Sufizm, mistyczny pr±d islamu - EMIDDLE

Portal i Kwartalnik Emiddle East
Sufizm, mistyczny pr±d islamu
Autor: Mateusz Stachniuk
Sufizm, mistyczny pr±d islamu, zrodzi³ siê z rosn±cej potrzeby duchowej. To wewnêtrzny, ezoteryczny wymiar islamu,
korzeniami jednak siêgaj±cy do Koranu. Tarika, czyli droga duchowa i szari'at dope³niaj± siê wzajemnie. Niektórzy
sufi przedstawiaj± islam jako orzech, którego skorupa przypomina szari'at, mi±¿sz za¶ jest tarik±. Orzech bez skorupy
nie móg³by wyrosn±æ w przyrodzie, orzech bez mi±¿szu nie by³by do niczego przydatny. Szari'at bez tariki
przypomina³by cia³o bez duszy, za¶ tarika bez szari'atu pozbawiona by³aby zewnêtrznego oparcia, nie przetrwa³aby
w ¶wiecie. 1
„Droga duchowa to taka droga, dziêki której cz³owiek potrafi wyj¶æ poza w³asne ludzkie ograniczenia i zbli¿yæ siê do
Boga. I dlatego te¿ owa droga nie mog³a byæ stworzona przez cz³owieka. Wyj¶cie cz³owieka poza ludzk± naturê za
pomoc± czego¶, co wymy¶li³ sam cz³owiek, jest logicznym absurdem. Ktokolwiek akceptuje realno¶æ ¿ycia duchowego,
musi zgodziæ siê z tym faktem, ¿e droga duchowa zawiera w sobie ³askê, która nie pochodzi od cz³owieka, ¿e jest to
droga, któr± ustanowi³ Bóg i kaza³ ni± i¶æ cz³owiekowi.― 2
Pierwsi sufi to wêdrowcy, ludzie wolni. Machut-Mendecka nazywa ich natchnionymi wêdrowcami, w³Ã³czêgami
3. W kulturze ludowej nosi on miano wali Allah. W folklorze muzu³mañskim postaæ mistyka jest wyra¼nie obecna.
Poni¿ej zostanie przedstawiona jedna z takich opowie¶ci, a nastêpnie zinterpretowana.
W „Ksiêdze tysi±ca i jednej nocy― m³odzieniec Bulukijja przepe³niony mi³o¶ci± do Muhammada wyrusza w ¶wiat
by go odnale¼æ 4. Bohater mówi tak: „(...)dowiedzia³em siê, i¿ jest on Prorokiem, który przybêdzie na koniec czasów,
i serce moje mi³o¶ci± do niego zap³onê³o. Chcê tedy udaæ siê w ¶wiat, by go odnale¼æ i byæ z nim razem. Je¶li
bowiem nie dokonam tego, umrê w mêce mi³o¶ci i têsknocie za nim― 5. Nastêpnie „(...)zdj±³ swoje szaty królewskie i
narzuci³ na siebie p³aszcz z surowej we³ny, a potem w³o¿y³ drewniane chodaki(...)―6.
W pierwszym etapie podró¿y adept dowiaduje siê od napotkanych d¿innów, ¿e ―gdyby nie on[Muhammad], Allach
nie stworzy³by ¿adnych istot ani raju, ani ognia, niebios ni ziemi, wszystko bowiem, co istnieje, stworzy³ Allach za
przyczyn± Muhammada―7. Nastêpnie odnajduje mistrza, przewodnika, mêdrca uczonego w ksiêgach, który prowadzi
m³odzieñca pewn± drog±, której celem jest dotarcie do grobu Sulejmana, o którym szejh dowiedzia³ siê ze starych
ksi±g.
Bulukija pragnie zjednoczenia z Muhammadem. Starzec opowiada mu o pier¶cieniu Sulejmana, o jego niezwyk³ej
mocy, dziêki której bêdzie móg³ uzyskaæ nie¶miertelno¶æ, a tym samym po³±czenie z Muhammadem.
Przy pomocy napotkanych podczas wêdrówki demonów adept uzyskuje informacje potrzebne do odnalezienia
grobowca Sulejmana. Poszukiwane miejsce znajduje siê za górami Kaf8 i za siódmym morzem.
Kiedy mistrz i uczeñ dotarli do grobowca, starzec próbowa³ ¶ci±gn±æ pier¶cieñ z palca proroka. Wtedy pojawia siê
wielki w±¿, stra¿nik tronu. Spala szejha, nastêpnie próbuje zg³adziæ tak¿e i Bulukijê. M³ody adept zostaje wybawiony
od ¶mierci przez archanio³a D¿ibraila na polecenie Allaha. Sufi dowiaduje siê od wys³annika Boga, ¿e powtórne
przybycie Muhammada jest jeszcze odleg³e i ¿eby odszed³, zawróci³.
Mistyk czuje siê zagubiony, wyra¼nie b³±dzi „zauwa¿y³, ¿e zboczy³ z drogi― 9. Mówi tak: „Wêdrujê
przepe³niony mi³o¶ci± do Muhammada a zd±¿aj±c do niego zgubi³em drogê―10. Ka¿d± kolejno napotkan± istotê pyta
o dalszy kierunek.
Bulukijja wêdruje przez siedem mórz, wkracza do raju w którym jego praojciec Adam z³ama³ zakaz Boga i zjad³
owoc jab³ko z drzewa. Stra¿nikiem wyspy jest d¿inn, jest to ziemia Szaddada nale¿±ca do plemienia Ad11, które
odrzuci³o wszystkich proroków Boga i sprowadzi³o na siebie gniew Allaha. Co roku w tym miejscu Bóg nakaza³
prawowiernym d¿innom zmagaæ siê z niewiernymi demonami.
Sufi spotyka kolejny raz na swojej drodze d¿inny. Zostaje przed nim odkryta ich historia. Dowiaduje siê o ogniu
piekielnym i siedmiu jego krêgach. Kolejne tajemnice ¶wiata zostaj± mu ods³oniête przez Boga.
Bohater wêdruje dalej i dociera do góry Kaf. Spotyka tam Michaila, archanio³a opiekuj±cego siê ¶wiatem i drugim
niebem.
Po spotkaniu z Michailem wkracza niby do raju nad siódmym niebem i pod tronem Allacha. Widzi czterech anio³Ã³w w
formie cz³owieka, or³a, lwa i wo³u. Ci anio³owi w mitologii przedstawieni s± jako nosiciele tronu. Brak jednak samego
tronu jak i chronologii wkraczania do kolejnych nieb.
Sufi ponownie wraca w pobli¿e góry Kaf. Dowiaduje siê do archanio³a o siedmiu niebach i ich mieszkañcach.
http://www.test.emiddle-east.com
Kreator PDF
Utworzono 8 March, 2017, 07:42
Portal i Kwartalnik Emiddle East
Adept kieruje siê na wschód i dociera do Wrót Po³±czenia Obu Mórz. Wrota jednak s± zamkniête. Po raz wtóry
Allah zsy³a m³odzieñcowi D¿ibraila, by ten ods³oni³ przed adeptem kolejn± tajemnicê. Za bram± rozci±ga³o siê
ogromne morze, którego jedna po³owa by³a s³ona, a druga s³odka. Bulukija przekracza wrota, za nimi widzi pewnego
m³odzieñca, pozdrawia go . Kontynuuj±c wêdrówkê bohater napotyka czterech anio³Ã³w. S± to D¿ibrail, Azrail,
Michail i Asrafil.
Ostatni etap wêdrówki to spotkanie ucznia z przewodnikiem sufich, z Al-Hidrem, w miejscu przeznaczonym dla
wszystkich sufich, którzy przybywaj± w to miejsce podobne do raju ka¿dego pi±tku, siadaj± pod wielkim drzewem i
spo¿ywaj± pokarm przeznaczony im przez Allaha Najwy¿szego.
Bulukija mówi do Al-Hidra tak: „Wybaw mnie od tego wygnania, a nagroda od Allacha Najwy¿szego bêdzie ci dana,
zaprawdê bowiem bliski jestem zguby i si³ mi ju¿ nie staje.― Ten odpowiada tak: „Módl siê do Allacha Najwy¿szego,
aby pozwoli³ mi zanie¶æ ciê do Egiptu, zanim zginiesz―12.
Sufi zwraca siê ku Bogu, a nastêpnie Al-Hidr odprowadza Bulukije do Egiptu, do miejsca z którego wyruszy³ w
poszukiwaniu proroka Muhammada.
Wêdrówka bohatera z „Ksiêgi tysi±ca i jednej nocy― jest inicjacj±, szukaniem Prawdy. Bulukija odrzuca dobra
doczesne, poszukuj±c ukrytego. Odwraca siê od ¶wiata, który uwa¿a za zewnêtrzny (zahir) i kieruje siê ku temu co
wewnêtrzne (batin).
Muhammad tak jak jego poprzednicy, poczynaj±c od Adama, jest epifani± Boga. Ka¿demu z nich odpowiada
logos (kalima) bêd±cy aspektem Boga. Tylko poprzez proroka jeste¶my w stanie zbli¿yæ siê do Boga13.
Sufi wyró¿niaj± dwa Jego aspekty: Ahadiyya i rububiyya. Ahadiyya opisuje jedyno¶æ, nieopisywalno¶æ, niepoznawalno¶æ
Boga. W rububiyyi natomiast Bóg manifestuje siê jako Pan, który jest Stworzycielem ¶wiata13.
Ibn Arabi tworzy koncepcjê „cz³owieka doskona³ego―14. Cz³owiek pocz±tkowo posiada tylko jedn± Bosk±
cechê. Muhammad ma 99 atrybutów, co czyni go cz³owiekiem doskona³ym. Sufi gromadz±c kolejne imiona zbli¿a siê
do proroka, a tym samym do Prawdy. Stara siê na¶ladowaæ sunnê Proroka, przemierza tê tarikê, której idea³ stanowi
nocna podró¿ Muhammada.
¦wiat stworzony przez Allaha koñczy siê na górach Kaf. Wed³ug podañ za tym pasmem znajduje siê siedem
mórz, za nimi za¶ jaskinia i grobowiec proroka. Zatem Bulukijja chc±c dotrzeæ do gromu Sulejmana przekracza ¶wiat.
To napotkane demony prowadz± bohatera do celu. Wiedz± tak¿e, ¿e w ten sposób cel ten nie mo¿e zostaæ
zrealizowany (Same próbowa³y skra¶æ magiczny pier¶cieñ). Mêdrzec wyczyta³ w ksiêgach o pier¶cieniu, dowiedzia³
siê jak dotrzeæ za siódme morze. Posiad³ wiedzê, która jednak nie mog³a pozwoliæ m³odemu adeptowi zjednoczyæ siê
z Bogiem.
Tradycja muzu³mañska przypisuje d¿innom funkcjê po¶rednika miêdzy dwoma ¶wiatami. Rola d¿inna w omawianej
opowie¶ci wydaje siê wiec niezbêdna.
Koran przedstawia Sulejmana jako wys³annika i pierwowzór Muhammada. Jest zwierzchnikiem demonów,
posiad³ umiejêtno¶æ prorokowania symbolizuje wiedzê (ilm), wiedzê któr± mo¿na zdobyæ poprzez rozum. Ten rodzaj
wiedzy jak wynika z opowie¶ci nie pozwoli³ bohaterowi osi±gn±æ celu. Poprzez D¿ibraila, Bulukija musi poszukaæ innej
drogi prowadz±cej do Boga.
Wiedza nie jest to¿sama z poznaniem. Ilm zosta³o przeciwstawione ma'arifa. Du an-Nun al-Misri mistyk z IX
wieku podkre¶la³ znaczenie gnozy w sufizmie15. Gnoza prowadzi do poznania Boga bez pomocy rozumu i
¶wiadomo¶ci. Do osi±gniêcia gnozy niezbêdna jest izolacja od ¶wiata. Mistyk kieruje siê uczuciem, pragnie poznania
wszelkiej wiedzy, której ¼ród³em jest Bóg. Mi³o¶æ w sufizmie to jedno z wa¿niejszych pojêæ.
Rabi'a al-'Adawiyya jedna z pierwszych przedstawicielek sufizmu rozwija koncepcje mi³o¶ci do Boga(hubb). Jest
ca³kowicie przepe³niona mi³o¶ci± do Boga, nie znajduje miejsca dla Szatana. Nawet Muhammada nie ma w sercu
mistyczki. Allaha nale¿y wielbiæ dla samego piêkna, a nie tylko po to by unikn±æ potêpienia i zas³u¿yæ na nagrodê.
Ibn Arabi wyró¿nia³ trzy rodzaje mi³o¶ci. Jedn± z nich by³a mi³o¶æ boska Stworzyciela, skierowana ku
cz³owiekowi, a cz³owiek kierowa³ j± ku Stwórcy. Najdoskonalsi mistycy to tacy, którzy kochaj± Boga zarówno dla
Niego samego jak i dla siebie samych. W mi³o¶ci do drugiej osoby równie¿ zawarty jest pierwiastek boski.
„Ka¿da istota zna pewien w³a¶ciwy sobie sposób modlitwy i oddawania chwa³y―. Ka¿da osoba ludzka zawsze wywodzi
siê od Boga, który j± stworzy³ po to, aby ona Go pozna³a i aby sta³ siê jej przedmiotem swego w³asnego poznania.
A zatem w³a¶nie w Bogu ka¿da mi³o¶æ poznaæ osobê drugiego cz³owieka i pokochaæ j± „jak siebie samego―, jako ¿e jes
zrodzona z tej samej mi³o¶ci, która i mnie stworzy³a. „To w³a¶nie Bóg w ka¿dej istocie kochanej objawia siê oczom
http://www.test.emiddle-east.com
Kreator PDF
Utworzono 8 March, 2017, 07:42
Portal i Kwartalnik Emiddle East
tego, kto kocha...gdy¿ nieprawdopodobieñstwem jest kochaæ jak±¶ istotê, nie wyobra¿aj±c sobie w niej bóstwa...Czy
istota ludzka w rzeczywisto¶ci nie kogo innego kocha jak swego stwórcê?―16.
¦ledz±c wêdrówkê adepta mamy poczucie niespójno¶ci. Je¿eli porównaæ j± do „Podró¿y nocnej―, stanowi±cej
wzór ¶cie¿ki mistycznej, ró¿nica jest wyra¼na. Prorok „cz³owiek doskona³y― kroczy jasno okre¶lon± drog±, D¿ibrail w
ka¿dej chwili jest u boku Muhammada. W przypadku m³odego sufiego, widaæ, ¿e wyra¼nie b³±dzi. Istotn± okazuje siê
postaæ archanio³a. Muhammad w ci±gu ca³ej podró¿y ma go u swego boku. Bulukiji ten pomocnik sufich pojawia siê
rzadko, jedynie w istotnych momentach.
Obrazy, które widzi przed sob± nie do koñca s± jasne, jednoznaczne, nie jawi± siê w pe³ni. Kolejno¶æ tych wizji
jest chaotyczna.
Po spotkaniu z Michailem, Bulukija wkracza niby do raju znajduj±cego ponad siódmym niebem i poni¿ej tronu
Allaha. Widzi czterech anio³Ã³w w formie cz³owieka, or³a, lwa i wo³u. Ci anio³owie w mitologii przedstawieni s± jako
nosiciele tronu. Brak jednak samego tronu jak i chronologii wkraczania do kolejnych nieb. Kiedy po raz kolejny rozmawia
a Michailem to dopiero wtedy dowiaduje siê o istnieniu siedmiu nieb.
Je¿eli chodzi o Wrota po³±czenia Obu Mórz to w tradycji muzu³mañskiej odnajdujemy mit o dwóch oceanach,
jednym niebiañskim drugim ziemskim. Ocean ziemski jest s³ony, a niebiañski s³odki. U styku dwóch oceanów
znajduje siê fontanna ¿ycia do której wp³ywaj± cztery rajskie rzeki. Fontanna ¿ycia jest równie¿ ¼ród³em s³odkiej
wody na ziemi. Miejsce to znajduje siê nad siódmym niebem pod tronem Allaha.
Koran mówi o zlewisku dwóch mórz17. Moj¿esz mia³ siê tam udaæ w poszukiwaniu „wody ¿ycia―. Po drodze napotyka
pewnego s³ugê. Przypuszcza siê, ¿e ta postaæ to Al-Hidr, „zielony― prorok i ¶wiêty. On znalaz³ „wodê ¿ycia―, napi³ siê
ze ¼ród³a i sta³ siê nie¶miertelny. Spotyka³ siê z Muhammadem, czerpa³ z jego nauk, towarzyszy³ mu w ¿yciu
doczesnym.
Al-Hidr to symbol wiecznej m³odo¶ci. Jako m³odzieniec jawi siê Bulukiji krocz±cemu po oceanie. Tam, jeszcze
nienazwany „zielony― prorok pojawia siê podczas wêdrówki sufiego.
Jak wynika z dalszej czê¶ci opowie¶ci bohater spotyka czterech anio³Ã³w. D¿ibrail, Azrail, Michail i Asrafil,
którzy z polecenia Allacha maj± uwiêziæ w piekle wielkiego wê¿a. Wiemy, ¿e w±¿ oplata³ tron Allaha. Istnieje tak¿e
olbrzymi Falak. Mityczny w±¿ w którego brzuchu Bóg umie¶ci³ piek³o, a w dzieñ S±du Ostatecznego zostanie ono
wyci±gniête ³añcuchami przez anio³y. W owym dniu ma zostaæ równie¿ uwolniona bestia z piekielnych krêgów. Jest
te¿ Dad¿d¿al, muzu³mañski odpowiednik chrze¶cijañskiego Antychrysta. Nie jest przedstawiany pod postaci± wê¿a,
ale mitologia umiejscawia go na wyspie le¿±cej na Oceanie Indyjskim, który znajduje siê za Wrotami Po³±czenia Obu
Mórz, które przekracza sufi w swojej wêdrówce. Miejsce to jest skrzy¿owaniem dróg. Tu ³±czy siê ¶wiat ziemski z
boskim. Tu miêdzy siódmym niebem a tronem umiejscowiony jest raj i piek³o. Tu umarli zmartwychwstan± w dzieñ
S±du Ostatecznego pij±c „wodê ¿ycia―. To tu Muhammad w owym dniu powróci, to wtedy bêdzie mo¿liwe w pe³ni z
nim zjednoczenie. Tu równie¿ umiejscowiony jest Al-Hidr, przewodnik sufich, symbol wiedzy ezoterycznej, tajemnej.
Droga na któr± wkroczy³ sufi jest t± która pozwoli mu w pe³ni po³±czyæ siê z Bogiem, jest drog± poznania. To ma'arifa
wiedza serca, umo¿liwiaj±ca poznanie i docieranie do wiedzy.
Pod koniec swojej podró¿y Bulukija przybywa do miejsca, w którym gromadz± siê mistycy. Wydaje siê, ¿e jest
to miejsce spotkaæ sufich odmawiaj±cych dikr. Istotne s± tutaj dwa elementy: posi³ek i rosn±ce drzewo. Istotê posi³ku
podkre¶la³ Ibn Arabi. Pokarm winien byæ po¿ywny, pozbawiony zwierzêcego t³uszczu poniewa¿ wzmacnia on, która
wypar³a by zasady duchowe. Pisze dalej tak: „Strze¿ siê syto¶ci, ale i przesadnego g³odu. Utrzymuj swój ustrój w
równowadze, albowiem kiedy suszysz nadmiernie, sprowadza to wypaczone my¶li i wyobra¿enia oraz d³ugie,
gor±czkowe majaki―18.
Je¿eli chodzi o drzewo, to symbolizuje ono o¶ uniwersum, jednoczenie mikrokosmosu z makrokosmosem. Ow± jedno¶æ
mo¿na interpretowaæ poprzez taniec, istotny element w sufizmie, choæ nieobecny w omawianej opowie¶ci.
Taniec wykonywany przez mistyków jest prób± odnalezienia utraconego centrum, doskona³o¶ci jak± zatraci³
cz³owiek, a która w pe³ni jawi siê w Bogu, dlatego te¿ wymawiane jest s³owo Allah.
Ca³± inicjacjê m³odego sufiego mo¿na uto¿samiæ z dikrem. Pierwszy etap, kiedy pod±¿a do Sulejmana. Nie
osi±ga jednak swojego celu, jakim jest zjednoczenie. Mêdrzec, który wraz z adeptem, dotar³ do grobu proroka nie by³
wstanie przekroczyæ granicy logicznego my¶lenia.
Spo¶ród ludzi wiedzy nikt nie osi±gn±³ prawdziwie g³êbokiego wejrzenia w duszê i jej królestwo, prócz obdarzonych
bosk± inspiracj± wys³anników Boga i wielkich sufich. Nikt z ludzi logicznego my¶lenia, pos³uguj±cych siê jedynie
rozumem, obojêtnie, czy s± to staro¿ytni filozofowie, czy teologowie islamu, w swej dyskusji o duszy i jej istocie, nawet
nie dotkn± prawdy. Dzieje siê tak z naturalnej przyczyny, logiczne my¶lenie nie mo¿e doprowadziæ do prawdy w tej
materii. Ten, który szuka prawdy o duszy, a pos³uguje siê rozumem, jest jak kto¶, kto patrz±c na cz³owieka, którego
http://www.test.emiddle-east.com
Kreator PDF
Utworzono 8 March, 2017, 07:42
Portal i Kwartalnik Emiddle East
cia³o powiêkszy³ guz, my¶li, ¿e jest gruby. Lub jak osoba, która próbuje roznieciæ ¿ar i dmucha na co¶, czego zapaliæ
siê nie da. Ludzie ci s± przekonani, ¿e czyni± w³a¶ciwie, ale ich wysi³ki prowadz± na manowce. Jest oczywiste, ¿e
ten, kto poszukuje, ale pos³uguje siê z³± metod±, nie osi±gnie celu.19
Bohaterowi opowie¶ci udaje siê wkroczyæ w etap drugi. Jest to modlitwa pozwalaj±ca na samounicestwienie siê w Bogu.
Ca³a duchowo¶æ i cielesno¶æ koncentruje siê na Bogu. Ró¿nica miêdzy podmiotem, a przedmiotem rozmywa siê.
Nie ka¿dy do koñca mo¿e zaanga¿owaæ siê z dikr. Ci, którzy pos³uguj± siê wy³±cznie rozumem nie do¶wiadcz± w
pe³ni dikru. Rozum nie jest ca³ym poznaniem. Aby w pe³ni uczestniczyæ w modlitwie nale¿y kierowaæ siê ma'arifa. Ona,
wolna od pragnieñ i ¿±dz, ods³ania prawdziw± rzeczywisto¶æ.
Zjednoczenie z Bogiem, anihilacja ja wydaje siê byæ bliska.
Bulukija mówi do Al-Hidra tak: „Wybaw mnie od tego wygnania, a nagroda od Allacha Najwy¿szego bêdzie ci dana,
zaprawdê bowiem bliski jestem zguby i si³ mi ju¿ nie staje.― Ten odpowiada tak: „Módl siê do Allacha Najwy¿szego,
aby pozwoli³ mi zanie¶æ ciê do Egiptu, zanim zginiesz―20.
Sufi chce przerwaæ dikr. Powodem mo¿e byæ wycieñczenie fizyczne powodowane przez taniec, rytualne okaleczenie.
Interpretowany tekst nie wspomina o takich mo¿liwo¶ciach lecz powszechne s± w³a¶nie takie przyczyny przerywania
dikru. Inne rozwi±zanie proponuje, jak Al-D¿unayd, który twierdzi, ¿e celem mistyka nie jest al-fana lecz al-baqa, czyli
odzyskanie cech ludzkich, które s± oczyszczane i doskonalone. Atrybuty Boga zastêpuj± w³asne atrybuty mistyka.
Indywidualne istnienie sufiego zanika, ale tylko na chwilê. Wraca on do w³asnej egzystencji i ¶wiata, nie zapominaj±c
jednak o chwilowym zbli¿eniu z Bogiem21.
Bulukija przerywa mistyczne uniesienie. Przy pomocy Al-Hidra bezpiecznie powraca do stanu naturalnego,
pierwotnego. Zgodnie z koncepcj± „cz³owieka doskona³ego― m³ody mistyk, który mo¿e posiadaæ zaledwie kilka boskich
atrybutów, nie jest w stanie w pe³ni prze¿ywaæ dikru. Kolejne próby, samodoskonalenie siê, pozwalaj± osi±gaæ bardziej
klarowne wizje przez sufich. W zale¿no¶ci od danej szko³y sufickiej celem bêdzie albo stan al-fana albo al-baqa.
BIBLIOGRAFIA:
Ksiêga tysi±ca i jednej nocy, tom 4, prze³. W³adys³aw Kubiak, PIW, Warszawa 1973.
S.H. Nasr, Idee i warto¶ci islamu, Pax, Warszawa 1988.
Ewa Machut-Mendecka, Archetypy islamu, Wydawnictwo Eneteia, Warszawa 2006.
J.Danecki, Podstawowe wiadomo¶ci o islamie II, Dialog, Warszawa 2002.
Denis de Dougemont, Mity o mi³o¶ci, Czytelnik, Warszawa 2002.
Koran, prze³. J. Bielawski, PIW, Warszawa1986.
Teofil nr 2(24) 2006.
Ryszard Piwiñski, Mitologia Arabów, Warszawa 1989.
Ryszard Piwinski, Mity i legendy w krainie proroka, Iskry, Warszawa 1983
NOTA O AUTORZE:
MATEUSZ STACHNIUK - student religioznawstwa i arabistyki w Krakowie
http://www.test.emiddle-east.com
Kreator PDF
Utworzono 8 March, 2017, 07:42