sukcesy i niepowodzenia wychowawcze

SUKCESY I NIEPOWODZENIA
WYCHOWAWCZE
Wyniki wychowania dość często są poddawane krytyce. Wielu ludzi narzeka na współczesną
młodzież, nauczyciele niezadowoleni są z postępów w nauce i zachowań swych uczniów, rodzice
z troską stwierdzają, że ich dzieci postępują nie tak, jakby sobie życzyli. Wszystkie te wypowiedzi
tworzą całą gamę niezadowolenia z rezultatów wychowania. Myślę, że nierzadko towarzyszy temu
tendencja do uogólnień. Następuje to wtedy, gdy dorośli są zmęczeni, znużeni, natomiast rezultaty ich
wysiłku są niezadawalające wobec oczekiwań i włożonego trudu.
Ścisły pomiar, czy też przybliżone szacowanie rezultatów wychowawczych jest bardzo trudne.
Analizy procesy wychowania nie można upraszczać, kryteria sukcesów wychowawczych są złożone
i trzeba głęboko je przemyśleć, ażeby odróżnić pozory od wychowania właściwego1. Na człowieka,
zwłaszcza młodego, oddziałuje nie tylko trud wychowawczy, ale także systuacje i okoliczności nie
zamierzane jako wpływy wychowawcze, i to we wszystkich środowiskach jego życia. Ogromne
znaczenie mają również jego indywidualne możliwości i aktywność własna.
Wiadomo też, że nie zawsze rezultaty oddziaływań wychowawczych ujawniają się od razu,
niektóre wystąpić mogą dopiero po pewnym, nierzadko dość długim czasie. Stan naszej wiedzy nie
pozwala jednak przewidywać kiedy i czy w ogóle one się ujawnią.
Społeczna praktyka dowodzi, że uwag o wynikach wychowania jako całości, odnoszonych do
kolejnych pokoleń młodych ludzi, wyróżnionych grup czy poszczególnych jednostek nie brakuje. Jak ta
sprawa wygląda z metodologicznego punktu widzenia?
1. Jeśli chce się określić efektywność wychowawczą instytucji, trzeba odróżnić to, co jest
bezpośrednim skutkiem działalności programowej, od tego, co stanowi społeczny skutek ich
istnienia i funkcjonowania.
2. Aby ocenić wyniki działalności wychowawcy należy zwrócić uwagę na:
a) zmiany zachodzące w zachowaniu każdego indywidualnego wychowanka,
b) zmiany zachodzące w strukturze i organizacji zespołu, w którym się wychowuje,
c) zmiany zachodzące w najbliższym i dalszym otoczeniu.
Przedstawione tu trzy warianty wyników wychowania, trzeba ze sobą zestawić i porównać,
a ich wzajemna konfrontacja pozwoli zdemaskować pozory osiągnięć wychowawczych2.
Skutki wychowawcze działań podejmowanych przez wychowawcę w celu zrealizowania
określonych zadań można wartościować jako niepowodzenia lub powodzenia w różnym zakresie tych
pojęć i wyróżniać:
a) wynik pozytywny, w pełni odpowiadający warunkom zawartym w sformułowaniu zadania,
b) wynik pozytywny, osiągnięty przy pomocy założonego działania, ale inny niż przywidywało
to sformułowanie zadania,
c) wynik częściowo pozytywny z negatywnymi efektami ubocznymi (nie przewidywanymi
w programie działania),
1
2
R. Miller: Mierzenie wyników wychowania, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1999, nr 1.
R. Miller: Proces wychowania i jego wyniki, PZWS, Warszawa 1996.
d) wynik częściowo negatywny (niezrealizowanie ważnej części zadania) z pewnymi
rezultatami dodatnimi,
e) wynik negatywny, polegający na całkowitym niezrealizowaniu zadania i utrzymaniu
niepożądanego stanu sprzed momentu rozpoczęcia działania,
f)
wynik negatywny, polegający na niezrealizowaniu zadania i osiągnięciu stanu gorszego niż
przed rozpoczęciem działania.
Jak widać, proponowanana ty typologia skutków wychowawczych przybiera postać skali – od
największego sukcesu do największej porażki3.
W środowisku szkolnym i w domu mowi się o sukcesach i niepowodzeniach, i rozumie się je
podobnie. Powodzenie oznacza pomyślny (oczekiwany, upragniony rezultat określonych zabiegów,
złożonej działalności lub wszelkich form aktywności życiowej razem wziętych, a niepowodzenia – brak
takiego rezultatu.
Niepowodzenie to najczęściej brak pożądanego, oczekiwanego efektu, odnoszonego – zależnie
od tego, co się analizuje – bądź do skutków całego wychowawczego trudu, bądź też do
założonegojednostkowego celu czy postawionego zadania. Wśród powodzeń rodzice wielokrotnie
wymieniają: posłuszeństwo dzieci wobec rodziców i innych dorosłych, grzeczność, okazywanie
szacunku i wdzięczności rodzicom za opiekę i troskę, za wszystko, co od nich otrzymują, liczne,
wartościowe zainteresowania i pasje dziecka, dobre stopnie w szkole, zdobycie przez dziecko
wyższego wykształcenia, przywiązanie dziecka do domu i rodziny, chętne i umiejętne włączanie się
dziecka w prace domowe, zdyscyplinowanie i prawidłowe wykonywanie przez dziecko zleconych mu
zadań, materialne i pozamaterialne sukcesy uzyskiwane przez usamodzielnione dziecko w pracy
zawodowej, szczęście dziecka w założonej przez nie rodzinie, troskę dziecka o założoną przez nie
rodzinę i utrzymywanie ścisłych kontaktów z rodzicami i rodzeństwem po usamodzielnieniu się,
„męskość” i odwagę chłopców, „kobiecość” i zaradność dziewcząt, opiekę dorosłych dzieci nad starymi
rodzicami, wzajemne wspomaganie się rodzeństwa w sytuacjach trudnych, „spryt” życiowy dziecka,
jego uczciwość i zaradność. Za niepowodzenia rodzicielskie uznawano najczęściej: brak postępów
dziecka w nauce i jego naganne zachowanie w szkole, utratę kontaktu z dzieckiem, brak z jego strony
reakcji na rady, polecenia bądź nakazy rodziców, lekceważenie rodziców, zwłaszcza przez dorastające
dzieci, przy jednoczesnym wyłudzaniu od nich pieniędzy na luksusowe zachcianki, życie dorosłych
dzieci na koszt rodziców – pozostawienie ich na całkowitym utrzymaniu (w krańcowych przypadkach
zabieranie siłą ich rent lub zasiłków z PKPS), brak poczucia odpowiedzialności dziecka za siebie, brak
osobistej godności, zainteresowanie dziecka wyłącznie własnymi sprawami i potrzebami, brak
wrażliwości na potrzeby innych ludzi, w tym najbliższych, wejście dziecka w tzw. złe towarzystwo
i popełnianie przez nie rozmaitych – podlegających karze sądowej – czynów, takich jak: włamania,
kradzieże, a nawet rozboje, zaniedbywanie przez nie własnego potomstwa, cedowanie wszelkich
obowiązków opiekuńczych i wychowawczych na starych rodziców, wieloletni pobyt dziecka
3
J. Radzewicz: Sukces i porażka w wychowaniu, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1975, nr 4.
w więzieniu, alkoholizm bądź narkomanię dziecka, znęcanie się nad starymi rodzicami i członkami
założonej przez dziecko rodziny.
Różnorodne trudności są nieodłącznym elementem wychowania, tak samo jak immanentnie
tkwią w ludzkim życiu i międzyludzkich kontaktach. Wiele z nich wygasa po pewnym czasie, inne
muszą być bardzo długo i z nie,iłym wysiłkiem eliminowane. Proces ten przebiega tym łatwiej, im
pełniej rozpoznana jest specyfika trudności, zawsze przecież z czegoś one wynikają, z czymś się wiążą,
coś się na nie składa. Znajomość tego oraz racjonalne postępowanie pedagogiczne sprzyja
eliminowaniu i właściwemu rozwiązywaniu trudności. Podejmowanie ważnych decyzji życiowych
dotyczących dziecka powinno nastąpić w odpowiednim momencie jego życia, z uwzględnieniem
realnych możliwości, cech, zainteresowań oraz przy aktywnym udziale dziecka. Takie postępowanie
stwarza największą szansę na to, że dziecko przeżyje swe życie jak najpełniej, wykorzystując
możliwości, talenty, uzdolnienia, że angażować się będzie w sprawy mające dla niego wartość, dające
poczucie istnienia i siłę do działań.