Czy i jak filozofować (Mieczysław Albert Krąpiec OP)

Mieczysław Albert Krąpiec OP
CZY I JAK FILOZOFOWAĆ
(„U źródeł tożsamości kultury europejskiej”, red. T. Rakowski, Lublin 1994, s. 15-16)
W Polsce i Europie przeżywamy upadek filozofii; upadł marksizm, a kalejdoskop
filozoficznej myśli Zachodu przedstawia miraże samej tylko myśli, a nie rozumienia świata.
Czy warto jeszcze uprawiać filozofię? Nie można jednak nie filozofować, bo programowe
nieuprawianie filozofii jest też „filozofowaniem”, realizującym stanowisko filozoficzne o
zbędności filozofii. Nie można nie filozofować, bo nie można się pozbawiać rozumienia tego,
co się poznaje. Poznanie bowiem ludzkie realizuje się w sprzężonym podwójnym torze: a)
informowania się o
świecie, w postaci nabywania wiadomości – oraz b) rozumienia danych
poznanych. A filozofia wiąże się właśnie z rozumieniem tych danych.
Ale czym jest samo rozumienie? Oczywiście nie jest ono oderwane od informacji
poznawczej o rzeczywistości, lecz stanowi wyakcentowanie poznania samej struktury bytu.
Ta struktura w naszym przygodnym świecie jest złożona z tego, co zwykło się nazywać
substrukturą, a więc uporządkowanym zbiorem czynników konstytuujących tę strukturę.
Czynniki te, stanowiąc jedność bytu, są powiązane ze sobą relacjami (koniecznymi)
przebiegającymi pomiędzy tymi składnikami (substrukturą) i całością. Relacje te, wiążące
składniki całości, przebiegają niekiedy tylko w obrębie „tej oto” jednostki, jak „takie oto oko”
do takiego oto bytu jednostkowego; niekiedy znajdujemy je w grupie jednostek, zwanej
„gatunkiem”, lub „rodzajem”, np. relacje „duszy” do organizmu żyjącego; niekiedy są
wspólne bytom materialnym, jak stosunek cząstek ilościowych integrujących do całości;
zawsze znajdujemy je w każdym bycie mając na uwadze to „czym byt jest” i „tym, że jest –
istnieje” i co nazywamy „rzeczywistością”. Otóż rozumienie bytu jest właśnie poznaniem
jego koniecznych relacji, stanowiących „rację bytu”, a więc decydującym o tym, czym jest i
dzięki czemu (dlaczego) jest taki, jaki jest; dlaczego jest raczej, niż nie jest. Wystarczy
niekiedy odczytać relacje w ograniczonym do jednostki zakresie, aby uzyskać zrozumienie tej
rzeczy lub jakiegoś faktu. Niekiedy jednak trzeba odczytać relacje wybiegające poza konkret
do całej grupy bytów, gdy np. ustalamy cechy „gatunkowe” czy „rodzajowe”. Ale są relacje
transcendentalne pomiędzy czynnikami strukturalnymi bytu, przebiegające przez całą
„rzeczywistość”.
Odczytanie
takich
ostatecznych,
a
zarazem
bazowych
relacji,
konstytuujących rzeczywistość bytów jest w sensie ścisłym filozofią. Każde jednak
rozumienie relacji konstytuujących byt już jest zaczątkiem filozoficznego myślenia. Dlatego
1
od takiego poznania nie można uciec; jest konieczne filozofowanie, jeśli chce się rozumieć
„sprawy doniosłe”, stany rzeczy i osoby. Odczytanie relacji wiążących substruktury i
struktury bytowe wskazuje na takie czynniki (korelaty), których ewentualna negacja jest
zarazem negacją samego bytu (doniosłego faktu domagającego się wyjaśnienia).
Ale jak uprawiać filozofię mającą być bazowym rozumieniem świata realnie istniejącego,
świata osób i rzeczy zmieniających się różnorako? Były bowiem dziesiątki systemów
filozoficznych i setki filozofów, którzy cieszyli się filozofowaniem, jak Manliusz Boecjusz,
który pisał przed ścięciem „O pociechach filozofii”. Ona cieszy, jak „cieszy” każde ludzkie
myślenie, bo jest ono pochodne od poznania, ale samo myślenie jest odcięte od korzeni
poznania poprzez siekierę „a priori”. To „a priori” poznania filozoficznego towarzyszy jak
cień człowiekowi.
Przede wszystkim w każdym systemie filozoficznym spotykamy się z konstrukcją jego
przedmiotu. Trzeba bowiem rzeczy i osoby jednostkowo istniejące w świecie jakoś
„sprowadzić” do wspólnoty przedmiotu, mającego ogarnąć wszystkie konkrety i dotyczyć
każdego konkretu. A zazwyczaj dokonuje się to poprzez przebiegające w różnego rodzajach i
typach poznania (wykształconych w filozofii!) redukowanie treści poznawanych do jakiejś
jednej, podstawowej (rzekomo) „warstwy” wspólnej wszystkim bytom. I tak milezyjczycy
taką jedną „warstwę-arche” znaleźli w wodzie, w powietrzu, w ogniu; Parmenides
zredukował ją do podstawowej tautologii tożsamościowej, jako zasady myślenia i bytowania;
Platon redukował „rzeczywistość” do struktur poznawczych: noetycznych, dianoetycznych i
doksalnych; a w średniowieczu błogosławiony Jan Duns Szkot, zredukował przedmiot
poznania do „natury” bytu, danej w jednoznacznym pojęciu bytu ukonstytuowanym poprzez
niesprzeczność. Odtąd bytem zwano wszystko, co jest w sobie niesprzeczne. Zatracono
różnicę pomiędzy rzeczywistością a czystą możliwością, a samo myślenie filozoficzne
sprowadzono do niesprzecznego myślenia, będącego raczej „sztuką” niż wyjaśnianiem
rzeczywistości – bo jakiej? I tak rozrosły się jak dżungla niesprzeczne systemy myślenia jako
„filozoficzne” kierunki, a były to tylko ideologie mieszczące się w idei niesprzecznej.
Stało się gorzej, gdy od czasów Descartesa, przedmiot sprowadzono do „idei” – przeżycia
psychicznego, a metodę do analizy idei oraz „łańcucha oczywistości”, jako namiastki
rozumowania.
Takie zatem aprioryczne ujęcia przedmiotu i metody filozoficznego myślenia, szeroko
rozkorzenione na polu poznawczym, zrodziły bujne kwiaty ideologii, mające uchodzić za
samą filozofię. Filozofii jako poznania racjonalnego istniejącego świata rzeczy i osób nie
2
można wyhodować na „a priori” przedmiotu i metody, bo z rzeczywistością nie można się nie
liczyć.
A więc jak filozofować? Przede wszystkim trzeba znać dzieje filozofii, aby nie powtarzać
tych samych błędów, które poprzednio popełniono; by pojęcia bytu nie brać za byt, by idei,
która jest znakiem, nie brać za rzeczywistość, by wreszcie języka, który jest znakiem znaku
formalnego (naszego pojęcia), nie usamodzielnić bytowo. Tego uczy historia filozofii i chcąc
odpowiedzialnie filozofować – trzeba tę historię znać dobrze. Odpowiedzialne uprawianie
filozofii wymaga solidnych studiów; inaczej bowiem powtarza się – na skutek nieuctwa – te
błędy, które są dobrze znane w dziejach filozofii.
Na tle znajomości dziejów filozofii, jej problematyki, jej prób rozwiązań trzeba najpierw
zdać sobie sprawę z tego czynnika, który decyduje o rzeczywistości świata osób i rzeczy. Jest
nim niewątpliwie ISTNIENIE, będące w każdym przypadku dostosowane do treści
jednostkowego bytu, ale zarazem spełniające tę samą funkcję URZECZYWISTNIANIA treści
w każdym bycie. Kontakt poznawczy BEZZNAKOWY (istnienie bowiem jako akt prosty nie
da się usymbolizować i przekazać drugiemu w komunikacji znakowej) z istnieniem świata
stwarza podstawę dla znakowego poznania rzeczy i realizmu poznawczego, gdyż nasze
pojęcia są sprawdzalne dzięki istniejącym bytom. Można zatem stawiać pytania – odwiecznie
aktualne dla każdego człowieka – pod adresem istniejących doniosłych stanów rzeczy i
szukać takiego czynnika w realnie istniejącym świecie, którego negacja byłaby negacją
samego faktu danego nam do wyjaśnienia i zmuszającego do stawiania pytania. I znając
historię rozwiązań trafnych i mylnych (aporeumatyczny typ poznania!) można dociekać –
posuwając się na torze realnych relacji rzeczowych – tych czynników wyjaśniających, które
ostatecznie dają ROZUMIENIE, sprawdzalne, poznawanej rzeczywistości. Pytania zaś „na
świeżo” stawiane przez dzieci, u których zaczyna świtać rozumienie rzeczywistości (co to
jest? po co to jest? skąd to jest? dlaczego?) dotyczą każdego człowieka i dlatego odpowiedzi
na nie – może dawać ogólnoludzka, realistyczna „PHILOSOPHIA PERENNIS” – uczona
odpowiedzialnie na uniwersytetach i społecznie sprawdzalna przez rzetelnie rozumiejących
filozofów.
3