Janusz Kaliƒski: Historia gospodarcza XIX i XX w.

96 Recenzja
BANK I KREDYT p a ê d z i e r n i k 2 0 0 4
Janusz Kaliƒski: Historia gospodarcza
XIX i XX w.
Warszawa 2004 Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne
Swego czasu mog∏o si´ wydawaç, ˝e kapitalizm w Polsce przeszed∏ bezpowrotnie do historii. W literaturze
ekonomicznej i historiografii by∏ traktowany jako ustrój
spo∏eczny, w którym Êrodki produkcji (kapita∏) nale˝à
do nielicznej klasy kapitalistów dà˝àcej do zysku drogà
wyzyskiwania licznej klasy robotniczej. Uwa˝ano, ˝e
kryzys kapitalizmu umo˝liwi∏ rewolucyjne przemiany i
powsta∏ socjalizm, który przezwyci´˝y∏ sprzecznoÊci
kapitalizmu. Bieg wydarzeƒ zakpi∏ sobie z wielu krytyków kapitalizmu i kaza∏ w∏o˝yç ich niektóre prace mi´dzy bajki.
Polska transformacja i powrót gospodarki rynkowej, a tak˝e post´py regionalizacji i globalizacji w gospodarce Êwiatowej spowodowa∏y du˝e zainteresowa-
nie genezà i rozwojem wspó∏czesnego Êwiata, a wi´c historià gospodarczà ostatnich stuleci.
Janusz Kaliƒski, profesor w Szkole G∏ównej Handlowej, podjà∏ si´ ambitnego zadania: pe∏nego przedstawienia w jednej ksià˝ce dziejów gospodarczych
Êwiata i Polski. Jego Historia gospodarcza XIX i XX w.,
pomyÊlana przede wszystkim jako podr´cznik akademicki dla studentów ekonomii, historii i prawa, powinna znaleêç znacznie szersze grono czytelników. Pozwala bowiem zrozumieç zjawiska i procesy, z którymi mamy do czynienia obecnie - w polskiej gospodarce rynkowej. Rozpoczyna ona Êcis∏à integracj´ z Europà, stojàcà przed wyzwaniami przesàdzajàcymi o przysz∏ym
sukcesie gospodarczym i dobrobycie spo∏eczeƒstw.
BANK I KREDYT p a ê d z i e r n i k 2 0 0 4
Ksià˝ka sk∏ada si´ z jedenastu rozdzia∏ów.
Pierwszy rozdzia∏ jest poÊwi´cony genezie gospodarki rynkowej. Opisuje rozwój kapitalizmu kupieckiego od po∏owy XV wieku do po∏owy XVIII wieku. W ciàgu trzech stuleci w Europie Zachodniej ukszta∏towa∏y
si´ podstawowe instytucje gospodarki rynkowej i poczàtki jej si∏y w postaci zasobów kapita∏u i pracy oraz
rynków zbytu. Umo˝liwi∏o to przyspieszenie póêniejszych zmian. Polska i inne kraje Europy Wschodniej
pozosta∏y w obr´bie systemu feudalnego.
Rozdzia∏ drugi opisuje zmiany w okresie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Idee wolnoÊci osobistej i
ekonomicznej da∏y podstawy ówczesnemu szybkiemu
rozwojowi i zapoczàtkowa∏y globalizacj´ w jej XIX-wiecznej wersji. G∏´bokie przeobra˝enia w rolnictwie,
przemyÊle, transporcie, handlu i finansach, którym towarzyszy∏y zmiany w ˝yciu spo∏ecznym, stopniowo
ogarnia∏y kolejne kraje i z opóênieniem dotar∏y na ziemie polskie, pozostajàce pod zaborami.
W rozdziale trzecim jest mowa o nast´pnym okresie - z drugà rewolucjà przemys∏owà, prowadzàcà do
masowej i taniej produkcji, dzi´ki post´powi w technologii, organizacji i zarzàdzaniu. Gospodarka, ulegajàca
kryzysom ekonomicznym, wykona∏a zwrot w kierunku
protekcjonizmu i struktur monopolistycznych w sferach produkcji i kapita∏u. W ró˝nym stopniu dotyczy∏o
to równie˝ ziem polskich. Rywalizacja mi´dzynarodowa w ówczesnych warunkach prowadzi∏a do konfliktów, a w koƒcu do pierwszej wojny Êwiatowej, omówionej w kolejnym rozdziale. Wojna zmieni∏a uk∏ad si∏.
Pozycja Europy Zachodniej uleg∏a os∏abieniu, pot´gà
sta∏y si´ Stany Zjednoczone, a Rosja posz∏a w kierunku
gospodarki centralnie planowanej, o czym szeroko traktuje nast´pny rozdzia∏. Autor doÊç obszernie analizuje
ewolucj´ gospodarki radzieckiej w latach 1917-1941,
podkreÊlajàc, ˝e funkcjonowa∏a jako gospodarka wojenna, która osiàga∏a wzrost w warunkach dyktatury nieliczàcej si´ ze wzgl´dami spo∏ecznymi.
Tymczasem rozwój Êwiata kapitalistycznego w
okresie mi´dzywojennym natrafia∏ na kolejne trudnoÊci, co zosta∏o omówione w rozdziale szóstym. Wielki
kryzys w latach 1929-1933 (w Polsce do 1935 r.), poczàtkowo lekcewa˝ony, skierowa∏ rozwój na tory interwencjonizmu paƒstwowego. Oznaki nowej wojny Êwiatowej i wyÊcig zbrojeƒ podyktowa∏y tempo rozwoju
produkcji. Druga wojna Êwiatowa, opisana w kolejnym
rozdziale, nie tylko przynios∏a olbrzymie ofiary i straty
materialne, lecz tak˝e ukszta∏towa∏a powojenne losy
polityczne Êwiata. W rozdziale ósmym, poÊwi´conym
powojennej odbudowie i rekonstrukcji gospodarki, autor akcentuje powstanie dwóch mocarstw - Stanów
Recenzja
Zjednoczonych i Zwiàzku Radzieckiego. ZSRR stworzy∏ w∏asny blok, w którego obr´bie znalaz∏a si´ Polska.
W rozdziale dziewiàtym jest mowa o latach 19501973. Na ten okres przypada „z∏ota era” w gospodarce
krajów rozwini´tych. Dynamik´ ich rozwoju kszta∏towa∏y inwestycje, rozwój handlu mi´dzynarodowego i
procesy integracyjne w Europie Zachodniej. Polska i inne kraje b´dàce w sferze wp∏ywów ZSRR upodobni∏y
swój rozwój do wzorca radzieckiego. Kolejne fazy forsownej industrializacji, próby reform ekonomicznych
dajàcych skromne rezultaty i w sumie niska efektywnoÊç gospodarowania skutkowa∏y niezadowalajàcym
tempem wzrostu. To prawda, ˝e ca∏y Êwiat prze˝y∏ liczne wstrzàsy i za∏amania w drugiej po∏owie lat siedemdziesiàtych i w latach osiemdziesiàtych. Kryzysy energetyczne, finansowe i walutowe dotkn´∏y krajów o gospodarce rynkowej. Kraje o gospodarce centralnie kierowanej znalaz∏y si´ natomiast w finalnej fazie rozwoju, zakoƒczonej fiaskiem. O tych zjawiskach traktuje
rozdzia∏ dziesiàty. Ostatni, jedenasty rozdzia∏ omawia
optymistyczny bieg wydarzeƒ w latach dziewi´çdziesiàtych XX wieku. Transformacja ustrojowa w Europie
Ârodkowo-Wschodniej i b. ZSRR oraz przyspieszenie
procesu globalizacji to g∏ówne zagadnienia w minionej
dekadzie. Dla Polski oznacza∏a ona poczàtek ˝mudnego
odrabiania dystansu cywilizacyjnego do Europy Zachodniej, a dla Êwiata - w dobie post´pu technologicznego i ograniczenia funkcji regulacyjnych paƒstwa.
Ksià˝ka profesora Janusza Kaliƒskiego to spokojnie prowadzony wyk∏ad o gospodarce, na którà zawsze
wp∏ywa polityka i która zawsze pozostaje w Êcis∏ym,
wzajemnym zwiàzku z procesami spo∏ecznymi. Z praktyki gospodarczej czerpie teoria, z teoretycznych idei
wynikajà zaÊ wnioski dla gospodarki. Trzeba pami´taç,
˝e merkantylizm, liberalizm, protekcjonizm, keynesizm lub monetaryzm powstawa∏y w okreÊlonych warunkach i nie zawsze pasowa∏y do innej rzeczywistoÊci.
Wzorzec radziecki, przyj´ty bezkrytycznie w wielu krajach, doprowadzi∏ ich gospodarki do bankructwa. Wygra∏a gospodarka rynkowa. Nie jest ona wolna od kryzysów, a wi´c ró˝nych wstrzàsów i za∏amaƒ. Okazuje
si´ jednak efektywna, zw∏aszcza gdy wspiera jà racjonalna polityka ekonomiczna, która uwzgl´dnia realia
gospodarki Êwiatowej.
Do lektury omówionej ksià˝ki zapewne b´dà przekonane osoby, które w poszukiwaniu rozwiàzaƒ wspó∏czesnych problemów szukajà inspiracji, w sensie pozytywnych i negatywnych doÊwiadczeƒ, w historii gospodarki rynkowej.
r e c . G rz e g o rz Wó j t o w i c z
97