Przyrodnicze i kulturowe obrazy świata

Przyrodnicze
i kulturowe obrazy
świata
wykład 8
Język a obraz świata #2:
Ucieleśnienie i język
dr Mateusz Hohol sem. zimowy 2014/2015 MODUŁ JĘZYKOWY:
GENERATYWIZM I PSYCHOLOGIA
EWOLUCYJNA
Założenia psychologii ewolucyjnej
•  (1) Umysł jest komputerem (ściślej mówiąc maszyną Turinga) powstałym w wyniku działania sił selekcyjnych. •  (2) Umysł jest maszyną generującą zachowania – reguluje zachowania na podstawie informacji, które docierają do niego ze środowiska. •  (3) Architektura umysłu jest modularna – umysł skonstruowany jest z wielu modułów obliczeniowych, które powstały jako ewolucyjne adaptacje. •  (4) Moduły umysłu nie są adaptacjami do współczesnych warunków środowiskowych, ale powstały w społecznościach ancestralnych w okresie plejstocenu – tzw. środowisko ewolucyjnej adaptatywności (environment of evolu-onary adaptedness, w skrócie EEA). •  (5) Moduły umysłu są ściśle wyspecjalizowane i autonomiczne – odpowiedzialne są za rozwiązywanie konkretnych problemów. •  (6) Nie istnieje centralna jednostka (interface), która sterowałaby działaniem poszczególnych modułów. •  (7) Moduły nie są nabywane w trakcie ontogenezy, ale są wrodzone. •  (8) Większość operacji przeprowadzanych przez moduły umysłu pozostaje nieuświadomiona – świadomość to jedynie ‘wierzchołek góry lodowej’ Czy istnieje uniwersalna gramatyka?
•  Argumenty za uniwersalnością gramatyki (Pinker): –  Język jest powszechny we wszystkich społecznościach a więc musi mieć on podbudowę genetyczną •  ALE: język musi mieć podbudowę biologiczną, ale warunkowany jest również kulturowo –  Konkretne struktury neuronalne warunkują język •  ALE: struktury neuronalne „odpowiedzialne za język” odgrywają też inne ważne role –  W językach wyróżnić można stałe struktury gramatyczne (np. podmiot-­‐orzeczenie) •  ALE: dotychczas przebadano 500 z 800 znanych języków, a w przeszłości istniało ich wiele więcej –  Argumenty z ubóstwa bodźców (Chomsky i LAD) •  ALE: dzieci uczą się języka z wykorzystaniem gestów i mimiki Czy istnieje uniwersalna gramatyka?
•  Argumenty za uniwersalnością gramatyki (Pinker): –  Język jest powszechny we wszystkich społecznościach a więc musi mieć on podbudowę genetyczną •  ALE: język musi mieć podbudowę biologiczną, ale warunkowany jest również kulturowo –  Konkretne struktury neuronalne warunkują język •  ALE: struktury neuronalne „odpowiedzialne za język” odgrywają też inne ważne role –  W językach wyróżnić można stałe struktury gramatyczne (np. podmiot-­‐orzeczenie) •  ALE: dotychczas przebadano 500 z 800 znanych języków, a w przeszłości istniało ich wiele więcej –  Argumenty z ubóstwa bodźców (Chomsky i LAD) •  ALE: dzieci uczą się języka z wykorzystaniem gestów i mimiki UMYSŁ UCIELEŚNIONY I
JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE
Umysł ucieleśniony
•  „Nie istnieje ktoś taki jak człowiek obliczeniowy (…), którego umysł jakimś sposobem wytwarza znaczenie, otrzymując pozbawione znaczenia symbole „na wejściu”, przetwarzając je zgodnie z regułami i ponownie generując „na wyjściu”. Prawdziwi ludzie mają umysły ucieleśnione, a ich systemy pojęciowe powstają dzięki żywemu ciało, są przez nie ukształtowane i dzięki niemu posiadają znaczenie. Sieci neuronowe w naszych mózgach wytwarzają systemy pojęciowe i struktury językowe, których nie da się adekwatnie wyjaśnić jedynie za pomocą przetwarzających symbole systemów formalnych” G. Lakoff, M. Johnson, Co kognitywizm wniosi do filozofii •  Procesy poznawcze nie polegają (jedynie) na komputacjach •  Umysł jest ucieleśniony (embodied) •  Osadzony (embedded) w kulturze, języku, praktykach społecznych Jak rozumieć „nieświadomość”?
•  „Wszyscy mówimy w języku, który cechuje się gramatyką, jednak nie budujemy zdań stawiając świadomie słowo za słowem i sprawdzając w sposób świadomy, czy poprawnie podążaliśmy za regułami gramatycznymi języka. Wszystko to wydaje się dla nas czymś prostym: mówimy, słuchamy i bez wysiłku wyciągamy wnioski. Jednak to, co w naszych umysłach dzieje się za kulisami, jest niezwykle skomplikowane i w dużej mierze niedostępne dla naszej świadomości”. G. Lakoff, R.E. Núñez, Where Mathema-cs Comes From Ucieleśnienie znaczenia
•  Całe moje ciało nie jest dla mnie zbiorem organów umieszczonych obok siebie w p r z e s t r z e n i . P o s i a d a m j e w s p o s ó b niepodzielny i znam pozycję każdego ze s w o i c h c z ł o n k ó w d z i ę k i c i e l e s n e m u schematowi, który je wszystkie zawiera. •  ten schemat jest nie tylko doświadczeniem mojego ciała, ale też doświadczeniem mojego ciała w świecie, i to on nadaje motoryczny sens poleceniom werbalnym”. M. Merleau-­‐Ponty, Fenomenologia percepcji Ucieleśnienie znaczenia: w praktyce
•  „Jak jest możliwe, by ciało odgrywało jakąkolwiek rolę w naszym pojmowaniu tego, czym jest drzewo? Po pierwsze uważamy, że drzewo powinno stać pionowo (…), co wynika ze sposobu, w jaki doświadczamy własnego pionowo zorientowanego ciała. Po drugie, postrzegamy drzewa jako wysokie obiekty. Wysokość nabiera znaczenia w odniesieniu do naszej nawykowej oceny przeciętnego ludzkiego wzrostu. Drzewo jest wysokie w stosunku do zwykłego człowieka. W taki oto sposób kategorie umysłu podlegają definiowaniu w cielesnej interakcji ze środowiskiem”. Z. Kövecses, Język, umysł, kultura Schematy obrazowe/
wyobrażeniowe
•  „ze swej natury mają charakter pojęciowy i mogą tworzyć złożone całości” •  Uniwersalne •  Abstrakcyjne •  Działające systematycznie •  Związane ściśle z motoryką •  Definicja: –  „powtarzający się dynamiczny wzorzec naszych interakcji percepcyjnych i programów motorycznych, który nadaje spójność naszemu doświadczeniu” M. Johnson, The Body in the Mind Schematy obrazowe/
wyobrażeniowe
•  Schematy wyobrażeniowe pełnią specjalną funkcję poznawczą: mają one podwójną naturę – zarówno perceptualną, jak i konceptualną. Dzięki temu schematy wyobrażeniowe stanowią pomost pomiędzy językiem i rozumowaniem z jednej strony, a widzeniem z drugiej (...). Ponieważ terminy odnoszące się do relacji przestrzennych określają złożone schematy wyobrażeniowe, te ostatnie łączą język oraz percepcję przestrzeni”. G. Lakoff, R.E. Núñez, Where Mathema-cs Comes From Schematy obrazowe/
wyobrażeniowe
•  „książka leży na stole”, –  słówko „na” nabiera znaczenia dzięki trzem schematom wyobrażeniowym, jakimi są: schemat znajdowania się nad czymś, schemat kontaktu oraz schemat wsparcia. –  To, że „książka leży na stole” oznacza, że: •  znajduje się ona nad stołem (a nie np. pod nim), •  ma ona kontakt ze stołem •  stół jest dla niej oparciem (a nie, że np. książka wisi w powietrzu) Schemat pojemnika
•  Schemat pojemnika składa się z trzech ściśle powiązanych ze sobą elementów: wnętrza, strony zewnętrznej oraz granicy. Ścisłe powiązanie oznacza, że nie można mówić sensownie o żadnym z elementów z osobna bez odniesienia do pozostałych. •  Dzięki schematowi pojemnika znaczenia nabierają takie wyrażenia jak „w” i „poza”. Te z kolei cechują się swoją własną „przestrzenną logiką”:
–  1. Gdy dane są dwa pojemniki A i B oraz obiekt X, to jeśli A jest w B i X jest w A, wówczas X jest również w B. –  2. Gdy dane są dwa pojemniki A i B oraz obiekt Y, to jeśli A jest w B i Y jest poza B, wówczas Y jest również poza A. Kontrola motoryczna
•  systemy charakteryzują się ogólną strukturą, obejmującą etapy, takie jak: –  stan gotowości, –  początek procesu, –  właściwy proces, –  możliwość zatrzymania procesu –  możliwość wznowienia, –  możliwość powtórzenia –  kontynuacji procesu, –  sprawdzenie, czy cel został osiągnięty, –  dokończenie procesu –  zakończenie, czyli stan końcowy Struktura aspektowa
•  „Dokładnie te same struktury neuronalne, które umożliwiają kontrolę motoryczną, charakteryzują również pojęciową strukturę aspektu językowego; ten sam mechanizm neuronalny, który pozwala na kontrolę ruchów ciała, może odpowiadać za logiczne wnioskowania o strukturze działania w ogóle” G. Lakoff, M. Johnson, Philosophy in the Flesh •  Aspekty: dokonany / niedokonany Struktura aspektowa
•  Aspekt niedokonany –  mówi o strukturze niekończącego się procesu, zaś aspekt dokonany o całości procesu ukończonego. Przykładem czasownika o aspekcie niedokonanym jest „oddychać”. •  Aspekt dokonany –  Zgodne jest to z naturą samego procesu skakania – w każdym podskoku łatwo można wyróżnić jego początek („wybicie”), punkt kulminacyjny („znalezienie się na najwyższym pułapie”) i zakończenie („wylądowanie”). Siła metafor…
„(…) Nie uświadamiał sobie jeszcze, że metafory są rzeczą niebezpieczną. Z metaforami nie należy igrać. Miłość może się zrodzić z jednej metafory”. Milan Kundera, Nieznośna lekkość bytu Metafora
•  „każda metafora pojęciowa ma tę samą strukturę: stanowi odwzorowanie przedmiotów jednej dziedziny na przedmioty innej dziedziny. Jako takie, metafory pojęciowe są częścią naszego systemu myśli. Ich podstawową funkcją jest umożliwić nam rozumowanie o dziedzinach relatywnie abstrakcyjnych z użyciem struktury inferencyjnej charakterystycznej dla dziedziny relatywnie konkretnej” G. Lakoff, R.E. Núñez, Where Mathema-cs Comes From •  odwzorowanie (mapping) skonceptualizowanej (znanej, zrozumiałej) dziedziny źródłowej na podlegającą konceptualizacji dziedzinę docelową; odwzorowanie to przenosi cechy strukturalne jednej dziedziny na drugą (,,odwzorowania metaforyczne zachowują poznawczą topologię [tj. strukturę wyobrażeniową] dziedziny wyjściowej zgodnie ze strukturą dziedziny docelowej”, J.E. Grady). Przykłady metafor w naszym życiu
•  Argumentowanie to wojna •  Trudność to ciężkość •  Doniosłość to wielkość fizyczna •  Miłość to podróż Metafora
Skoro metafory należą do kognitywnej nieświadomości (cogni-ve unconscious), to skąd wiemy, że istnieją? •  Systematyczność działania: –  metafory są systematyczne, np. działanie metafory miłość to podróż działa systematycznie w wielu przypadkach •  Polisemia: –  Crossroads (rozdroże fizyczne lub życiowe) –  Stuck (odnosi się zarówno do fizycznego zaklinowania, jak i zablokowania przez kogoś, bycia w tarapatach (to be stuck) –  Teoria metafor razie sobie świetnie z wieloznacznością (przeniesienie: domena à domena) •  Plastyczność języka (jak tworzymy nowe słowa) •  Eksperymenty z primingiem Metafora
•  Studia historyczne nad zmianami znaczenia (Sweetser): –  Metafory mogą pokazywać takie zmiany. –  Myślenie to widzenie: na wielu przykładach pokazała jak słowa z domeny widzenia zmieniły znaczenie (gdzie były oryginalne) na słowa z domeny myślenia. •  Studia nad uczeniem się języków: –  Przyswajanie metafor pojęciowych ma dwa etapy: (I) łączenie, (II) dzielenie –  W etapie (I) widzenie jest skorelowane z przyrostem wiedzy –  U małych dzieci słowa z domeny widzenia są synonimiczne ze słowami z domeny myślenia – nie ma tu metaforyczności –  W etapie (II) dziecko uczy się dzielić domeny – pojawia się metaforyczność. •  Inne badania: gesty (b. ważne wg Lakoffa) Zastosowania
Myślenie to widzenie
•  Klasyczny (i fałszywy) schemat poznania… Dlaczego przyszłość jest przed
nami?
•  Metafora orientacji czasu: lokacja obserwatora à teraz przestrzeń przed obserwatorem à przyszłość przestrzeń za obserwatorem à przesłość To przestrzeń jest pierwotna dla podmiotu, nie czas •  Czas to przedmiot ruchomy: –  „nadejdzie czas kiedy…” –  „minął dawno czas kiedy…” •  Dzięki tej metaforze czas uzyskuje orientację przód-­‐tył, przód jest w kierunku ruchu (jak rzucony kamień). •  Czas jest nieruchomy, my poruszamy się w czasie: –  „Gdy idziemy przez lata” –  „Zbliżamy się od końca roku” Jak mówimy o stanach i ich
zmianach?
•  Stany to miejsca (States Are Loca-ons) odwzorowanie: miejsce à stan •  Przykłady: –  I’m IN love –  She’s OUT her depression –  He’s ON THE EDGE OF madness –  He’s in a DEEP depression –  She’s CLOSE to insanity •  Zmiany to ruchy –  I COME OUT OF my depression –  She ENTERED a state of euphoria Metaforyczne myślenie o myśleniu
•  Thinking is Moving – metafora ta działa przez następujące odwzorowania: –  The Mind is a Body –  Ideas are Loca-ons –  Reason is a Force –  Ra-onal Thaught is Mo-on that is Direct –  A line of Thought is a Path –  Thinking about X is Moving in the Area Around X –  Communica-ng is Guiding –  Understending is Following –  Rethinking is Going over the Path Again Metaforyczne myślenie o myśleniu
•  Thinking is Object Manipula@on –  Ideas are Manipulable Objects –  Communica-ng is Sending –  Understanding is Grasping –  Inability to Understainding is Inability to Grasp –  Memory is Storehause Jakich metafor o myśleniu używali (używają) filozofowie? –  The Thought As Language Metaphor •  Thinking is Linguis-c Ac-vity •  Simple Ideas are Words •  Complex Ideas are Sentences •  Memoriza-on is Wri-ng Metaforyczne myślenie o myśleniu
•  The Thought as Mathema@cal Callcula@on –  Reasoning is Adding –  Inferences are Sums –  An explana-on is an accoun-ng •  The Mind as Machine Metaphor –  Ideas are Products of the Machine (TM) –  Thinking is the Automated Step-­‐by-­‐step assamby of Thoughts –  Normal Thought is the Normal Oppera-on of the Machine –  Inability to think is a failure o machine func-on Metaforyczne myślenie o myśleniu
•  The Mind as Computer Metaphor –  Physical computer à The person (brain) –  Computer program à The mind –  Formal symbols à Cencepts –  Computer language à Conceptual system –  Formal symbol sequences à Thoughts –  Formal symbol manipulayon à Thinking –  Algorythmic Processing à Step-­‐by-­‐step Thought –  Database
à Memory –  Database Contents
à Knowledge –  Ability to Compute Succesfully à Ability to Understand Metaforyczne myślenie o myśleniu
•  The Chinese Room Metaphor –  Person in Chinese Room à Physical Computer –  Rule Book à Computer Program –  Chinese Symbols à Formal Symbols –  Chinese Symbol Manipulayon à Formal Symbol M. –  Chinese Symbol Sequences à Computer Lanuage –  Baskets of Chinese Symbols à Database –  Symbols Handed in à Symbol Inputs –  Symbol Haqnded out à Symbolic Outputs Metaforyczne myślenie o
moralności
•  The Morality As Nurturance Metaphor –  Famili Nurturance
Moral Nurturance –  Familly –  Nurturing parents
–  Children –  Nurturing acts à
à
à
à
Community Moral Agents People Needing Help Moral Acyons Metafory polityczne
Ucieleśnione rozumienie
•  Jedno zdarzenie może być konceptualizowane za pomocą różnych schematów, metafor, metonimii itd. mogą być one również mieszane (blending). •  Analiza kognitywna Jądra Ciemności Conrada: –  „Jest oczywiste, że o ile ogólnie struktura powieści zbudowana jest wokół fizycznej podróży, o tyle metaforycznie jest to podróż do granic ludzkiej duszy – tę dwuznaczność widać już w samym tytule” (Kimmel, za: Kövecses, s. 326). –  „Najbardziej fundamentalną funkcją schematów wyobrażeniowych jest stworzenie przez czytelnika skondensowanej reprezentacji, której może użyć do pamiętania fabuły” (za: ibidem). Ucieleśnione rozumienie
schematy: pojemnik, źródło-­‐ścieżka-­‐cel strzałka ciągła (à): podróż w głąb Afryki strzałki przerywane (-­‐ -­‐ -­‐): siły, które „pchają Marlowa” koła: Europa (zewnątrz), Afryka (wewnątrz) Podsumowanie
„w rzeczywistości widzieć coś poza metaforą można jedynie posługując się inną metaforą” (G. Lakoff, M. Johnson)