Odrodzenie Ruchu Narodowego w Polsce po 1989

■SŁOWO MŁODYCH■
Odrodzenie Ruchu Narodowego
w Polsce po 1989 roku
Przemiany systemowe, jakie nastąpiły w 1989 roku, umożliwiły zaistnienie na polskiej scenie politycznej ugrupowań o charakterze narodowym. Warunki, w jakich odbudowywał się ruch narodowy, przedstawił publicysta prawicowy Jan Maria Jackowski: „Ledwie wychodzimy z komunizmu, a narzuca
się nam demoliberalizm jako nową wersję totalitaryzmu, laickość jako wyraz
zachodniej koncepcji nowoczesności, wolność od Chrystusa jako przejaw neopogańskiej religii państwa neutralnego światopoglądowo” 1.
Ruch narodowy, po 1989 roku, był kształtowany przez trzy czynniki:
brak ciągłości organizacyjnej obozu narodowego w kraju w latach 1945 –
1989, konflikty w środowisku narodowym na uchodźstwie i spolaryzowanie
organizacji narodowych w Polsce 2. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX
wieku w ramach obozu narodowego znalazły się m.in. następujące organizacje
polityczne i społeczne: Stronnictwo Narodowe ( SN ) tzw. „senioralne”,
Stronnictwo Narodowo – Demokratyczne ( SND ), Stronnictwo Narodowe
„Szczerbiec”, Stronnictwo Narodowe „Ojczyzna”, Narodowe Odrodzenie Polski ( NOP ), Polska Wspólnota Narodowa – Polskie Stronnictwo Narodowe
( PWN – PSN ), Młodzież Wszechpolska ( MW ) oraz ośrodki skupione wokół redakcji czasopisma politycznego ( np. „Słowa Narodowego” Macieja
Giertycha ) 3.
Redaktor „Myśli Polskiej”, Jan Engelgard, wyróżnił w obozie narodowym dwa odłamy. Pierwszy wywodzi się z solidarnościowej opozycji i nie nawiązuje wprost do Narodowej Demokracji ( ND ). Do tej grupy zaliczył Zjednoczenie Chrześcijańsko – Narodowe ( ZChN ) oraz zespół osób związanych
z tygodnikiem „Myśl Polska”. Drugi nurt nazwał „tradycjonalistycznym”, który uważa się za spadkobierców ND. W wymienionej grupie znalazły się: SN
„senioralne”, Instytut im. Romana Dmowskiego, „Słowo Narodowe”, Ruch
Narodowo – Liberalny, „Przegląd Narodowy”, MW oraz Polski Związek Akademicki. W tej grupie J. Engelgard wydzielił także podgrupę organizacji, które
używają słowa „narodowy”, lecz swoim działaniem kompromitują ruch naro7
■SŁOWO MŁODYCH■
dowy m.in. SN „Szczerbiec” Mariana Barańskiego, PWN – PSN Bolesława
Tejkowskiego 4.
Od samego początku III RP w ruchu narodowym istniała chęć zjednoczenia w jeden silny organizm polityczny, lecz na przeszkodzie stały spory
personalne, częste rozłamy, brak zaufania. Nie było również osoby, która byłaby liderem politycznym, inicjującym proces scalania obozu narodowego 5.
SN i SND były głównymi siłami politycznymi, które koncentrowały
sporą część narodowców oraz podejmowały próby zjednoczenia ruchu 6. SND
powstało 14 kwietnia 1991 z inicjatywy władz Stronnictwa Narodowego na
uchodźstwie. Organem prasowym partii została wydawana w Londynie „Myśl
Polska”. SN na uchodźstwie nie powierzyło spuścizny Narodowej Demokracji
SN „senioralnemu”, ponieważ nie ufało ośrodkowi krajowemu, z powodu
obecności w jego strukturach byłych członków Zjednoczenia Patriotycznego
„Grunwald” i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zarzucano również
brak nowoczesnego programu i używanie archaicznego języka:
„Odzwierciedla się to zarówno w ubóstwie myśli programowej, koncentrowaniu się na kilku hasłach, będących zbitką programową z lat 30 – tych i
<<dorobku>> nacjonal – komuny […]” 7. Po krótkiej działalności SN
„senioralnego”, doszło do rozłamu, w wyniku którego Bogusław Rybicki
utworzył Stronnictwo Narodowe „Ojczyzna”. Według Bartosza Smolika, po
utworzeniu SN „Ojczyzna”, sytuacja w ruchu narodowym stała się bardziej
klarowna, bowiem została wyodrębniona prawica – SND, lewica – SN
„Ojczyzna” oraz pozostające w centrum SN „senioralne” 8.
Sukcesem SND było włączenie w grudniu 1996 roku, poprzez kooptację,
SN „Ojczyzna”. Jan Siewierski na łamach „Ojczyzny” stwierdził: „Decyzja o
połączeniu SN „O” z SND ma charakter przełomowy. Sprzyja budowaniu jednej silnej organizacji narodowej” 9. Kulminacyjnym punktem procesu integracji środowisk narodowych było porozumienie, w efekcie którego 19 grudnia
1999 roku w Warszawie odbył się Kongres Zjednoczeniowy. Podczas Kongresu doszło do zjednoczenia SN „senioralnego” i SND oraz powołania do życia
jednolitego Stronnictwa Narodowego 10.
Rok 2001 przyniósł ostateczną formułę zjednoczeniową polskiego ruchu
narodowego i niepodległościowego w postaci Ligi Polskich Rodzin ( LPR ).
W skład LPR wchodziło bardzo wiele środowisk i ugrupowań politycznych,
główną rolę jednak odegrały osoby związane z SN. „Radio Maryja” o. Tadeusza Rydzyka bardzo wydatnie wspomogło powstanie LPR, a środowisko sku8
■SŁOWO MŁODYCH■
pione wokół tej rozgłośni stanowi potencjalny elektorat współczesnej endecji
.
Przyczyną dekoniunktury ruchu narodowego był jego negatywny wizerunek przedstawiany w środkach masowego przekazu. Można spotkać określenia: ortodoksyjna bądź skrajna prawica, ugrupowania neofaszystowskie, rasistowskie 12. Społeczeństwo kojarzyło formację narodową: „ […] z łysą głową
młodzieży, gotową tylko do bójek, napadów, a niekiedy i zabójstw” 13. Autor
powyższego stwierdzenia wini, za taki stan rzeczy NOP i PWN – PSN 14. Obie
partie wykorzystywały do swoich działań subkulturę skinheads. Prezes NOP,
Adam Gmurczyk, zaprzeczył, aby w jego organizacji byli skini: „Do NOP należą bowiem tylko i wyłącznie nacjonaliści, […] a więc ludzie wyznający
określone zasady ideowo – polityczne” 15. Z kolei w „Głosie Narodu”, organie
prasowym SN „Szczerbiec”, skini urastają do rangi rycerzy nacjonalizmu:
„Bezwzględni w walce, solidarni i skuteczni w działaniu. Są uczciwi, ideowi,
patriotyczni.
[…] Mają charakterystyczne cechy samurajów, sarmatów i
tak jak tamci podgolone głowy. Oto kim są skinheadzi – polscy nacjonaliści”
16
.
Przytaczany wcześniej J. M. Jackowski uważa natomiast, że to rozmowy
okrągłostołowe doprowadziły do postawienia tamy w odrodzeniu się: „[…]
syndromu chadecko – endeckiego” 17, ponieważ wspólne działanie sił chrześcijańsko – narodowo – patriotyczno – ludowych, mogłoby doprowadzić do
niezrealizowania: „[…] projektu socjaldemokratyzacji Polski pod hasłami demoliberalizmu” 18. Ową tezę potwierdza również M. Giertych, twierdząc, że
przy Okrągłym Stole władza porozumiała się z lewicą trockistowską, reprezentowana przez Adama Michnika, Jacka Kuronia i całe byłe środowisko Komitetu Obrony Robotników ( KOR ), a nie ze środowiskami narodowo – katolickimi, z którymi władza nawiązała kontakt w latach osiemdziesiątych, chcąc
poszerzyć swoją bazę społeczną. Kluczową rolę odegrał Kościół, który wbrew
logice poparł działaczy KOR, więc władza za partnera do rozmów wybrała to
środowisko. Wpływ na taka decyzję Kościoła miało środowisko „Tygodnika
Powszechnego”. A więc rozmowy okrągłostołowe doprowadziły do marginalizacji odradzającego się ruchu narodowego, a przez cały okres III RP starano
się zastąpić prawicę liberałami 19.
Efektem spolaryzowania i rozbicia ruchu narodowego były kolejne klęski
wyborcze. W pierwszych wolnych wyborach parlamentarnych w 1991 roku
SN „senioralne” wystartowało samo zdobywając zaledwie 0,66% poparcia.
Władze SND powołały Narodowy Komitet Wyborczy, który zdobył jeszcze
11
9
■SŁOWO MŁODYCH■
gorszy wynik 0,02% głosów, mimo tego udało się prezesowi SND, Janowi Zamoyskiemu, uzyskać mandat senatora. Owe porażki spowodowały, że narodowcy nie próbowali już samodzielnego startu w wyborach. Dopiero udział
LPR w wyborach parlamentarnych 2001 roku spowodował, że narodowcy odnieśli sukces, zdobywając 36 mandatów w Sejmie i 2 mandaty senatorskie.
Wybory do Parlamentu Europejskiego ( PE ) z 2004 roku pokazały, że eurosceptyczna Liga Polskich Rodzin utrwaliła swoje miejsce na polskiej scenie
politycznej, uzyskując drugi wynik wyborczy tuż za Platformą Obywatelską,
zdobywając tym samym 10 mandatów w PE 20.
Dla ugrupowań narodowych po 1989 roku najważniejszą wartością jest
naród, rozumiany jako rodzina rodzin. Naród jest personifikowany, posiada
indywidualny charakter i osobowość, kształtowaną przez wszystkie jednostki
wchodzące w jego skład 21. Naród musi zachować swoją suwerenność. Toteż
narodowcy byli przeciwni integracji Polski ze strukturami zachodnimi, NATO
i Unią Europejską ( UE ). Uważają, że wstąpienie Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego nie wzmocni bezpieczeństwa kraju. Jedynym celem jest podkopanie stosunków polsko – rosyjskich, ze względu na obecność w NATO
Niemiec. Alternatywą dla naszego członkostwa w Sojuszu miałaby być obrona terytorialna 22.
Środowiska narodowe krytycznie odnoszą się do UE. SN, jak również
SN „Ojczyzna” i PWN - PSN, opowiedziało się za jednoczeniem Europy w
formie związku suwerennych państw – koncepcja Europy Ojczyzn Charlesa
de Gaulla, przeciwstawiając się nurtowi federalistycznemu w UE. Z kolei
NOP, odwołujące się do tradycji Obozu Narodowo – Radykalnego ( ONR ),
sprzeciwiało się akcesji Polski do struktur europejskich, gdyż oznaczać to będzie utracenie wszystkich atrybutów suwerenności. Inną obawę narodowców
budzi duży wpływ i rola w UE Niemiec. Uważają, że Niemcy pragną wykorzystać instytucje UE do swoich partykularnych celów, gdyż Zjednoczona Europa, ułatwi im ekspansję polityczno – ekonomiczną, skierowaną przeciwko
Polsce 23.
Uwidacznia się tutaj postawa antyniemiecka. J. Tomasiewicz podaje, że
do wrogów narodu polskiego narodowcy zaliczają, oprócz Niemców: Żydów
za ich antypolskie postawy; masonerię za antyreligijność i dążenie do zdobycia władzy nad światem; środowiska lewicowe za światopogląd i propagowanie politycznej poprawności 24.
Strategicznym sojusznikiem Polski powinna być Rosja, bez względu na
to, kto jest w niej przy władzy. Jest ona przeciwwagą dla niemieckiej polityki.
10
■SŁOWO MŁODYCH■
Środowiska narodowe krytykowały działania kolejnych rządów w III RP, za
pogorszenie stosunków politycznych i handlowych ( szczególnie ) ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich ( ZSRR ) a następnie z Rosją.
Narodowcy uważali, że relacje Polski z Rosją powinny układać się na zasadach partnerskich, a nie wierno – poddańczych 25.
Jedną z najważniejszych wartości dla narodowców jest religia katolicka,
ściśle związana z polskością. Dla działaczy narodowych nie podlega wątpliwości fakt, że Polska jest bastionem i narodem katolickim. Kościół katolicki
uważano za niepodważalny autorytet religijny, stąd sprzeciw wobec aborcji,
eutanazji. Mimo tego, w niektórych ośrodkach myśli narodowej widoczne były postawy braku akceptacji dla części rozwiązań II Soboru Watykańskiego:
„Tłumy soborowych modernistów zakrzyczały prefekta Św. Inkwizycji kard.
Alfreda Ottavianniego. Teraz już nie ma kto czuwać nad czystością naszej
Wiary” 26. Nie dla wszystkich ugrupowań narodowych katolicyzm był aksjomatem. PWN – PSN nawiązywała do ideologii panslowianizmu i myśli politycznej „Zadrugi” Jana Stachniuka 27.
Współczesne ośrodki myśli narodowej, odwołujące się do ND, akceptują
ustrój państwa oparty na demokracji. Uważają jednak, że obecny ustrój polityczny w Polsce ma wiele wad i jest pozorny. Przedstawiają pomysły naprawcze demokracji: wprowadzenie ordynacji większościowej. M. Giertych postuluje rozszerzenie uprawnień wyborczych na dzieci, za które do uzyskania pełnoletności głosowaliby rodzice 28. Z kolei PWN – PSN chciało jedynie wykorzystać istniejące procedury demokratyczne do zdobycia władzy, aby następnie zmienić ustrój wedle swojej wizji. Natomiast NOP, według B. Smolik, jest
organizacją: „[…] jawnie antydemokratyczną lub odżegnującą się od demokracji parlamentarnej” 29.
W sferze społeczno – gospodarczej środowiska narodowe postulują system gospodarczy oparty na regułach kapitalizmu narodowego, w którym wiodącą rolę posiada własność polska. Uznaje się wszystkie formy własności.
Ważnym elementem jest uniezależnienie się od kapitału zagranicznego. Obecnie na plan pierwszy wysuwają się kwestie socjalne. J. Tomasiewicz, analizując kwestie gospodarcze, zawarte w programie LPR, doszedł do wniosku, że:
„Neoendecja nie jest już ugrupowaniem klas posiadających, ale ruchem przegranych – musi więc kłaść nacisk na sprawy socjalne” 30.
Ruch narodowy w Polsce składa się z wielu ośrodków, lecz głównym
sformalizowanym podmiotem politycznym jest LPR, która dzięki wyborom
parlamentarnym z 2005 roku potwierdziła swoja obecność na arenie politycznej. Istotnym procesem, w ramach współczesnego obozu narodowego, jest
11
■SŁOWO MŁODYCH■
wkraczanie w sferę polityki młodego pokolenia narodowców. Przykładem jest
Roman Giertych, lider LPR, oraz sukces Młodzieży Wszechpolskiej, której
udało się zdobyć z list wyborczych LPR 11 mandatów poselskich w 2005 roku.
Krzysztof Szulczyk
[email protected]
O autorze:
Politolog, absolwent Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zainteresowania badawcze: myśl polityczna, kształtowanie się polskiego systemu partyjnego, zagadnienia narodu oraz jego interpretacje.
1
J. M. Jackowski, Bitwa o Polskę, Warszawa 1992, s. 134.
E. Maj, Recepcja nacjonalizmu w publicystyce politycznej obozu narodowego w Polsce ( po 1989 roku ), [w:]
Polacy – Polska – Europa. Interpretacje idei politycznych, red. T. Godlewski, W. Jurkiewicz, Bydgoszcz 2002, s.
186.
3
Przyczyny i okoliczności powstania wyżej wymienionych ośrodków myśli narodowej zostały omówione w literaturze. Zob.: B. Grott, Ruch narodowy w Polsce postkomunistycznej, „Arka”, 1994, nr 53 – 54, s. 13 – 34; G. Tokarz, Kształtowanie się ruchu narodowego w Polsce od 1989 r., [w:] Z badań nad przemianami politycznymi w
Polsce po 1989 roku, red. S. Dąbrowski, B. Rogowska, Wrocław 1998, s. 191 – 203; B. Smolik, Narodowcy u
zarania polskiej transformacji ustrojowej, [w:] tamże, s. 205 – 216; J. Tomasiewicz, Ugrupowania neoendeckie w
III Rzeczypospolitej, Toruń 2003, s. 97 – 208. Mariusz Janicki, dziennikarz „Polityki”, wyliczył, że w Polsce jest
ponad pięćdziesiąt ugrupowań narodowych. Najwięcej jest „stronnictw narodowych” z różnymi dodatkami ( m.in.
„Szczerbiec”, „Ojczyzna” ), M. Janicki, Jedna Trzecia Rzeczypospolitej, „Polityka”, 23 IV 1994, nr 17, s. 16.
4
J. Engelgard, Co dalej z ruchem narodowym?, „Myśl Polska”, 1 I – 15 III 1991, nr 1 – 6, s. 3. Innej typologii
dokonał na łamach „Myśli Polskiej” Roman Giertych. Na prawicy wyróżnił obozy: liberalno – konserwatywny,
niepodległościowo – patriotyczny oraz narodowo – chrześcijański. Do tego ostatniego zaliczył: Stronnictwo Demokracji Polskiej, ZChN, SND oraz MW, R. Giertych, Polski Obóz Chrześcijańsko – Narodowy, „Myśl Polska”,
26 XI 1995, nr 48, s. 4 – 5. Por.: A. Zawisza, O polską prawicę narodową, „Myśl Polska”, 18 VI 1995, nr 25, s. 1,
4 – 5.
5
T. Gliński, O jedności ruchu narodowego, „Słowo Narodowe”, czerwiec 1989, nr 2, s. 35.
6
E. Maj, Model opozycyjności politycznej obozu narodowego w Drugiej i Trzeciej Rzeczypospolitej, [w:] Opozycja w systemach demokratycznych i niedemokratycznych, red. K. Łabędź, M. Mikołajczyk, Kraków 2001, s. 234 –
235; K. P. [Krystyna Paszkiewicz], Stronnictwo Narodowo – Demokratyczne, [w:] Partie i koalicje polityczne III
Rzeczypospolitej, red. K. A. Paszkiewicz, Wrocław 2000, s. 128; J. Tomasiewicz, dz. cyt., s. 97.
7
J. Engelgard, dz.cyt., s. 3. Zob.: Ł. Moczydłowski, Koniec świata narodowców?, „Nasz Dziennik”,
5 II
1998, s. 3; M. Giertych, Z nadzieją w przyszłość, Warszawa 2005, s. 6 – 7.
8
B. Smolik, dz. cyt., s. 214.
9
J. Siewierski, Wzmacnianie sił, „Ojczyzna”, 1 – 15 I 1997, nr 1, s. 9.
10
Szerzej na temat Kongresu Zjednoczeniowego: D. Pawłowiec, Narodowa integracja, „Nasz Dziennik”, 21 XII
1999, s. 5; Deklaracja ideowo – polityczna Stronnictwa Narodowego, „Ostoja”, 2000, nr 1, s. 24; Kongres Zjednoczeniowy Ruchu Narodowego, s. I – IV, dod. do „Myśli Polskiej”, 16 I 2000, nr 3.
11
Szerzej na temat LPR: M. Piskorski, Liga Polskich Rodzin, [w:] Polskie partie i ugrupowania parlamentarne,
red. K. Kowalczyk, J. Sielski, Toruń 2004, s. 167 – 196; M. Kolczyński, Rynek wyborczy 2001: reguły – uczestni2
12
■SŁOWO MŁODYCH■
cy – oferty programowe, [w:] Wybory parlamentarne 2001. Scena polityczna – aktorzy – programy – strategie,
red. J. Sztumski, Katowice 2003, s. 27 – 28; J. Raciborski, Wybory i wyborcy, [w:] Demokracja polska 1989 –
2003, red. J. J. Wiatr, J, Raciborski, J. Bratkowski, B. Frątczak – Rudnicka, J. Kilias, Warszawa 2003, s. 17; J.
Tomasiewicz, Powrót Ligi, http://haggard.w.interia.pl (12 IV 2005).
12
Zob.: R. Pankowski, Faszyzm po polsku, „Gazeta Wyborcza”, 15 – 16 II 1997, s. 16 – 17; A. Wolff – Powęska,
Europa brunatnieje, „Gazeta Wyborcza”, 14 – 15 VII 2001, s. 17 – 18; S. Zgliczyński, Kilka uwag o współczesnym polskim nacjonalizmie, „Nigdy Więcej”, wiosna 1997, nr 4, s. 10 – 15. Roman Wapiński ocenił dzisiejszych
narodowców, jako niezasługujących nawet na miano epigonów ND, ze względu na megalomanię i hołdowanie
myśleniu symbolicznemu, R. Wapiński, Krytyk narodowy, „Polityka”, 9 I 1999, nr 2, s. 56.
13
P. Siergiejczyk, ONR przejmie ster?, „Myśl Polska”, 1 XII 1996, nr 48, s. 7.
14
Działania podejmowane przez PWN – PSN, NOP i SN „Szczerbiec, Magdalena Mikołajczyk zaliczyła wyłącznie do prowokowanego „zadymiarstwa”, M. Mikołajczyk, Formy politycznej ekspresji i obywatelskiego nieposłuszeństwa w III Rzeczypospolitej, [w:] Konflikty społeczno – polityczne w III Rzeczypospolitej, red. A. Wojtas, M.
Strzelecki, Warszawa 2001, s. 72 – 73.
15
ONR przejmie ster? – aneks, „Myśl Polska”, 19 I 1997, nr 3, s. 7. Por.: WG [Witold Gadowski], To idzie młodość, młodość! Skinowe załogi, „Gazeta Polska”, 5 XII 1996, nr 49, s. 10 – 11.
P. Górny, Rycerze nacjonalizmu, „Głos Narodu”, kwiecień – maj 1993, nr 4 – 5, s. 5. Szerzej na temat subkultury
skinheadów i ich udziale w ruchu narodowym: R. Lipka, Skinheads w walce o wielką Polskę, „Społeczeństwo
Otwarte”, 1992, nr 5, s. 46 – 52; E. Wilk, Krucjata łysogłowych, Warszawa 1994.
16
P. Górny, Rycerze nacjonalizmu, „Głos Narodu”, kwiecień – maj 1993, nr 4 – 5, s. 5. Szerzej na temat subkultury skinheadów i ich udziale w ruchu narodowym: R. Lipka, Skinheads w walce o wielką Polskę, „Społeczeństwo
Otwarte”, 1992, nr 5, s. 46 – 52; E. Wilk, Krucjata łysogłowych, Warszawa 1994.
17
J. M. Jackowski, Bitwa o prawdę, Warszawa 1997, t. I, s. 15
18
Tamże. Por.: Scriptor, Pozorna schizofrenia, „Myśl Polska”, 19 IX 1999, nr 38, s. 12.
19
M. Giertych, Legenda Solidarności – prawda i mit, „Myśl Polska”, 1 – 8 I 2006, nr 1 – 2, s. 8.
20
M. Piskorski, dz. cyt., s. 173; K. P. [Krystyna Paszkiewicz], Stronnictwo Narodowe, [w:] Partie i koalicje polityczne III Rzeczypospolitej, red. K. A. Paszkiewicz, Wrocław 2000, s. 126; J. Tomasiewicz, Ugrupowania…, s.
108 – 109, 141.
21
M. Giertych, Z nadzieją…, s. 13; M. Konarski, Osobowość narodu w sztuce i kulturze, „Myśl Narodowa Polska”, styczeń 1991, nr 1, s. 15.
22
G. Tokarz, Ruch narodowy w Polsce w latach 1989 – 1997, Wrocław 2002, s. 183 – 187; S. Mikulski, Obrona
terytorialna zamiast NATO?, „Ojczyzna”, 1 XII 1996, nr 23, s. 12 – 13.
23
P. Tomasik, Ugrupowania narodowe wobec integracji Polski z Unią Europejską, [w:] Polska na nowej drodze.
Tradycja i współczesność, red. A. Magierska, Warszawa 1997, s. 41 – 53; L. Koćwin, „Narodowcy” i
„Europejczycy” wobec problemu jedności europejskiej, [w:] Współczesna polska myśl polityczna. Wybrane
ośrodki, koncepcje, system wartości, red. B. Pasierb, K. A. Paszkiewicz, Wrocław 1996, s. 39 – 64; J. Stanisławski, Jaka Europa, jaka Polska?, „Myśl Narodowa Polska”, marzec 1991, nr 3, s. 3; O. Baehr, Europa Ojczyzn,
„Ojczyzna”, 15 – 31 XII 1996, nr 24, s. 1, 6.
24
J. Tomasiewicz, Ugrupowania…, s. 339 – 354. Zob.: W. Mich, Antysemityzm na łamach prasy polskiej po 1989
roku, [w:] Annales Universitatis Mariae Curie – Skłodowska, sectio F, vol. LIV/LV, Lublin 1999/2000, s. 283 –
293; E. Maj, Sposoby zaprzeczania zagładzie: przypadek środowisk neoendeckich, http://www.znak.org.pl ( 22 XI
2004).
25
J. Tomasiewicz, Ugrupowania…, s. 296 – 302; G. Tokarz, Ruch…, s. 157 – 162.
26
T. Kostyła, Potrzeba tradycjonalizmu, „Głos Narodu”, kwiecień – maj 1993, nr 4 – 5, s. 2.
27
Szerzej na temat zadrugizmu: J. M. Majchrowski, Polska myśl polityczna 1918 – 1939. Nacjonalizm, Warszawa
2000, s. 149 – 162.
28
M. Giertych, Z nadzieją…, s. 20 – 26; J. Tomasiewicz, Ugrupowania…, s. 269 – 289.
29
B. Smolik, dz. cyt., s. 213 – 214.
30
J. Tomasiewicz, Powrót…. Por.: M. Piskorski, dz. cyt., s. 176 – 182; Wybory 1991. Programy partii i ugrupowań politycznych, red. I. Słodkowska, Warszawa 2001, s. 181 – 182. Rafał A. Ziemkiewicz napisał, że dzisiejsi
narodowcy to populiści. Chcąc zaistnieć na scenie politycznej próbują się podłączyć pod grupy roszczeniowe,
nadskakują oni robotnikom z peerelowskich fabryk i małorolnym chłopom. Stwierdzenie Romana Dmowskiego:
„jestem Polakiem, więc mam obowiązki polskie” jest nieaktualne. Dzisiejsi neoendecy zmienili je na hasło: „ jesteś Polakiem, więc masz polskie przywileje”, R. A. Ziemkiewicz, Antynarodowi narodowcy, „Wprost”, 8 IX 2002, nr 36, s. 31 – 33.
13