63
F. Titow, Pamiatniki..., t. 1, cz. 3, s. 1188.
ASD, t. 7, s. 274-275; F. Titow, Pamiatniki..., t. l, cz. 3, s. 1211.
Monasterowi przys³ugiwa³a wówczas, zgodnie z funduszem, dziesiêcina „ze wszystkich folwarków i wsi do hrabstwa Zab³udowskiego nale¿¹cych, to jest z ka¿dey w³óki po jednej kopie ¿yta”. Szpital otrzymywa³ „coroczn¹ ze Dworu zab³udowskiego
ja³mu¿nê zbo¿em gotowym, mianowicie ¿yta beczek szeœædziesi¹t, jêczmienia beczek 15, grochu beczek 6, hreczki beczek 20”. AWAK, t. 12, s. 236-243.
F. Titow, Pamiatniki..., t. 1, cz. 3, s. 819-821.
Metropolita kijowski na wniosek Konsystorza powo³a³ dla oœrodków prawos³awnych
znajduj¹cych siê poza granicami Rosji biskupstwo perejas³awskie, pod którego jurysdykcjê wesz³y wszystkie klasztory podlaskie. W imieniu w³adyków perejas³awskich zarz¹d nad nimi pe³nili archimandryci s³uccy. F. Titow, Pamiatniki..., t. 1, cz. 3,
s. 1645-1648; AWAK, t. 14, s. 370.
19
nego Sofroniusza Michalskiego i podporz¹dkowaniem klasztoru jurysdykcji biskupów perejas³awskich. Ihumen Sofroniusz zaj¹³ siê wystrojem wewnêtrznym cerkwi Uspieñskiej i remontem budynków klasztornych. Za jego
ihumeñstwa wykonano nowy ikonostas i sprowadzono od w³adyki perejas³awskiego Wiktora Sadkowskiego liczne utensylia i ksiêgi liturgiczne64. Decyzje te znacznie wzmocni³y monaster zab³udowski.
W czasie d³ugoletnich rz¹dów o. Sofroniusza w Zab³udowie dosz³o do
licznych konfliktów z duchowieñstwem katolickim. Z lat 1786-1787 pochodz¹ skargi prze³o¿onego zab³udowskiego klasztoru na ksiêdza Wojciecha
Ku³akowskiego za zniewa¿anie, zmuszanie prawos³awnych do przyjmowania wiary katolickiej, zw³aszcza przy œlubach, pobicie mnicha Eliasza Micha³owskiego i £awrencjusza65. W z³o¿onych skargach i protestacjach o. Sofroniusz wykaza³ du¿¹ znajomoœæ teologii i prawa koœcielnego. W protestacji z 20 grudnia 1786 roku pisa³: «Xi¹dz Ku³akowski potargawszy traktaty y constytucje pod datami 1767 y 1768 w artykule II wyra¿one: „Prawo
fundamentalne roku 1570” y „Forma przysiêgi wszystkich królów polskich”
ustanawiamy, aby od tego czasu osoby grecko-nieunitów rozumiane y nazywane by³o serio... aby œwieckie cujuscunque status conditionis nie heretykami, ale grekami orientalnemi niemotami, domy chwa³y Bo¿ey cerkwiami,
duchownych biskupami, w³adykami, mimo których (...) xi¹dz Ku³akowski,
nie doœæ ¿e parafianow y pariafianok religii vitus graeci bêd¹cych zawsze
syzmatykami nazywa»66. Interwencje duchownego prawos³awnego spowodowa³y wystosowanie 27 stycznia 1787 roku przez biskupa Wiktora Sadkowskiego listu do katolickiej kapitu³y wileñskiej z proœb¹ o odwo³anie plebana zab³udowskiego. W³adyka perejas³awski pisa³: «Mnie siê zdaje, ¿e xi¹dz
Ku³akowski wiêksz¹ by Panu Bogu uczyni³ przys³ugê, gdyby swoich tylko
utwierdzi³ w wierze katolickiey y ona przyk³adem y pobo¿nym ¿yciem w ludziach wszczepi³, ¿eby siê na nim wype³nia³a; „siê lucent lux vestra coram
hominibus, ut videant bona vestra opera et glorificent Patrem vestrum, qui
est in coelis” — ni¿ nawracaj¹c jeszcze drugich na wiarê»67. Biskup wileñski, przychylaj¹c siê do proœby w³adyki Wiktora Sadkowskiego, odwo³a³
ksiêdza Ku³akowskiego, a na jego miejsce przys³a³ ksiêdza Jakuba Pilkiewicza68. By³y to nieliczne ustêpstwa ze strony duchowieñstwa katolickiego.
64
65
66
67
68
20
O przys³anie ksi¹g liturgicznych i pieniêdzy ihumen zab³udowski w liœcie z 6 lutego
1786 roku prosi³ biskupa Wiktora Sadkowskiego. ASD, t. 11, s. 156-157. Z dokumentu wynika, ¿e w monasterze oprócz ihumena Sofroniusza przebywali trzej mnisi:
Ezechiasz, £awrencjusz i Jan.
ASD, t. 11, s. 157-160, 163-166.
ASD, t. 11, s. 158-160.
ASD, t. 11, s. 155.
Zmiana na parafii zab³udowskiej nast¹pi³a dopiero w 1788 roku, albowiem jeszcze
17 lutego 1787 roku ihumen Sofroniusz prosi³ biskupa perejes³awskiego o przeniesienie go do innego klasztoru z powodu dzia³alnoœci ksiêdza Ku³akowskiego. ASD,
Dzia³alnoœæ monasteru, szpitala i szko³y wymaga³a sta³ego Ÿród³a dochodu. By³a nim zagwarantowana funduszem dziesiêcina. Ihumen Sofroniusz
kilkakrotnie apelowa³ do w³aœcicieli dóbr o umo¿liwienie mu pobierania na
klasztor dziesiêciny. 10 grudnia 1787 roku mnich zab³udowski prosi³ Zofiê
Radziwi³³ównê o dziesiêcinê, której arendarze nie chc¹ oddawaæ, o wolne
wejœcie do lasu po drzewo na remont klasztoru i opa³, o wolne mielenie
w m³ynach hrabstwa, o wolny po³ów ryb w stawach na potrzeby klasztorne,
o zgodê na za³o¿enie w dzwonnicy kramiku dla sprzedawania ryb i soli, o wydanie rozporz¹dzenia cechom, aby „pod³ug przywilejów swoich regularnie
œwiece dorabiali”. W odpowiedzi ksiê¿na stwierdzi³a, ¿e „wsie (...) do mojey dziesieyszey dyspozycyi nie nale¿¹, którym nic rozkazywaæ nie mogê”.
Jednoczeœnie Zofia Radziwi³³ówna potwierdzi³a prawo wolnego wejœcia do
lasu i mielenia zbo¿a. Nie mog¹c siê zgodziæ z negatywn¹ odpowiedzi¹ na
pozosta³e proœby ihumen Sofroniusz 11 stycznia 1788 roku nalega³ w liœcie
do ksiê¿nej, aby przydzieli³a monasterowi „choæ naypodleyszy staw w Zab³udowiu” i bezp³atne korzystanie z tartaku, albowiem „cerkiew Zab³udowska czasu d¿d¿ów y s³oty wiele zacieka, przez co niepoma³u gnije”. Tym
razem rezolucja ktitorki by³a przychylna klasztorowi. „Znaj¹c Xiêdza ihumena Zab³udowskiego dla siebie grzecznoœæ, dopóki ten¿e w klasztorze prze³o¿onym bêdzie dopóty ryb ³owienie w stawku przy tartaku na klasztorn¹
potrzebê pozwalam”. Ksiê¿na zezwoli³a równie¿ na wolne korzystanie z tartaku69. Podobne problemy z uzyskaniem dziesiêciny mia³y instytucje przyklasztorne: szko³a i szpital70. Nie zawsze dochody cerkiewne pokrywa³y bie¿¹ce wydatki klasztoru.
Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej monaster zab³udowski znalaz³ siê
w zaborze pruskim. W³adze pruskie pragnê³y zerwaæ wszelkie kontakty zgromadzenia z innymi oœrodkami prawos³awnymi, znajduj¹cymi siê w granicach Imperium. Planowano utworzenie odrêbnej struktury organizacyjnej
Cerkwi prawos³awnej w Obwodzie Bia³ostockim. Jej zwierzchnikiem mia³
zostaæ ihumen monasteru zab³udowskiego Sofroniusz Michalski. Projekt
69
70
t. 11, s. 165-166. Nietolerancyjn¹ dzia³alnoœæ wobec wyznawców prawos³awia prowadzi³ jego nastêpca Jakub Pilkiewicz (1788-1795). Ihumen Sofroniusz donosi³ Wiktorowi Sadkowskiemu 5, 11 i 15 kwietnia 1793 roku o zmuszaniu prawos³awnych
przez duchownego ³aciñskiego do przechodzenia na katolicyzm i szanta¿owaniu jego parafian. ASD, t. 11, s. 187-189; t. 5, s. 151-156.
ASD, t. 11, s. 169-172.
W memoriale skierowanym przez duchowieñstwo s³uckie 16 czerwca 1768 roku do
marsza³ka sejmu Karola Radziwi³³a znalaz³ siê apel dotycz¹cy szpitala zab³udowskiego. „Zwa¿ J.O.M. Panie, z jak¹ wielk¹ szkod¹ dla ubóstwa, nie bez zawodu sumienia utrzymuj¹cych, ju¿ od lat kilkadziesi¹t zatrzymano we dworze, ani jednej
beczki ¿yta ubogim nie daj¹c”. ASD, t. 11, s. 160. Por. protesty i listy ihumena Sofroniusza w sprawie dziesiêciny z 26 paŸdziernika 1787 i 3 paŸdziernika 1788 roku,
tam¿e, s. 168-169.
21
ten nie zosta³ zrealizowany, bowiem na mocy pokoju tyl¿yckiego (1807 r.)
Zab³udów znalaz³ siê w granicach Rosji. Od tego czasu monaster Zaœniêcia
NMP w Zab³udowie wraz z innymi oœrodkami prawos³awnymi na Podlasiu
zosta³ podporz¹dkowany arcybiskupowi miñskiemu. W jego jurysdykcji pozosta³ a¿ do rozwi¹zania w 1824 roku71. Decyzj¹ Konsystorza Duchownego
w Miñsku monaster rozwi¹zano, a jego cerkiew przekszta³cono w parafiê.
Çìåñò
Çàáëóäࢠó ïàëîâå XVII ñò. áû¢ àäíûì ç íåøìàòë³ê³õ öýíòðࢠïðàâàñëà¢ÿ. Òàäû ãîðàä íàëåæࢠÐàäç³â³ëàì, ÿê³ÿ ç’ÿ¢ëÿë³ñÿ àïîðàé êàëüâ³í³çìó ¢ Âÿë³ê³ì Êíÿñòâå ˳òî¢ñê³ì ³ àäíà÷àñíà íà àäëåãëàñö³ òðûìàë³ñÿ àä óí³ÿöêà-ïðàâàñëà¢íàãà êàíôë³êòó. Ìàíàñòûð Óñïåííÿ Ïðàñâÿòîé Áàãàðîäç³öû áû¢ çàñíàâàíû äçÿêóþ÷û ø÷îäðàñö³ Ìàðû³ Ëóïó, óäàâû ïà êíÿçþ ßíóøó Ðàäç³â³ëå, ÿêàÿ òàñòàìåíòàì àä 1659 ãîäà çàáÿñïå÷ûëà ìàòýðûÿëüíûÿ àñíîâû äëÿ ÿãî ôóíêöûÿíàâàííÿ. Ðàøýííå àá óñòàíà¢ëåíí³ ìàíàñòûðà áûëî
ïðûíÿòà ÿø÷ý ïðû æûöö³ ßíóøà Ðàäç³â³ëà ¢ 1655 ãîäçå. Ìàðûÿ Ëóïó áûëà ïðàâàñëà¢íàé. Ó ñóâÿç³ ñà ñêëàäàíàé ñ³òóàöûÿé þðûñäûêóöþ íàä ìàíàñòûðîì ïåðàäàëà ÿíà íåïàñðýäíà ê³å¢ñê³ì ì³òðàïàë³òàì. Àäíàê ïðàáëåìàé àêàçàëàñÿ àæûööÿ¢ëåíííå âîë³ êíÿã³í³ Ìàðû³, ïàêîëüê³ ðàñïàðàä÷ûêàì çíà÷íàé ÷àñòê³ ìà¸ìàñö³ áû¢ ÁàãóñëࢠÐàäç³â³ë,
íåàõâîòíû ¢ñòóïêàì íà êàðûñöü ïðàâàñëà¢ÿ. ѳòóàöûþ ìàíàñòûðà ïàãàðøàë³ òàêñàìà
äçåÿíí³ óí³ÿöêàãà ³ êàòàë³öêàãà êë³ðó ïà ïàäïàðàäêàâàíí³ ÿãî þðûñäûêöû³ ãðýêà-êàòàë³öê³õ åï³ñêàïà¢.
71
22
G. Sosna, Prawos³awne dzieje miasteczka Zab³udów, „Wiadomoœci Polskiego Autokefalicznego Koœcio³a Prawos³awnego”, 1976, z. 1-2, s. 157-160.