OCHRONA ŚRODOWISKA W GOSPODARSTWIE ROLNYM - 18-5

324
LechSTOWARZYSZENIE
Paczkowski
EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU
Roczniki Naukowe l tom XI l zeszyt 1
Lech Paczkowski
Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu
OCHRONA ŒRODOWISKA W GOSPODARSTWIE ROLNYM
ENVIRONMENT PROTECTION ON A FARM
S³owa kluczowe: gospodarstwo rolne, ochrona œrodowiska, gospodarka wodno-œciekowa,
nawo¿enie, ochrona roœlin, odpady
Key words: farm, environment protection, water-sewage disposal, fertilization, plant
protection, waste products
Synopsis. Intensyfikacja produkcji rolniczej zmieni³a zasadniczo obraz wsi i rolnictwa. Skala produkcji oraz
stosowane œrodki intensyfikacji przyczyni³y siê do zanieczyszczenia gleby, wody i powietrza – elementów œrodowiska rolniczego, które do niedawna kojarzono ze zdrowym otoczeniem i sielankowym obrazem wsi. Przedstawiono p³aszczyzny oddzia³ywania na œrodowisko sfery dzia³alnoœci produkcyjnej i komunalnej gospodarstwa
rolniczego, wskazano równie¿ zasady i warunki racjonalnej ochrony œrodowiska rolniczego.
Wprowadzenie
Intensyfikacja produkcji rolniczej wymuszona koniecznoœci¹ zaspokojenia wzrastaj¹cych potrzeb ¿ywnoœciowych ludnoœci zmieni³a w zasadniczy sposób obraz wsi i rolnictwa w Polsce. Skala
produkcji oraz stosowane œrodki intensyfikacji przyczyni³y siê do zanieczyszczenia gleby, wody i
powietrza, elementów œrodowiska rolniczego, które do niedawna kojarzy³o siê ze zdrowym otoczeniem. W gospodarstwach rolnych stanowi¹cych podstawowy obiekt produkcyjny w œrodowisku
rolniczym ogniskuj¹ siê wszystkie problemy zwi¹zane z ochron¹ œrodowiska. W opracowaniu
ukazano p³aszczyzny oddzia³ywania produkcji rolniczej na œrodowisko ujmuj¹c je w nastêpuj¹ce
grupy problemowe:
– gospodarka wodno-œciekowa i rolnicze wykorzystanie œcieków,
– gospodarka nawozowa,
– ochrona roœlin,
– ochrona powietrza przed zanieczyszczeniem.
Powy¿sze kwestie nabieraj¹ szczególnego znaczenia w obecnej sytuacji œrodowiskowej, kiedy
g³ówn¹ preferencj¹ rozwoju gospodarki, w tym tak¿e rolnictwa staje siê wdra¿anie koncepcji zrównowa¿onego rozwoju.
Mimo szerokiej popularyzacji wiedzy z zakresu ochrony œrodowiska poziom œwiadomoœci ekologicznej jest zró¿nicowany i czêsto niewystarczaj¹cy dla podejmowania racjonalnych decyzji
produkcyjnych w gospodarstwach rolnych.
Zasygnalizowane wczeœniej zagadnienia zwi¹zane z funkcjonowaniem sfery produkcyjnej gospodarstw rolnych maj¹ bezpoœredni wp³yw na jakoœæ najbli¿szego otoczenia, a tym samym na
warunki ¿ycia spo³ecznoœci lokalnej. W opracowaniu skupiono uwagê na poszerzeniu wiedzy
rolników w zakresie mo¿liwoœci negatywnego oddzia³ywania produkcji rolnej na œrodowisko oraz
wskazano na sposoby racjonalnych dzia³añ pozwalaj¹cych unikn¹æ zagro¿eñ dla œrodowiska.
Gospodarka wodna
¯ycie ka¿dego organizmu zale¿y od wody. W miarê rozwoju cywilizacyjnego dostêp do czystej
wody ulega stopniowemu ograniczaniu. W Polsce korzystanie z wód regulowane jest prawem
wodnym [Dz.U. 2001]. Prawo wodne zak³ada, ¿e korzystanie z wód nie mo¿e powodowaæ pogorszenia ich stanu i wyró¿nia nastêpuj¹ce rodzaje korzystania z zasobów wodnych [Poskrobko 2007]:
– korzystanie powszechne – polegaj¹ce na korzystaniu przez cz³owieka dla wypoczynku, wêdkowania i turystyki, zaspokajaniu potrzeb osobistych gospodarstwa domowego i rolnego, bez
stosowania specjalnych urz¹dzeñ technicznych do poboru wody,
Ochrona œrodowiska w gospodarstwie rolnym
325
– korzystanie zwyk³e – polega na korzystaniu z wody stanowi¹cej w³asnoœæ w³aœciciela gruntów
oraz wody podziemnej na jego gruncie, jeœli pobór wody nie przekracza 5 m3/dobê w celu
zaspokojenia potrzeb w³asnych i gospodarstwa rolnego; gdy pobór wody jest wiêkszy ni¿ 5
m3/dobê oraz gdy woda s³u¿y do nawadniania gruntów wod¹ podziemn¹ za pomoc¹ deszczowni wymagane s¹ pozwolenia wodno-prawne,
– korzystanie szczególne – to korzystanie z wody przekraczaj¹ce 5 m3/dobê, które wymaga pozyskania wodno-prawnego i obejmuje:
– korzystanie z wód w celach energetycznych,
– rybackie korzystanie z wód œródl¹dowych.
W gospodarstwach rolnych wystêpuje najczêœciej korzystanie zwyk³e, a prawne uregulowanie
korzystania z wód podyktowane jest potrzeb¹ ochrony zasobów wodnych. Gospodarstwa rolne z
wysok¹ obsad¹ inwentarza ¿ywego i tym samym przekraczaj¹ce pobór wody w iloœci 5 m3/dobê
musz¹ sk³adaæ wniosek o pozwolenie wodno-prawne do starosty w przypadku gospodarstw ma³ych i œrednich, a do wojewody w przypadku gospodarstw wielkoobszarowych. W pozwoleniu
wodno-prawnym ustala siê:
– cel i zakres korzystania z wód,
– warunki korzystania,
– uprawnienia i obowi¹zki dotycz¹ce, zw³aszcza iloœci pobieranej wody, pomiaru iloœci i jakoœci
pobieranej wody oraz prowadzenia pomiarów wydajnoœci i poziomu zwierciad³a wody w studni.
W przypadku korzystania z wodoci¹gów stawki op³at maj¹ du¿e znaczenie przy du¿ej skali
produkcji zwierzêcej w bezœcio³owych pomieszczeniach inwentarskich, zw³aszcza trzody chlewnej.
Racjonalizacja zu¿ycia wody stanowi podstawê ochrony jej zasobów i jakoœci, ma tak¿e wp³yw na
efektywnoœæ ekonomiczn¹ gospodarstwa.
Gospodarka œciekowa
W gospodarstwach rolnych powstaj¹ ró¿ne rodzaje œcieki, maj¹ce z uwagi na sposób ich
odprowadzania lub wykorzystania okreœlony wp³yw na œrodowisko. S¹ to [Kutera 1988]:
– œcieki bytowe – powstaj¹ce w wyniku ludzkiego metabolizmu oraz funkcjonowania gospodarstwa domowego,
– ciek³e odchody zwierzêce (gnojówka i gnojowica),
– wody opadowe i roztopowe – ujête w otwarte lub zamkniête systemy kanalizacji pochodz¹ce z
powierzchni zanieczyszczonych o trwa³ej nawierzchni.
Odprowadzanie œcieków z gospodarstwa domowego odbywa siê przez kanalizacjê zbiorcz¹ lub
indywidualn¹. Gospodarstwa nieposiadaj¹ce tych urz¹dzeñ powinny byæ wyposa¿one w szczelne
zbiorniki na p³ynne nieczystoœci (szamba). Opró¿nianie ich powinien wykonywaæ gminny zak³ad
us³ug komunalnych lub przedsiêbiorca posiadaj¹cy odpowiednie zezwolenie. W³adze gminy maj¹
obowi¹zek nadzoru i kontroli tej dzia³alnoœci. Na terenach podlegaj¹cych szczególnej ochronie
œrodowiska i nara¿onych na powodzie i zalewanie wodami opadowymi nie wolno stosowaæ zbiorników na nieczystoœci ciek³e. Budowa przydomowej oczyszczalni œcieków o wydajnoœci do 7,5 m3/
dobê nie wymaga pozwolenia wodno-prawnego, a tylko zg³oszenia o zamierzonej budowie staroœcie powiatowemu.
Rolnicze wykorzystanie œcieków
Pod tym pojêciem rozumie siê zastosowanie œcieków do nawadniania oraz nawo¿enia u¿ytków
rolnych i stawów rybackich. Rolnicze wykorzystanie œcieków wymaga uzyskania pozwolenia wodno-prawnego, a œcieki przeznaczone do tego celu powinny [Kutera 1988]:
– zostaæ wstêpnie oczyszczone,
– osi¹gaæ wartoœci ni¿sze od dopuszczalnych zanieczyszczeñ,
– byæ badane pod wzglêdem sk³adu co 2 miesi¹ce, a na zawartoœæ metali ciê¿kich co 5 lat.
Przy stosowaniu œcieków w produkcji roœlinnej nale¿y przestrzegaæ warunków po³o¿enia gruntów w odleg³oœci od:
– obiektów mieszkalnych przy grawitacyjnym rozprowadzaniu œcieków – 200 m, zaœ za pomoc¹
deszczowni – 400 m,
– ujêcia wód powierzchniowych i podziemnych stanowi¹cych Ÿród³o wody pitnej – 250 m,
– linii brzegu wód p³yn¹cych przy spadku terenu do 2% – 30 m, 2-10% – 50 m i powy¿ej 10% – 70 m.
326
Lech Paczkowski
Rolnicze wykorzystanie œcieków w obawie przed ska¿eniem œrodowiska obwarowane jest licznymi ograniczeniami, a nawet zakazem ich stosowania. Producentom rolnym zabrania siê wykorzystywania œcieków na:
– gruntach zamarzniêtych do g³êbokoœci 30 cm lub przykrytych œniegiem,
– gruntach pod uprawê roœlin przeznaczonych do spo¿ycia w stanie œwie¿ym,
– gruntach, których zwierciad³o wody le¿y powy¿ej 1,5 m od powierzchni ziemi,
– obszarach o spadku powy¿ej 10% dla gruntów ornych,
– obszarach o spadku powy¿ej 20% dla trwa³ych ³¹k, pastwisk i upraw leœnych.
Racjonalne wykorzystanie œcieków wi¹¿e siê z okreœleniem w³aœciwej rocznej i sezonowej dawki œcieków, co wymaga uwzglêdnienia zapotrzebowania roœlin na azot i potas, okreœlenia zasobnoœci gleb w sk³adniki pokarmowe oraz dawki wprowadzonej z nawo¿eniem mineralnym i organicznym. Wa¿na jest równie¿ struktura u¿ytków rolnych i p³odozmian, które decyduj¹ o mo¿liwoœci
stosowania œcieków jako œrodków do nawo¿enia gruntów. Rolnik wykorzystuj¹cy œcieki w gospodarstwie powinien posiadaæ pozwolenie wodno-prawne, wyniki analizy gleb na zawartoœæ metali
ciê¿kich oraz szczegó³owy plan nawo¿enia œciekami.
Rolnicze wykorzystanie œcieków w gospodarstwie rolnym mo¿e mieæ istotne znaczenie w bilansowaniu potrzeb ¿ywieniowych roœlin, jednak z uwagi na zagro¿enie dla œrodowiska wymaga ze
strony rolnika du¿ej wiedzy oraz skrupulatnoœci w dzia³aniu, g³ównie w zakresie przestrzegania
zakazów stosowania œcieków.
Gospodarka nawozowa
Gospodarka nawozowa obejmuj¹ca stosowanie nawozów mineralnych i organicznych to podstawowy czynnik wzrostu plonów roœlin uprawnych. Celem stosowania nawozów jest zapewnienie roœlinom optymalnych warunków od¿ywiania, jednak sposób u¿ycia i iloœæ nawozów mog¹
oprócz ewidentnych korzyœci ekonomicznych przynieœæ tak¿e negatywne skutki dla œrodowiska.
Spoœród sk³adników pokarmowych dostarczanych roœlinom w nawozach najwiêksze znaczenie
plonotwórcze ma azot. Z ogólnej iloœci N wniesionej z nawozami roœliny pobieraj¹ ok. 50%, w glebie
pozostaje 20-30%, a reszta ulega stratom – na drodze wymywania w g³¹b gleby lub ulatnia siê do
atmosfery [Roszyk, Spiak 1999]. Ta grupa nawozów w najwiêkszym stopniu mo¿e wp³ywaæ na
œrodowisko wodne i powietrze atmosferyczne.
Inaczej ni¿ nawozy azotowe zachowuj¹ siê w glebie nawozy fosforowe. Podany do gleby fosfor
w postaci zwi¹zków ³atwo rozpuszczalnych w wodzie, ulega w niej szybko wytr¹ceniu w postaci
nierozpuszczalnych osadów. Tak wiêc fosfor ulega wymyciu w du¿o mniejszym stopniu ni¿ azot.
Nawo¿enie potasem mo¿e wywo³aæ ujemne skutki dla œrodowiska przy wysokich dawkach w
uprawie okopowych, koniczyny czerwonej oraz niektórych warzyw. Na glebach zakwaszonych
potas przechodzi ³atwo z kompleksu sorpcyjnego do roztworu glebowego, sk¹d ulega wymyciu.
Szacuje siê, ¿e iloœæ wymywanego potasu z 1 ha gleby w ci¹gu roku waha siê w granicach od 1 do
30 kg z gleb piaszczystych, nie stanowi jednak zagro¿enia dla wód gruntowych [Mazur 1995,
Roszyk, Spiak 1999].
Prawid³owy poziom nawo¿enia mineralnego powinien uwzglêdniaæ zarówno efekty produkcyjne, jak i skutki ekologiczne. Dla warunków glebowo-klimatycznych Polski poziom bezpiecznego
nawo¿enia powinien wynosiæ do 250 kg NPK/ha (od 150 kg na glebach lekkich do 300 kg dla gleb
ciê¿kich) [Smoczyñski, Skibniewska 1996].
W gospodarstwach rolnych mo¿na stosowaæ wy³¹cznie nawozy mineralne dopuszczone do
obrotu, spe³niaj¹ce wymagania jakoœciowe. Jednoczeœnie, aby maksymalnie ograniczyæ negatywne skutki nawo¿enia rolnicy powinni uwzglêdniaæ nastêpuj¹ce czynniki:
– racjonalne nawo¿enie obejmuj¹ce dawki dostosowane do potrzeb ¿ywieniowych roœlin, terminy oraz gatunek roœliny,
– stosowanie prawid³owego zmianowania i p³odozmianu,
– wprowadzanie nowych technologii nawo¿enia i stosowanie nawozów przyjaznych œrodowisku
(np. dolistne, zawiesinowe, granulowane),
– wykorzystanie alternatywnych Ÿróde³ sk³adników pokarmowych (wi¹zanie azotu atmosferycznego, stosowanie substancji odpadowych [Roszyk, Spiak 1999].
W trosce o œrodowisko nawozy mineralne nale¿y przechowywaæ w opakowaniach b¹dŸ luzem
w pryzmach, na utwardzonym i nieprzepuszczalnym pod³o¿u, przykryte materia³em wodoszczel-
Ochrona œrodowiska w gospodarstwie rolnym
327
nym. Nawozy w postaci p³ynnej przechowuje siê w zamkniêtych opakowaniach lub szczelnych
zbiornikach.
Nawozy organiczne
W produkcji zwierzêcej w zale¿noœci od systemu utrzymania zwierz¹t powstaje obornik lub
gnojowica, które s¹ inaczej magazynowane i utylizowane, a tak¿e inaczej oddzia³ywuj¹ na œrodowisko rolnicze.
Obornik nie stanowi w zasadzie zagro¿enia dla œrodowiska rolniczego i przyrodniczego, gdy¿
zachodz¹ w nim procesy biotermicznego odka¿ania. Œrednia dzienna produkcja odchodów przez
zwierzêta inwentarskie wynosi w kg [Rokicki, Kolbuszewski 1998]:
obornik
gnojowica
– krowa dojna
30-45
50-60
– opas 300-500 kg
25
40-50
– ja³owizna pow. 12 miesiêcy
15-25
30-40
– locha
9,5
18
– tucznik
5-6
10-12
Obornik zawiera 20-30% suchej masy w tym g³ównie substancji organicznej, z czego ok. 60%
stanowi tzw. próchnica czynna. Jest ona bardzo dobrym nawozem organicznym, który nie daje,
nawet przy wysokich dawkach ujemnych efektów w œrodowisku glebowym, nie zagra¿a równie¿
œrodowisku wodnemu [Dobrzañski 1999]. Obornik nale¿y przechowywaæ w pomieszczeniach inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych p³ytach, wyposa¿onych w instalacjê odprowadzaj¹c¹
wyciek do szczelnych zbiorników. W przypadku utrzymywania zwierz¹t na g³êbokiej œció³ce nie
wymaga siê budowy p³yt gnojowych i zbiorników na gnojówkê.
Gnojowica powstaje w pomieszczeniach bezœcio³owych jako mieszanina odchodów zwierzêcych, resztek paszy oraz wody u¿ywanej do celów technologicznych. Gnojowica jest wylewana na
grunty orne lub magazynowana w szczelnych zbiornikach o pojemnoœci umo¿liwiaj¹cej jej sk³adowanie przez okres 4 miesiêcy, zaœ na obszarach szczególnie nara¿onych (OSN) przez okres 6 miesiêcy. Pojemnoœæ zbiorników wynika z iloœci utrzymywanych zwierz¹t. Budowa zbiorników zamkniêtych o pojemnoœci do 25 m3 nie wymaga pozwolenia na budowê. Zbiorniki powy¿ej 25 m3 oraz
wszystkie zbiorniki otwarte wymagaj¹ zezwolenia na budowê, decyzji o warunkach zabudowy i
zagospodarowania terenu oraz projektu budowlanego [Kutera 1994].
Przy stosowaniu naturalnych nawozów p³ynnych w gospodarstwie nale¿y stosowaæ nastêpuj¹ce zasady:
– zabrania siê wykorzystywania nawozów p³ynnych na glebach bez okrywy roœlinnej o nachyleniu terenu wiêkszym ni¿ 10%,
– zabrania siê stosowania gnojowicy podczas wegetacji roœlin przeznaczonych do bezpoœredniego spo¿ycia przez ludzi,
– nawozy naturalne w postaci p³ynnej mo¿na stosowaæ, gdy poziom wody gruntowej le¿y poni¿ej g³êbokoœci 1,2 m.
Mimo wyraŸnie sprecyzowanych zasad postêpowania z naturalnymi nawozami p³ynnymi, w
ostatnich latach, obserwuje siê wzrost zawartoœci azotanów w wodach gruntowych pod wp³ywem
stosowania gnojowicy, a tak¿e wzrost ich zawartoœci w roœlinach, paszach i tkankach zwierzêcych
[Dobrzañski 1999].
Ochrona roœlin
Skuteczna ochrona roœlin przed szkodnikami, chorobami i chwastami to powa¿ne wyzwanie dla
producentów rolnych, zw³aszcza w dobie intensyfikacji produkcji roœlinnej. Obecnie najbardziej
rozpowszechnion¹ metod¹ ochrony plonu przed agrofagami jest metoda polegaj¹ca na stosowaniu ró¿nych zwi¹zków chemicznych w ochronie roœlin. Zwi¹zki te (pestycydy) z jednej strony
zwalczaj¹ce agrofagi, mog¹ przy niew³aœciwym ich zastosowaniu zanieczyszczaæ glebê, wodê,
powietrze i stanowiæ zagro¿enie dla zdrowia ludzi i zwierz¹t [Goos 1999]. Wszystkie œrodki chemiczne, znajduj¹ce siê w handlu s¹ wszechstronnie badane, szczególnie pod katem toksycznoœci, ostrej
i przewlek³ej. Miar¹ toksycznoœci ostrej jest dawka substancji aktywnej, która jednorazowo pobrana przez organizm powoduje jego œmieræ. Klasy toksycznoœci ostrej podawane s¹ na etykietach
opakowañ preparatów.
328
Lech Paczkowski
Toksycznoœæ przewlek³a jest skutkiem wielokrotnego pobierania przez organizm pestycydów w
niewielkich dawkach, kumuluj¹cych siê w organizmie. Badania toksycznoœci przewlek³ej dostarczaj¹ danych do okreœlenia poziomu tolerancji pestycydu przez organizm. Aby zapobiec zatruciom
i gromadzeniu siê pestycydów w organizmie ludzi opracowuje siê okresy karencji dla poszczególnych œrodków. Karencja podawana jest na etykiecie œrodka. Oddzia³ywanie pestycydów na œrodowisko przejawia siê w ró¿ny sposób i zale¿y od wielu czynników. Najwa¿niejsze z nich to:
– wysoka trwa³oœæ substancji aktywnej,
– wysokoœæ stosowanej dawki, czêstotliwoœæ zabiegów oraz w³aœciwoœci fizyko-chemiczne gleby (wilgotnoœæ, zdolnoœæ sorpcyjna, pH),
– gatunek roœliny nastêpczej,
– ³atwoœæ przenikania do wód gruntowych zale¿na od rodzaju gleby,
– sposób przechowywania i utylizacji opakowañ po œrodkach ochrony roœlin.
W krajach o intensywnym rolnictwie uwagê zwraca coraz wiêksza zawartoœæ pestycydów w
wodzie pitnej oraz w wodach powierzchniowych. Aby ograniczyæ lub wyeliminowaæ zanieczyszczenie œrodowiska przez stosowanie pestycydów wdra¿a siê metodê integrowan¹ (kompleksow¹)
ochrony roœlin. Jest to system ochrony roœlin wymagaj¹cy przestrzegania przez rolników zasad, z
których najwa¿niejsze to [Zalecenia IOR 2004]:
– koniecznoœæ stosowania prawid³owej agrotechniki dostosowanej do uprawianych roœlin, której celem jest zapewnienie optymalnych warunków wzrostu roœlin,
– wykonywanie zabiegów tylko w przypadku przekroczenia progu zagro¿enia roœlin przez agrofagi,
– zmniejszenie liczby zabiegów przez dobór prawid³owego terminu ich wykonania, okreœlonego
na podstawie sygnalizacji pojawów agrofagów,
– dobór pestycydów i zabiegów chemicznych, które s¹ mniej szkodliwe dla œrodowiska (stosowanie granulatów pod roœliny, a nie na ca³ym polu, pestycydów o dzia³aniu wybiórczym).
Ochrona powietrza przez zanieczyszczeniem
Produkcja rolnicza wywiera negatywny wp³yw na powietrze atmosferyczne przez emisjê py³ów,
gazów oraz odorów [Dobrzañski, Ko³acz 1996].
Zanieczyszczenia py³owe
W powietrzu atmosferycznym, a tak¿e w powietrzu pomieszczeñ inwentarskich znajduj¹ siê
domieszki mechaniczne pochodzenia organicznego i nieorganicznego, okreœlane jako py³ (cz¹stki
o wielkoœci do 5 mm). Oddzia³ywanie py³ów na zwierzêta i ludzi zale¿y od rodzaju, wielkoœci i
intensywnoœci zapylenia i przejawia siê dzia³aniem na skórê, oczy i drogi oddechowe. Instalacje do
chowu zwierz¹t w liczbie przekraczaj¹cej 210 DJP (du¿e jednostki przeliczeniowe) wymagaj¹ pozwolenia na wprowadzanie py³ów do powierza. Przy mniejszej skali chowu zwierz¹t:
– powy¿ej 40 DJP w graniach administracyjnych miast oraz na terenach ochrony przyrody,
– powy¿ej 60 DJP na pozosta³ych terenach obiekty inwentarskie jako Ÿród³a py³ów lub gazów
wymagaj¹ zg³oszenia do starosty.
Obni¿enie zapylenia w budynkach inwentarskich, a tym samym emisji do œrodowiska mo¿na
uzyskaæ przez:
– nawil¿anie powietrza wentylacyjnego i zwiêkszenie wilgotnoœci pomieszczeñ,
– zmianê konsystencji paszy (z sypkiej na granulowan¹).
Istniej¹ równie¿ sposoby zmniejszania emisji py³ów w produkcji roœlinnej, do których zaliczyæ
mo¿na:
– wykonywanie zabiegów agrotechnicznych przy optymalnej wilgotnoœci gleby,
– zmianê formy pylistej nawozów na granulaty,
– utrzymywanie powierzchni gleby pod okryw¹ roœlinn¹ przez maksymalnie d³ugi okres w ci¹gu
roku.
Emisja gazów i odorów
ród³em zanieczyszczeñ gazowych oraz odorów jest w gospodarstwach rolnych g³ównie produkcja zwierzêca. Do gazów zanieczyszczaj¹cych powietrze zaliczamy amoniak, siarkowodór i metan, a tak¿e inne zwi¹zki chemiczne okreœlane jako odory (fetory). Najwiêksze stê¿enie amoniaku
wystêpuje w strefie gnojowej oraz w strefie przebywania zwierz¹t. Szkodliwe oddzia³ywanie amo-
Ochrona œrodowiska w gospodarstwie rolnym
329
niaku sprowadza siê do zapalenia spojówek oczu i b³on œluzowych oraz uk³adu oddechowego
zwierz¹t i ludzi. Oznacza tak¿e zwiêkszenie zagro¿enia ze strony chorób zakaŸnych. Siarkowodór
jest gazem bezbarwnym, który uwalnia siê w wyniku fermentacji gnojowicy. Jako gaz ciê¿szy od
powietrza, mo¿e d³ugo zalegaæ w strefie przyziemnej i byæ przenoszony z wiatrem na du¿e odleg³oœci od ferm, oczyszczalni lub zbiorników gnojowicy.
Metan, jako gaz powstaj¹cy przy mieszaniu gnojowicy (stanowi a¿ 60% sk³adu gazów) w
po³¹czeniu z amoniakiem i siarkowodorem wywiera du¿y wp³yw na jakoœæ œrodowiska powietrznego na terenach o wysokiej koncentracji produkcji zwierzêcej.
Z gnojowic¹ ulatniaj¹ siê oprócz gazów tak¿e inne substancje lotne (aminy, merkaptany, ketony, aldehydy itp.), które okreœla siê jako odory. Uci¹¿liwoœæ zapachowa w gospodarstwie uzale¿niona jest od odleg³oœci budynków inwentarskich od budynków mieszkalnych oraz po³o¿enia
wzglêdem kierunku wiatrów. Wa¿ne w tej mierze jest tak¿e wyposa¿enie budynków inwentarskich
w sprawne urz¹dzenia wentylacyjne, utrzymuj¹ce odpowiedni¹ temperaturê, wilgotnoœæ powietrza
oraz koncentracjê gazów.
Podsumowanie
Dokonany powy¿ej przegl¹d problemów wystêpuj¹cych w gospodarstwach rolnych na styku
produkcji ze œrodowiskiem rolniczym przekonuje, co do ich znaczenia w obecnej sytuacji rolnictwa,
które z jednej strony podlega procesom intensyfikacji, z drugiej zaœ jest obwarowywane coraz
bardziej drastycznymi przepisami z zakresu ochrony œrodowiska. W tej sytuacji zachodzi koniecznoœæ pogodzenia przez producentów rolnych tych pozornie wykluczaj¹cych siê zadañ. Szybki
obecnie rozwój wielu dziedzin nauk rolniczych uwzglêdniaj¹cych w swoich badaniach aspekty
oddzia³ywania na œrodowisko, dostarcza wiele szczegó³owych rozwi¹zañ, zasad, zaleceñ i zakazów,
które zastosowane w poszczególnych ga³êziach dzia³alnoœci gospodarstw rolnych pozwalaj¹ na
racjonalizacjê produkcji rolniczej. Oznacza ona mo¿liwoœæ równoczesnego osi¹gania oczekiwanych efektów produkcyjnych i finansowych oraz standardu jakoœci œrodowiska rolniczego. Niezbêdna do osi¹gniêcia tych celów jest wiedza rolnika oraz konsekwencja w dzia³aniu, a tak¿e
kszta³towanie po¿¹danych postaw producentów rolnych wobec œrodowiska w wyniku stosowania instrumentów polityki ekologicznej pañstwa.
Literatura
Dobrzañski Z. 1999: Zagro¿enie œrodowiska przez produkcjê zwierzêc¹. [W:] Zagro¿enia, ochrona i kszta³towanie œrodowiska rolniczego. AR, Wroc³aw, 53-72.
Dobrzañski Z., Ko³acz R. 1996: Przewodnik do æwiczeñ z zoohigieny. Wyd. Elma, Wroc³aw.
Goos M. 1999: Zagro¿enie œrodowiska przez œrodki ochrony roœlin. [W:] Zagro¿enia, ochrona i kszta³towanie
œrodowiska rolniczego. AR, Wroc³aw, 15-24.
Kutera J. 1994: Gospodarka gnojowic¹. AR, Wroc³aw, s. 286.
Kutera J. 1998: Wykorzystanie œcieków w rolnictwie. PWRiL, Warszawa.
Mazur T. 1995: Rozwa¿ania o degradacji gleb w wyniku nawo¿enia. Zesz. Prob.. Post. Nauk Rol., 418, 25-35.
Poskrobko B. (red.) 2007: Zarz¹dzanie œrodowiskiem. Polskie Wyd. Ekonom., Warszawa, s. 327.
Rokicki E., Kolbuszowski T. 1998. Higiena zwierz¹t. Wyd. Fundacja Rozwoju SGGW, Warszawa, s. 326.
Roszyk E., Spiak Z. 1999: Zagro¿enie œrodowiska przez nawozy. [W:] Zagro¿enia, ochrona i kszta³towanie
œrodowiska rolniczego. Wyd. AR, Wroc³aw, 25-43.
Smoczyñski S., Skibniewska K. 1996: Azotany i azotyny jako higieniczny problem jakoœci ¿ywnoœci. Zesz.
Prob.. Post. Nauk Rol., 440, 361-365.
Ustawa z 18 lipca 2001 r. – Prawno wodne.
Zalecenia ochrony roœlin na rok 2004. 2004: IOR, Poznañ.
Summary
Intensification of agricultural production has definitely changed the image of the country and agriculture.
The scale of production , as well as the measures of intensification applied have considerably contributed to soil
contamination or water and air pollution, i. e. the elements of agricultural environment which so far have been
associated with healthy surrounding and idyllic image of the country. The elaboration involves such fields of
activity effecting on the environment as farm agricultural production and social impacts. It also covers the rules
and conditions of rational protection of agricultural environment.
Adres do korespondencji:
dr in¿. Lech Paczkowski
Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu, Katedra Ekonomii i Zarz¹dzania
pl. Grunwaldzki 24A, 50-363 Wroc³aw
tel. (0 71) 320 17 80, e-mail: [email protected]