docJastarniô przódë lat
download 
Reklamacja Transkrypt
Jastarniô przódë lat
Jastarniô przódë lat s. 59 Potrzebujemy dyskontów? s. 5 Carving na Kaszubach s. 8 Jarosłôw Kroplewsczi Mòje serakòjsczé miesące Jigrzan* Maczi zdmùchnãłë Swiéce kasztanóm, Akacje zaskrzëłë Sniegã, a miodã Namòkłi filc zémi dôł pôchã łońsczim lëstowiczim przewònionym terôtészim sanem. Swiat dostôł mitczi skórë... Zakrącył sã jigrzanowi wińc nimò chlastawica juszącô nimò praga, co skwarzi na gnôt. jem sã mżawą ł ô n i p s W P ł ë n ą ł jem w d ó ł s pò brzëchu, pò żebrach, bez piersnik na kark zdëszëc krzik, malënë na lëpach zgniesc, w jigrzanowim wińcu zaprzec sã mërkù**. k r o m a * W nowòkaszëbsczim szósti miesąc zwie sã czerwińc, ale mie barżi sã widzy Labùdowô pòzwa. ** Mërk – pòl. rozumny porządek; mój dzadek pò przeczëtanim gazétë czasem gôdôł „kò w tim ni ma żódnégò mërkù”. Òdj. © tomasz – Fotolia.com jaż ni mòglë më sygnąc rena: do sta palców n ë k a ł o òd nieba Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: W NUMERZE: Opowieśćwôżnô o losach Polski 33 Wrócëła tradicjô Krzysztof Korda DM 45 Pòmòrańcë mają dodóm Od konnychzôs omnibusów do Pesa Duo Sławomir Lewandowski 5 Co je dobré dlô mieszkańców? Léssnawa, Dariusz Majkòwsczina gwiazdy 8 Pioter Teatr Szekspirowski z widokiem Grażyna Antoniewicz 8 Kulinarne piękno 10 Andrzej JubilatkaBusler Politechnika Marta Szagżdowicz 11 Gdańskie Airport City Sławomir Lewandowski 11 Kaszëbizna w stolëcë 12 Zéńdzenia ù Méstra Jana. Jón Trepczik kg w ùbecczich zôpiskach do 1956 r. (dz. 2) Kaszubi w Gdańsku. Gdańsk stolicą Kaszub? – 12 Słôwk Fòrmella raz jeszcze! 14 Józef Kłopoty z Klio czy Klio ma kłopoty? Borzyszkowski Stanisław Salmonowicz 17 Działo się w Gdańsku 16 Teresa Ta kôłbasa mie szmaka Juńska-Subocz DM 18 Kaszubskaksiazka.pl Pòmión skòwrónka – w Renata Gleinert 17 nowëch ruchnach Tómk Fópka Red. 20 Gadki Ożywiają przeszłość 17 Rózaliji. Mój wnuk chudożnik MarekWejer Adamkowicz Zyta 18 nasz powszedni 22 Krajobraz Brzôd kònkùrsu Drzéżdżona Kazimierz Ostrowski Stanisłôw Janke 18 naj codniowi szewców 23 Krôjmalënk Na zdrowié wejrowsczich Tłóm. Bòżena Ùgòwskô rd 20 Notatki z wewnętrznych podróży profesor 24 Wnukowej Tacewnô pòzwa „Grif ”. Wòjcech Czedrowsczi w papiorach bezpieczi (dz. 2) Małgorzata Dorna Słôwk Fòrmella 22 Òsada ze snieniów ZapachyBùllmann mieszane, czyli o Coco Chanel 26 Matéùsz Stanisław 24 ZrozumiećSalmonowicz Mazury. Targ 28 Waldemar Mierzwa Młodokaszuba, żołnierz, starosta (cz. 1) Marian Hirsz 26 Szukómë lëdowëch ùtwórców i rzemiãslników! Red. 30 Na kùńc Eùropë i jesz dali… 26 są prësczé półtorôczi… ZToTomaszã Plichtã gôdô Dark Majkòwsczi rd 32 Ùczba 37. Kaszëbsczi króm 27 Róman Genius Drzéżdżón, loci. WenusDanuta i Apolonia Pioch Jacek Borkowicz 34 Terpy stworzyły Fryzów Jacek Borkowicz 28 Gãsôrka z Mirochòwa I–VIII Najô Ùczba Z Marią Damps gôdô Tómk Fópka 35 Jô jem kòmédiantã 30 Ze Legenda o Scycie zamienionym w Kaszubę Zbigniewã Jankòwsczim gôdô Stanisłôw Janke Marek Adamkowicz 39 Kaszëbsczi Dzień Edukacji, czyli po naszamu 32 dlô wszëtczich. Ùczba Uczby 44 Maria Pająkowska-Kensik Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 39 Wśród Mirosława Möller 34 murów wszelakich Szkoła Szagżdowicz Marta 40 „Gdynia” w Holandii NAJÔAndrzej ÙCZBA Busler I–VIII 35 nas idea kaszubska 42 Zbliżyła Żyją w niewygasłej pamięci Edward Breza wspomina prof. Jerzego Tredera Kazimierz Ostrowski 38 „Aby dużo młodzieży dać, trzeba dużo umieć” Żëją w niewëgasłi pamiãcë 42 Jerzy Szmytka Tłóm. Danuta Pioch 40 „Wielki łowczy” – Władysław Janta-Połczyński Biég za zdrowim 44 Edmund Kamiński Bògumiła Cërockô 44 Kaszubskie drożdże artysty 46 ZWiérztą Januszem Jutrzenką-Trzebiatowskim żëcé pisóné rozmawia Kazimierz Maya Gielniak, tłóm. Ostrowski Bòżena Ùgòwskô 47 48 Listy Zrozumieć Mazury. Pobożność Waldemar Mierzwa 50 Filmë na spòdlim legeńdów i bôjków DM 50 Z drugiej ręki 51 51 Lektury Listy 57 53 58 57 59 59 61 62 67 66 ZLektury drugiej ręki Dodawanie swojskości Pamiętajmy blasku o Żeromskim – piewcy morza Maria Pająkowska-Kensik Jerzy Nacel Jastarniô przódë lat Pustaòdj. nocArek w Kanadzie Red., Wegner Aleksandra Kurowska-Susdorf Klëka Klëka Globalné òce(p)lenié X Konkurs Tómk Fópka„Moja pomorska rodzina” Krzysztof Kowalkowski Dudk we dwòrze, Kùka w kòmòrze 68 67 Rómk Drzéżdżónk Po czim pòznac artistã Tómk Fópka II òbkłôdka Mòje serakòjsczé miesące Pëlckòwsczi meloman 68 Jarosłôw Kroplewsczi Rómk Drzéżdżónk POMERANIALËSTOPADNIK CZERWIŃC 2015 POMERANIA 2014 Od redaktora Niedawno mogliśmy uczestniczyć w dwóch ważnych wydarzeniach, które mają co najmniej jedną wspólną cechę – są powrotem do przedsięwzięć i miejsc, które przez lata przyniosły naszemu regionowi wiele dobrego. Najpierw, pod koniec kwietnia, udało się wskrzesić tradycję organizowania Spotkań Pelplińskich, które skupiały inteligencję pomorską i były ważną platformą wymiany myśli między świeckimi a duchownymi. Wydarzeniu nadano nową nazwę: Areopagu Pelplińskiego. Zarówno uczestnicy Areopagu, jak i jego organizatorzy – władze diecezjalne i zrzeszeniowe – podkreślali, że warto kontynuować tę wznowioną tradycję. Miesiąc później, 30 maja, zakończyły się rewitalizacja i gruntowny remont chëczë pomorańców w Łączyńskiej Hucie. Podczas uroczystości, które odbywały się z tej okazji, prezes ZKP Łukasz Grzędzicki mówił, że dla środowiska Zrzeszenia, a w szczególności dla Klubu Studenckiego Pomorania, ta chëcz to miejsce „szczególne, symboliczne a nawet legendarne”. Przez dziesiątki lat integrowali się tutaj, bawili, ale i dyskutowali o sprawach ważnych dla przyszłości regionu działacze kaszubsko-pomorscy, zwłaszcza młodzi. Cieszymy się, że chëcz wróciła do życia. To dobra wiadomość nie tylko dla jej gospodarzy, czyli gdańskich pomorańców. Z pewnością wiele jeszcze dobrych pomysłów zrodzi się tu podczas formalnych lub nieformalnych spotkań. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@ wp.pl • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. 2 ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Piotr Machola (redaktor techniczny) Marika Jocz (Najô Ùczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Janke Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Hanna Makurat Marta Miszczak Bożena Ugowska FOT. NA OKŁADCE Jastarniô przódë lat fot. A. Wegner WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK Drukarnia WL Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. POMERANIA CZERWIEC 2015 WËDARZENIA Wrócëła wôżnô tradicjô Pierszi Pelplińsczi Areòpag (pòl. Pelpliński Areopag) ju za nama. Bëła leżnosc do dialogù dëchòwnëch i swiecczich liderów kaszëbskò-pòmòrsczi rësznotë a téż czekawô òbgôdka ò religijnoscë Pòmòrzô. Żôl, że frekwencjô nié za wiôlgô… W dniach 24–25 łżëkwiata òdbéł sã Pelplińsczi Areòpag – dwadniowô kònferencjô ò religijnoscë Pòmòrzô. Jednym z ji òrganizatorów bëło Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Pòdług jegò przédnika miała to bëc przede wszëtczim leżnosc do òbgôdczi ò wôżnëch dlô najégò regionu sprawach i do nawzôjnégò pòznaniô sã: Pòtrzébny je dialog midzë lëdzama, jaczi bierzą ùdzél w sztôłtowanim dzysdniowi kaszëbskò-pòmòrsczi rësznotë. Mùszimë kôrbic ò tradicji i przińdnoce Pòmòrzô. Pelplin jakno dôwnô stolëca chełmińsczi diecezji zdôwô sã nama bëlnym placã do taczégò pòtkaniô. Areòpag mô bëc môlã zéńdzeniô sã swiecczich z dëchòwnyma, môlã wëmianë mëslów – pòdczorchiwôł òbczas kònferencji Łukôsz Grzãdzëcczi. Ùczãstników przëwitôł w Diecezjalny Bibliotece w Pelplinie ks. bp Riszard Kasyna, chtëren wspòmnął ò dłudżi historie Pelplińsczich Zéńdzeniów (pòl. Spotkania Pelplińskie), jaczé bëłë pòdług niegò bùchą nôùkòwégò òkrãżô stolëcë chełmińsczi diecezji. Jak rzekł, Pelplińsczi Areòpag mô zôs przëwróconé tã tradicjã. Wëkładë zaczãłë sã òd wëstąpieniô ks. bpa prof. Wiesława Smigla na témã lëdowi religijnoscë. Pò nim ks. prof. Jón Perszón òpòwiedzôł ò tradicji i dzysdniowòscë pielgrzimkòwi pòbòżnoscë. Òbëdwaji prelegeńcë gôdelë ò wôrtnoce òpisywónëch przez sebie zjawiszczów i zagrôżbach dlô nich. Pò krótczi diskùsji ùczãstnicë Areòpagù mielë leżnosc òbezdrzeniô ògrodu biskùpów i seminarijnégò, a téż òbgôdczi w mniészich karnach. Drëdżégò dnia òdbëłë sã dwie wëkładowé sesje. W pierszi ks. prof. Henrik Skòrowsczi wëgłosył POMERANIA CZERWIŃC 2015 Òd lewi sedzą: Ł. Grzãdzëcczi, bp W. Smigel, ks. J. Perszón. Òdj. DM referat ò aksjologicznëch rozmësłach dzysdniowòscë, a ks. prof. Jón Walkùsz ò bractwach i stowôrach chełmińsczi diecezji w midzëwòjnowim czasu. Òbczas drëdżi sesji przemówilë swiecczi: dr hab. Michôł Kaczmarczik kôrbił ò chrzescëjaństwie jakno wëbòrze, a dr Krësztof Kòrda ò lëdowëch towa rzëstwach na Kaszëbach. Na zak ùń czenié ò. Janusz Jãdriszek rôcził wszëtczich na Swiãtą Górã Pòlanowską, gdze ju 13 czerwińca òdbãdze sã kaszëbsczi òdpùst. Wszëtczich wëstąpieniów mòżna pòsłëchac na starnie http://radioglos.pl/ wiadomosci/regionalne. W diskùsji wiele razy dało sã czëc głosë nôdzeji, że Areòpag bãdze téż sã òdbiwôł w pòstãpnëch latach. Ùczãstnicë pòdczorchiwelë, że to zéńdzenié pò prôwdze pòmògło w nawzôjnym zrozmienim, pògłãbienim wiédzë ò problemach – nié leno religijnëch – Pòmòrzô. Żôl leno, że tak mało dzejôrzów KPZ dojachało do Pelplëna na to wëdarzenié. Òsoblëwie drëdżégò dnia zala òbradów bëła dosc lózô. Szkòda, że wiôlgô robòta òrganizatorów i referentów nie òstała wëzwëskónô przez wiãcy lëdzy. Tim barżi je to dzywné, że òd czile lat na rozmajitëch zrzeszeniowëch pòtkaniach jak referen pòwtôrzałë sã apele ò to, cobë Spotkania Pelplińskie wrócëłë... Mòże za rok mdze lepi. Òbczas kònferencji bëła téż zaprezentowónô wëdónô w łżëkwiace przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié ksążka z dolmaczënkã na kaszëbsczi Knédżi Zôczątków. Z hebrajsczégò jãzëka przełożił jã ò. prof. Adóm Riszard Sykòra. Òrganizatorama Pelplińsczégò Areòpagù – òkróm KPZ – bëlë: Diecezjalnô Pelplińskô Kùriô i Teòlogiczny Wëdzél Ùniwersytetu Mikòłaja Kòper nika w Toruniu. DM 3 WËDARZENIA Pòmòrańcë zôs mają dodóm Chëcz w Łątczińsczi Hëce 30 maja znôwù òtemklë, i to ùroczëstô! Ten òsoblëwi dlô Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô môl òstôł do czësta wëremòntowóny i òddóny do ùżëtkù nôleżnikóm Klubu Sztudérów Pomorania. Dlô wiele dzysdniowëch dzejôrzów to plac – jak gôdają – „legendarny”. W niejednym sercu prawie tuwò ùrodza sã miłota dlô kaszëbiznë, a czasã i do przińdnégò chłopa abò przińdny białczi. 1. 2. 3. 5. 4 4. 1 i 2. C hëcz jesz czësto niedôwno i dzysô. Nalézë 10 drobnotów, jaczima apartnią sã te òdjimczi… 3. Na binie dwòje przédników: Łukôsz Grzãdzëcczi, jaczi dzãkòwôł tim, co nôbarżi pòmòglë w remònce, i Magdaléna Bigùs – przédniczka KS Pomorania, gòspòdëni ùroczëznë. 4. Hewò karno VIP-ów, krótkò przed cãcym czôrno-żôłti blewiązczi. 5. Kazmiérz Kleina i Hùbert Lewna ni mòglë ùwierzëc, że ten bùdink to pò prôwdze je ta chëcz, jaką znelë z młodëch lat. POMERANIA CZERWIEC 2015 GÒSPÒDARKA Co je dobré dlô mieszkańców? Serakòjce są jedną z niewielnëch gminnëch wsów, gdze donądka nie dzejają niżódné supermarketë ani diskòntë. Je to dzywné tim barżi, że mómë do ùczinkù z dosc wiôlgą (kòl 7 tës. mieszkańców) môlëzną. P I OT E R L É S S NAWA , DA R I U S Z M A J KÒ W S C Z I Nie chcemë Biedronczi Bògactwã Serakòjc je môlowi hańdel, jaczi warô òd cziles pòkòleniów – môłé krómë, baro czãsto familijné, w jaczich wespółrobią chłop z białką abò starszi z dzecama. Tak to wëzdrzi òd lat. Nie brëkùjemë Biedronczi ani jinëch wiôldżich krómów. I nie chcemë jich, cobë tegò, co mómë, nie stracëc – gôdô wójt Serakòjc Tadéùsz Kòbiela. Pòdług niegò dzysdniowi system hańdlu pòmôgô w rozwiju môlowi solidarnoscë, bò jeden kùpiwô òd drëdżégò. Hańdlôrz pòmôgô zarobic rzemiãslnikòwi, a rzemiãslnik hańdlôrzowi. A markete są zainteresowóny leno nafùlowanim swòjich miészków. Jich wpùszczenié òznôczô dżiniãcé mniészich krómów, a co za tim jidze, rosniãcé lëczbë lëdzy bez robòtë – pòdczorchiwô wójt. Tadéùsza Kòbielã pòpiérô Marek Theus, prezes zarządu MerCo Sp. z o.o., znajôrz pòmòrsczégò hańdlu, dobiwca nôdgrodë „Firmy Rodzinne” wrãcziwóny przez Newsweek Polska. Wójt baro dobrze czëje, że lokalny biznes nanëkiwô sóm sebie i sóm sebie chróni. W Serakòjcach je wiele ùsłëgòwëch firmów: stolarsczich, bùdowlanëch, hańdlowëch, gastronomicznëch. Wiãkszosc z nich to familijné firmë. Czãsto swòje ùsłëdżi wëkònywają gdzes bùten, ale zarobioné dëtczi inwestëją ù sebie i swòjima dëtkama zmòcniwają bùdżet gminë. Wspiérają gò pòdatkama i inwesticjama. Kùpiwają POMERANIA CZERWIŃC 2015 òd sebie nawzôj. Dzãka temù pieńdze nie trôfiają bùten – przekònywô. Czë felënk diskòntów ni mô równak cëskù na przistãp mieszkańców do rozmajitëch produktów i jich prizów? Czë w Serakòjcach mòże wszëtkò kùpic i nie zapłacëc wiãcy jak w jinëch placach? Colemało dô sã ù nas kùpic dobri, môlowi produkt. Na sprawùnczi przëjéżdżają téż lëdze z bùtna, z jinëch gminów. Żebë wszëtkò bëło do dostaniô w krómach, nie są brëkòwné diskòntë. W 90. latach bëło jinaczi, ale terô mómë dosc swòjégò kapitału. Mómë lëdzy, co twòrzą mòcné firmë – òdpòwiôdô T. Kòbiela. Ò pòcwierdzenié tëch słów prosymë M. Theusa. W Serakòjcach i òkòlim dzejô m.jin. môlowô séc Ribena. Wëbór towarów je wiôldżi, a prizë pòrównywalné do Biedronczi. W ti gminie mô swòjã sedzbã 140 detalicznëch składów. Pò prôwdze mòżna tam wszëtkò kùpic. Chcemë téż pamiãtac, że Serakòjce nie leżą setczi kilométrów òd miastów, chòcle Kartuz czë Kòscérznë, w jaczi na 23 tës. mieszkańców są 3 pòrtugalsczé Biedronczi, niemiecczi Lidl, dwa pòlsczé Polo Marketë, francësczi Carrefour, britijsczé Tesco i jesz sã bùdëje niemiecczi Kaufland. Tam môlowi biznes prakticzno nie jistnieje. Mòżna zapitac, czë bùrméster, jaczi wpùscył do miasta tëli hańdlowëch òbiektów, dzejô dlô dobra mieszkańców? I czë pò prôwdze je tam tóni jak gdze jindze? Badérowania pòkazywają, że tak pò prôwdze rówizna prizów je dzysô wnetka wszãdze równô – gôdô prezes MerCo. W Lëzënie i Żelëstrzewie Chcącë nalezc przikładë gminów, gdze władze mëslą jinaczi jak w Serakòjcach, jedzemë nôprzód do Lëzëna, gdze Biedronka dzejô òd pôrã lat. Mieszkańcë i tak jezdzëlë do Wejrowa na sprawùnczi – tłómaczi wójt Jarosłôw Wejer. Mùszimë jic z dëchã czasu i wëchòdzëc naprocëm pòtrzébnotóm mieszkańców. Przed pòwstanim pòrtugalsczégò diskòntu wiele lëdzy sã pitało w Ùrzãdze Gminë, czë i czedë bãdze w naji wsë – dodôwô wójt. Nôwiãcy pòdług niegò bëło taczich zapitaniów òd wieledzetnëch familiów. Terô – jak pòdczorchiwô – mieszkańcë są rôd, a prizë w Biedronce są niższé jak w lokalnëch krómach. Skùtkã tegò je to, że w piątczi i sobòtë do Lëzëna przëjéżdżô całô gmina, a téż lëdze z sąsedzczich: Lëni, Strzépcza czë Bòżégòpòla. Na terenie gminë Pùck Biedronka pòwstała w Żelëstrzewie – jedny z nôwiãkszich wsy. Rosnącô wielëna mieszkańców i to, że wies leżi przë wôżny drodze w czerënkù Gdini i krótkò wòjewódzczi drodżi 216 w stronã Hélu, miało gwës cësk na decyzjã ò bùdowanim tu krómù przez Jerónimo Martins, miéwcã sécë Biedronka. Tak pò prôwdzë mòżemë sã równak tegò leno docëgac – òficjalny òdpòwiedzë w ti sprawie jesmë nie dostelë. Na wiesczich zéńdzeniach më gôdelë z mieszkańcama, czë chcą Biedronczi. Òdpòwiôdelë, że jo, i są terô rôd. Ni mùszą jezdzëc do Pùcka, mògą sprawùnczi robic na placu – gôdô wójt Tadéùsz Pùszkarczuk. 5 GÒSPÒDARKA Samòrządôrzë mùszą mądrze wëbierac, jeżlë chcą, żebë spòlëzna żëła jak nôlepi. Mùszą miec starã ò lokalny biznes, a nié wspierac diskòntë z cëzym kapitałã. Jeżlë władze mdą chronic swòjich pòdjimców i nie pòzwòlą na kòncentracjã hańdlu w cëzëch rãkach, to môlowô spòlëzna bãdze miała szansã stwòrzëc rozwiązania, jaczé mdą dobré i dlô pòdjimców, i dlô klijeńtów – kôrbi M. Theus. Pòdług niegò pòliticzny liderzë mielëbë rozmiec i tłómaczëc mieszkańcóm, gdze je jich długòterminowi interes. Krajòbrôzk pò Biedronkach Wôrt sprôwdzëc, czë są szkòdë w môlowim hańdlu pò wpùszczenim Biedronczi do gmin Lëzëno i Pùck. Ù nas ten diskònt nie zniszcził niżódnégò krómù, në mòże jeden – gôdô wójt Wejer. Wiãkszé protestë bëłë przë bùdowanim Polo Marketu czile lat temù, ale to téż kùńc kùńców ni miało cëskù na kòndicjã najich pòdjimców. Mùszelë dopasowac prizë do nowëch realiów, a téż òbrotë gwës spadłë, ale òglowò Biedronka nie zabiła lokalnégò hańdlu – dodôwô. Jistno cwierdzy wójt gminë Pùck, jaczi tłómaczi, że to normalné, że czedë pòwstôwô nowi kònkùrencyjny króm, to jinszi na tim stracą. Równak pôrã miesący pò òtemkniãcym Biedronczi wszëtczé składë w Żelëstrzewie dzejają. Jem gôdôł z miéwcama, chtërny mówią, że je gòrzi i że spadłë jima òbrotë. Ale pòszlë na miónczi z wiôlgą sécą, zmienilë marketingòwą strategiã, wprowôdzają pòstãpné produktë, nie pòddôwają sã – pòdczorchiwô T. Pùszkarczuk. A czë pò prôwdze je dzãka temù tóni? Pòdług M. Theusa nié wiedno: Zachãcywóm do przezéraniô prizowëch rankingów, jaczé są regùlarno robioné na pòrtalu www.wp.pl. Biedronka nie je nôtańszim detalicznym krómã w Pòlsce. Wnetka wiedno bãdzemë w sztãdze nalezc w dóny môlëznie przënômni jeden króm, gdze prizë sã pòrównywalné. Nie tikô to sã môłëch składów, chtërne dzejają sómno, bò tam wiedno mdze jiwer z ùdostanim dobri cenë, ale wszãdze tam, gdze ùdôwô sã stwòrzëc jaczés sztrukturë, jak chòcle sprawùnkòwé karna, tam je przistãp do promòcyjnëch akcjów na wësoczi rówiznie, do mnié szich prizów, colemało niższich jak w zagrańcowëch sécach. Chto tej robi dobrze dlô gminë? Tadéùsz Kòbiela nie chcôł kòmeńtowac rozsądzeniów swòjich „drëchów pò warkù” z Lëzëna i Pùcka. Nie chcã gadac ò decyzjach wójtów czë bùrméstrów w jinëch gminach. Nie wiém, jak tam wëzdrzi sytuacjô. Jeżlë gdzes nie bëło krómów bez dłudżi czas abò bëło jich mało, tej gwës wëszëznë miałë starã ò to, żebë za jednym razã dac mieszkańcóm wiãkszi wëbiér w jednym, wiôldżim krómie. Kòl naju je wiãcy jak 140 môłëch składów i to sygnie, żebë òbsłużëc naszich mieszkańców a téż cëzëch – gôdô. Jarosłôw Wejer òdpòwiôdô prosto: Serakòjce robią lëchò. Wójt mùszi zdrzec na wszëtczich mieszkańców, téż na tëch biédniészich. Ni mòże zakazëwac rozwiju, a krómë mają bëc kònkùrencyjné. Do te w dzejaniach gminë je widzec niekònsekwencjã. Nie gòdzy sã na bùdowã Biedronczi, czedë na gminowim tôrgòwiszczu królëje chińszczëzna. Biedronka w Lëzënie. Òdj. AM 6 POMERANIA CZERWIEC 2015 GÒSPÒDARKA To łża – òdpòwiôdô wójt Serakòjców. Ni mòżna gadac ò chińszczëznie na najim tôrgù, skòrno gôdómë ò żëwnoscë, a ta je produkòwónô tuwò – na môlu. Kùrë, swinie czë chléb – wszëtkò je òd naszich gbùrów – zagwësniwô. Barżi łagódno òceniwô dzejania T. Kòbielë wójt gminë Pùck. Jeżlë gmina Serakòjce prowadzy lokalną pòlitikã, jakô nie zezwòliwô na bùdowã diskòntów, i zalegalizowała jã pasownyma przepisama, to je jich swiãté prawò. Mòże jidze jima ò sprawã pòdatków? – zastanôwiô sã T. Pùszkarczuk. Żelë równak pòdług gminnëch władzów wzątczi z pòdatków do Skôrbù Państwa są mniészé na skùtk dzejaniô diskòntów, to winny je ùstawòdôwôcz, chtëren mô ùstanowioné taczé prawò. Ni mielë prawa pëtac Co czekawé, wójtowie Lëzëna i Pùcka wnetka do kùńca nie wiedzelë, że pòwstôwają w jich gminach Biedronczi. Mómë wòlnotã gòspòdarczégò dzejaniô i dopëtiwanié sã na etapie wëdôwaniô decyzji ò warënkach zabùdowë ò to, co mô pòwstac w tim abò tamtim môlu, bëłobë POMERANIA CZERWIŃC 2015 ògrańczenim òbëwatelsczich praw i bëłobë niepasowné. Nie wiémë, jaczé mô zamësłë ten, chto bùdëje pawilon – czë bãdze pachtowóny, czë nié. Mómë zó to òbòwiązk zacząc administracyjné pòstãpòwanié i wëdac decyzjã. W tim przëpôdkù bëła òna pòzytiwnô – tłómaczi T. Pùszkarczuk. W Lëzënie dzejało sã jistno. Jak gôdô wójt Wejer, w gminie robi sã plan wiéchrzëznowégò zagòspòdarzeniô, ale władze nie wiedzą, jaką ùdbã na wëzwëskanié nierësznotów mô jich miéwca. Teren pòd lëzëńską Biedronką je priwatną włôsnoscą, a Jerónimo Martins leno gò pachtëje. W planach zagòspòdarzeniô zemia bëła namienionô na hańdlowò-ùsłëgòwé dzejanié. Jesmë wiedzelë, że włôscëcel negòcjowôł z czile pòtencjalnyma inwestorama ò ji przińdnoce, ale më nie wiedzelë, z kògùm, i nawetka jesmë ni mielë prawa ò to pëtac – gôdô wójt. Lëché prawò Wójtowie Pùszkarczuk i Kòbiela są zgódny, że pòlsczé prawò tikającé sã diskòntów nie je dobré. Taczé kraje, jak Niemcë, Hòlandzkô, Francjô czë Angliô ju òd dłudżégò czasu mają regle, że jeżlë wiôlgô séc chce wëbùdowac market, tej mùszi miec dogôdënk z ùrzãdã, jaczi zajimô sã sprawama kònsumentów, czë z ministerstwã. A më mómë systemòwi felënk, chtëren mùsz je ùprawic – pòdczorchiwô wójt Serakòjc. Wójt Pùszkarczuk zgôdzô sã z tim, że prawò nie je bëlné, ale pòdczorchiwô, że mùszi sã gò trzëmac w swòjim dzejanim. Marek Theus dodôwô, że ni mòżna za lëché prawò òbwiniwac Eùropejsczi Ùnie i ùnijnëch przepisów. Pòdług niegò ten czãsto pòwtórziwóny argùmeńt nie je prôwdzëwi. W Ùnie je téż Lëtwa. To takô wiôlgô gmina Serakòjce, jakô òbroniła sã przed zagrańcowima sécama. Dopiérze òd pôrã miesący je bùdowóné logisticzné centrum dlô Lidla, ale mómë ju 2015 rok. Do te czasu pòwstałë baro mòcné lëtewsczé hańdlowé sécë, jaczé zdominowałë całi rënk Pribalticzi. To są nowòczasné òbiektë z baro nisczima prizama. Mëszlã, że Lidl mdze miôł wiôldżi jiwer, żebë dac so radã na Lëtwie. Pòlsczi pòdjimcowie nie dostelë taczi mòżlëwòtë – gôdô hańdlowi znajôrz. Nie zgôdzô sã òn téż do kùńca z argùmeńtama ò tim, że diskòntë pòmôgają naji gòspòdarce, bò przedôwają pòlsczé produktë. Pòdług niegò zagrańcowé sécë są skôzóné na niejedné krajewé towôrë, bò za wiôldżé są kòsztë transpòrtu, ale jak tłómaczi, czejbë dzejałë tu kaszëbsczé sécë, nie bëłobë nick jinaczi, a zwësczi z hańdlu òstôwałëbë na placu. Wójt Kòbiela nie je téż rôd z tegò, że diskòntë próbùją sã dostac do centrów gardów abò wiãkszich wsów, gdze mieszkô nôwiãcy lëdzy, nie wzérającë na niżódną zgòdnosc z donëchczasną zabùdową. Pòdług niegò zagrańcowé sécë nié wiedno trzimają sã téż pra wa. Bëło nawetka tak, że inwestorzë chcelë wëmùszëc òd ùrzãdników, żebë ti nie zdrzelë na niezgódnoscë w papiorach sparłãczonëch z planama zagòspòdarzeniô i bùdowlanyma reglama. Taczé próbë wchôdaniô diskòntów do naji gminë dzeją sã całi czas – pòdczorchiwô. Przegrónô biôtka? Na zakùńczenié wôrt jesz zapëtac, czë biôtka z diskòntama, jaką widzymë w Serakòjcach, mô jaczis cwëk. Pòpié rający dzejania władz gminë M. Theus nie widzy za wiôldżich nôdzeji. De facto jesmë ju przegrelë wòjnã ò pòlsczi hańdel. Pòdmiotów, co mògą kònkùrowac z zagrańcowima sécama, je tak mało, że bez taczégò wspiarcô, jaczi dostôwôł môłi i strzédny hańdel w jinëch krajach, ni mómë szans. Taczé dobré przikładë, jak Serakòjce, to za mało – gôdô. A nowé diskòntë wcyg bãdą sã pò jôwiałë. Miéwca Biedronczi nie pòdôwô, kùli krómów pòwstónie w pòmòrsczim wòjewództwie, ale planë rozwiju w całi Pòlsce są stolemné. Hewò mailowô òdpò wiédz na naje pitanié w ti sprawie: „Informujemy, że podział regionalny Jerónimo Martins Polska nie pokrywa się z podziałem administracyjnym Polski, w związku z czym nie udostępniamy danych dotyczących liczby sklepów w konkretnych województwach lub powiatach. (…) W odpowiedzi na pytanie o nasze plany informujemy, że zamierzamy kontynuować uruchamianie nowych sklepów. W planach mamy ok. 100 otwarć nowych placówek rocznie”. Za pòmòc w napisanim tegò artikla baro dzãkùjemë Leszekòwi Szmidtce. 7 CARVING NA KASZUBACH Kulinarne piękno Od kilku lat w Polsce coraz popularniejsza staje się sztuka carvingu, czyli rzeźbienia w owocach. Korzenie ma ona na dalekim wschodzie – w Chinach, Japonii i Tajlandii. W ostatnim z tych krajów carving uznaje się za dziedzictwo narodowe, a jego elementów uczy w szkołach podstawowych. W Polsce liderami w tej dziedzinie są Paweł Sztenderski i Grzegorz Gniech pochodzący z Kaszub. ANDRZEJ BUSLER Pierwsze wzmianki o fantazyjnym, artystycznym wycinaniu owoców i warzyw pochodzą z Chin z okresu panowania dynastii Tang (VII–X w.). Rozkwit tej sztuki miał miejsce podczas rządów dynastii Song (X–XIII w.). Nieco później carving stał się popularny w Tajlandii (XII–XIV w.). Początkowo był zarezerwowany dla wyższych sfer. Zdarzały się przypadki wykonywania kary śmierci za praktykowanie carvingu poza pałacem. Na szczęście w późniejszych latach ta ciekawa sztuka stała się dostępna wszystkim obywatelom Tajlandii, a w ostatnich latach dotarła także do Polski. Na razie w naszym kraju jest jednak dość mało znana. Chcąc zgłębić temat, udaję się do siedziby Instytutu Sztuki Carvingu w Wejherowie. 8 Zgłębianie tajników carvingu Skąd na Kaszubach wzięła się tak egzotyczna sztuka rzeźbienia? Dekadę temu Paweł Sztenderski, absolwent gdyńskiego Technikum Gastronomicznego, pracował w Stanach Zjednoczonych. Będąc jednym z 212 kucharzy na wielkim promie pasażerskim, podpatrywał ciekawy sposób dekorowania w gastronomii praktykowany przez Azjatów, którzy za pomocą kilku niepozornych narzędzi tworzyli piękne kwiaty i różne wzory w arbuzach i melonach. Była to sztuka zupełnie nieznana w polskiej gastronomii. Aby poznać choćby jej podstawy, trzeba było nie lada zabiegów, Azjaci niechętnie dzielili się swą wiedzą. Jednak po kilku miesiącach ustawicznych próśb zgodzili się na prezentację bardzo podstawowego kursu carvingu. Kolejnym punktem doskonalenia dla adepta sztuki rzeźbienia w owocach był kontakt z kucharzem, który zajmował się wyłącznie carvingiem na wspomnianym promie pasażerskim. Każdego dnia po dwunastu godzinach pracy odwiedzałem mistrza carvingu i pod jego okiem doskonaliłem swoje umiejętności. Doszło do takiego momentu, że dzieliliśmy się obowiązkami, pracowałem za darmo w zamian za zdobytą wiedzę. Zaraźliwa pasja W 2007 roku po powrocie do rodzinnej Rumi Paweł Sztenderski rozpoczął pracę jako zastępca szefa kuchni w redzkim hotelu Murat. Umiejętności zdobyte za granicą były jego silnym atutem podczas ubiegania się o to stanowisko. Po pewnym czasie owoce pięknie zdobione metodą carvingu upiększały stoły podczas wielu uroczystości w tym hotelu. Sztenderski w dalszym ciągu doskonalił swoje umiejętności, carving stał się jego pasją, którą zaraził kolegę z pracy – Grzegorza Gniecha, absolwenta wejherowskiego Technikum Gastronomicznego, który okazał się bardzo pojętnym uczniem. Po trzech latach carving stał się dla obu kucharzy sposobem na życie i głównym zajęciem zawodowym – założyli firmę Carving-Art świadczącą usługi tworzenia fantazyjnych dekoracji z owoców i warzyw. Ich prace zdobiły wiele wesel, bankietów, imprez kulturalnych, dożynek. Ale to nie wszystko, uczą tej ciekawej sztuki w wielu szkołach gastronomicznych. Wiedzę z tej dziedziny można także zdobyć, uczestnicząc w organizowanych przez nich warsztatach o różnym stopniu zaawansowania i dla rozmaitych grup POMERANIA CZERWIEC 2015 CARVING NA KASZUBACH wiekowych. Ciekawą ofertę stanowią zajęcia dla przedszkoli, które mają na celu także promowanie zdrowej żywności w postaci warzyw i owoców. Sporym zainteresowaniem cieszą się pokazy carvingu, które są świetnym show. Z biegiem czasu do rzeźbionych arbuzów i melonów Paweł Sztenderski i Grzegorz Gniech dołączyli także rodzime owoce i warzywa: buraki, marchew, kalarepę i dynię. Nawiązali kontakt z Krzysztofem Wierzbą z Gdańska, wielkim pasjonatem i propagatorem carvingu oraz osobą integrującą środowisko, które skupia obecnie około 20 osób zawodowo zajmujących się tą dziedziną. Carving-Art jest obecnie jedyną firmą w Polsce specjalizującą się wyłącznie w carvingu. W 2009 roku Paweł Sztenderski i Grzegorz Gniech debiutowali w konkursie carvingu organizowanym przez Polską Grupę Carvingową. W tej edycji uczeń przerósł mistrza – Grzegorz Gniech zajął trzecie POMERANIA CZERWIŃC 2015 miejsce, a Paweł Sztenderski czwarte. Jak na debiut w tego typu zawodach był to bardzo dobry wynik. W kolejnych latach brali udział w wielu turniejach, zdobywając czołowe lokaty. W latach 2010 oraz 2011 Sztenderski wystartował we wszystkich zawodach carvingowych organizowanych w Polsce, nie dając szans rywalom i zwyciężając za każdym razem. Został Mistrzem Polski w carvingu i zdobył Puchar Polski w tej dyscyplinie. W zeszłym roku obaj panowie reprezentowali Polskę na Mistrzostwach Świata w Luksemburgu, gdzie otrzymali wicemistrzowski tytuł. Zarówno ich wygrane na szczeblu ogólnopolskim i międzynarodowym, jak udział w wielu programach telewizyjnych (w TVP1, TVP2 oraz TVN) sprawia, że stali się kulinarnymi i artystycznymi ambasadorami powiatu wejherowskiego. Przedstawiciele różnych stacji telewizyjnych często bywają w wejherowskim Instytucie Sztuki Carvingu, nagrywając materiały promujące ten rodzaj sztuki kulinarnej. W tym roku, chcąc jeszcze bardziej upowszechnić carving, Paweł Sztenderski i Grzegorz Gniech zaplanowali wiele jego pokazów na rynku w Wejherowie oraz (jak co roku) Carvingowe Mistrzostwa Polski Juniorów, o których piszemy w dalszej części artykułu. Rozgłos podczas zawodów oraz udział w programach telewizyjnych przyczyniły się do rozwoju ich firmy, która otrzymuje coraz więcej ciekawych zleceń. Sztenderski i Gniech stworzyli profesjonalny portal poświęcony carvingowi (www.carving-art.pl) oraz wydali kilka książek dotyczących tej tematyki: albumów i publikacji instruktażowych. Dwa lata temu wspólnie z kolegami utworzyli stowarzyszenie Carving Team Poland działające na Pomorzu. Z uśmiechem wspominają swój pierwszy pokaz, który miał być jedną z atrakcji Dnia Kobiet w hotelu Murat. 9 CARVING NA KASZUBACH Nasze umiejętności nie były wtedy zbyt duże, jednak cały stół różnego typu dekoracji po prostu zniknął, najwidoczniej bardzo spodobał się paniom. Był to moment, w którym stwierdziliśmy, że carving jest tym, co chcielibyśmy robić w życiu, właśnie ze względu na świetny odbiór ludzi – wspomina Paweł Sztenderski. Obecnie pozycja ich firmy jest na tyle mocna, że to właśnie oni wyznaczają nowe trendy polskiego carvingu. W ostatnim roku do dwuosobowego zespołu dołączyła Dominika Sadowska, pochodząca z pomorskiego Grudziądza absolwentka Akademii Morskiej w Gdyni, obecnie mieszkanka Gdańska. Organizując różnego typu pokazy, niejednokrotnie spotykali się z zarzutem, że ich prace są tak piękne, że aż żal je jeść, dlatego opracowali nową metodę, w której głównym materiałem używanym do rzeźbienia jest mydło. Są niesłychanie otwarci, swych umiejętności nie zostawiają dla siebie, starają się je przekazać jak największej liczbie zainteresowanych osób. Kaszubskie tropy Paweł Sztenderski i Grzegorz Gniech są Kaszubami, tak o sobie mówią. Obaj urodzili się w Wejherowie. Pierwszy z nich od lat jest mieszkańcem Rumi, a drugi grodu Wejhera. Rodzina Pawła pochodzi ze środkowych Kaszub, z Borkowa, to właśnie tam poznał w dzieciństwie język kaszubski. Grzegorz Gniech jest członkiem rodziny, która wśród swych przodków może się poszczycić „kaszubskim królem”. Takim zwrotem określano dziadka mistrza carvingu – Józefa Gniecha. Ogromny szacunek społeczności wejherowskiej zaskarbił sobie w międzywojniu wieloletnią pracą przy budowie tamtejszych obiektów sportowych oraz działalnością w WKS Gryf Wejherowo. W czasach pruskich organizował tajne nauczanie języka polskiego. Jako ochotnik walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Należał do Związku Zachodniego. W 1939 roku został zamordowany przez Niemców w Piaśnicy. Kaszubskie tropy w przypadku mistrzów carvingu trudno byłoby ograniczyć do historii ich rodzin. W pracy mają bowiem bardzo częsty kontakt z kaszubszczyzną, zarówno w Wejherowie, gdzie mieści się siedziba ich firmy, jak i przy realizacji projektów dla wielu szkół, przedszkoli i stowarzyszeń z całych Kaszub. Elementy kaszubskie możemy ponadto znaleźć w zdobieniach ich prac. „Kaszuby XXI wieku” w Olimpie Ciekawym pomysłem na promocję Kaszub są Carvingowe Mistrzostwa Polski Juniorów, które odbywają się od trzech lat w Wejherowie. Jest to świetne narzędzie promujące ziemię wejherowską. Dzięki zapałowi Pawła Sztenderskiego i Grzegorza Gniecha udało się zgromadzić wielu partnerów, którzy wspierają finansowo i merytorycznie organizację tej dużej imprezy. W tym roku jednym z tematów mistrzostw będą „Kaszuby XXI wieku”. Organizatorzy zaplanowali ponadto wystawę pod tym samym tytułem, którą utworzą prace 25 uczestników. Impreza odbędzie się 13 czerwca w Olimp Resport & Spa w Wejherowie, towarzyszyć jej będzie festyn. Ciekawym punktem tego wydarzenia okażą się zapewne pokazy mistrzów Polski barmanów oraz baristów. Ponadto podczas mistrzostw szefowie kuchni ze Stowarzyszenia Kucharzy Polskich będą przeprowadzać różne pokazy gastronomiczne i warsztaty dla dzieci. Warto dodać, że podczas ubiegłorocznej edycji w niektórych pracach inspirację stanowiło kaszubskie wzornictwo. Podczas jednej z edycji nocy muzeów w Wejherowie można było oglądać wystawę wyrzeźbionych w arbuzach prac związanych z tematyką kaszubskich dworków i pałaców. Ekspozycja cieszyła się dużym zainteresowaniem. W maju tego roku Paweł Sztenderski i Grzegorz Gniech po raz kolejny prezentowali sztukę carvingu podczas nocy muzeów w grodzie Wejhera. Tym razem na arbuzach można było zobaczyć podobizny znanych władców kaszubskich. Pokaz umiejętności Sztenderskiego i Gniecha będziemy mogli zobaczyć m.in. podczas tegorocznego XIV Kaszubskiego dyktanda, które odbędzie się w Gdyni. Fot. Archiwum Instytutu Sztuki Carvingu POMERANIA CZERWIEC 2015 GOSPODARKA Gdańskie Airport City Lotniska pełnią w XXI wieku taką samą funkcję, jaką pełniły porty morskie w wieku XVI. To wokół nich rozwijały się miasta, prowadzona była wymiana handlowa, tętniło codzienne życie. Dzisiaj tę rolę zaczynają odgrywać lotniska. Również port lotniczy w Gdańsku. Doskonałe miejsce do prowadzenia biznesu Dynamiczny rozwój transportu lotniczego oraz infrastruktury lotniskowej sprawia, że rośnie znaczenie otoczenia portów lotniczych jako lokalizacji biznesowych. W dużych portach lotniczych i na przyległych do nich terenach, zazwyczaj dotąd niezagospodarowanych, powstają nowe miejskie dzielnice będące doskonałym miejscem do prowadzenia biznesu. W ten sposób w obrębie lotniska rosną miasteczka zwane potocznie „Airport Cities”. Skupiają one różnorodne formy usług adresowanych zarówno do podróżnych, w tym głównie do pasażerów biznesowych, jak i do mieszkańców pobliskich aglomeracji. Funkcjonują tu liczne sklepy wolnocłowe, restauracje, bary, kawiarnie, hotele, kasyna, osiedla mieszkaniowe, parkingi, banki, kantory wymiany walut, centra biurowe, kongresowe, handlowe, logistyki i dystrybucji. W przypadku większych lotnisk zdarzają się również liczne atrakcje kulturalne i rozrywkowe. W Europie przykładami miejsc, które można określić mianem „Airport Cities”, są lotniska w Düsseldorfie, Wiedniu, Zurychu czy Frankfurcie. Jednak najlepszym europejskim przykładem na zobrazowanie tej idei jest lotnisko Amsterdam Schiphol, gdzie na obszarze 2,8 hektara, oprócz samego portu lotniczego, znajdują się centra handlowe, muzeum sztuki, kasyno, poczekalnia dla rodziców z dziećmi, ekspresowy salon wellness&spa, hotele, 446 000 m kw. powierzchni biurowej, stacja kolejowa oraz metro. POMERANIA CZERWIŃC 2015 Zatrudnionych jest na nim 62 000 osób pracujących w 596 firmach, a lotnisko generuje 1,5 do 2 proc. holenderskiego PKB. Z ciekawostek: do kluczowych inwestycji przyszłości zaliczane jest m.in. pole golfowe. Szansa na dalszy rozwój, nie tylko dla lotniska Czy gdańskie lotnisko pójdzie w ślady wspomnianych wyżej portów lotniczych? Wszystko wskazuje na to, że tak. Dynamiczny rozwój lotniska w ostatnich latach sprawił, że zaczęto myśleć także o rozwoju terenów wokół niego. Gdańskie „Airport City” miałoby integrować się z planami zagospodarowania przestrzennego miasta i wpisywać w charakter okolicznych inwestycji, w ostatnich kilku latach bowiem w okolicy portu powstały m.in. biurowce znanych w Polsce i na świecie firm, głownie z branży informatycznej, np. Intel i Young Digital Planet. W 2013 roku ok. 200 metrów od portu lotniczego działalność rozpoczął hotel Hampton by Hilton. Hotel nastawiony jest na obsługę zarówno tradycyjnych gości hotelowych, jak i biznesmenów, którzy podróżując po Europie czy świecie, spotykają się wyłącznie w okolicach lotnisk, by jak najmniej czasu stracić na dojazd na biznesowe spotkanie i powrót z niego. To jedna z pierwszych inwestycji wpisująca się w przyszły okołolotniskowy projekt. Podobnie jest z budowaną Pomorską Koleją Metropolitalną. Przystanek Port Lotniczy usytuowany na wysokości terminalu T2 i bezpośrednio z nim połączony ułatwi transfer pasażerów do przyszłej dzielnicy „Airport City”. Jeszcze w tym roku powstaną nowe drogi, które uporządkują sposób poruszania się przy lotnisku. Zmiany mają ułatwić przemieszczanie się pasażerom korzystającym z komunikacji miejskiej i autokarów dojeżdżających z innych miast. Żeby infrastruktura drogowa w sąsiedztwie lotniska mogła zacząć w pełni funkcjonować, musi jeszcze zostać wydłużona Trasa Słowackiego, tak aby zapewnić swobodny dojazd do terminalu T2. Ta część inwestycji leży jednak po stronie miasta. Pomysłodawcom – władzom Portu Lotniczego w Gdańsku – chodzi o jak najlepsze wykorzystanie terenów w bezpośrednim sąsiedztwie lotniska i wprowadzenie porządku urbanistycznego w strefie przedterminalowej i okolicy. Jednak przede wszystkim to szansa na dalszy rozwój dla samego lotniska, ale także dla Trójmiasta i całego regionu. W tym roku władze portu chcą znaleźć firmę, która opracuje dla nich strategię dla „Airport City”, czyli lotniskowej dzielnicy z biurowcami, hotelami i sklepami. Wybrany doradca będzie musiał przedstawić analizy rynkowe i finansowe oraz zaproponować model działania przyszłego projektu. Mając na uwadze obecne i planowane inwestycje biznesowe, infrastrukturalne oraz ciągły rozwój lotniska, nowa dzielnica ma szansę stać się strategicznym miejscem na mapie województwa pomorskiego. Sławomir Lewandowski 11 KASZËBI W PRL-U Zéńdzenia ù Méstra Jana. Jón Trepczik w ùbecczich zôpiskach do 1956 r. (dzél 2) Pò wëbùchù II swiatowi wòjnë Méster Jón wrócył na kaszëbską zemiã. Wiadła ò tim mòżemë nalezc midzë jinszima w pismionie z 6 łżëkwiata 1955 r. wësłónym przez przédnika kartësczégò ùrzãdu bezpiekù do wëszëznów bezpieczi w Wejrowie. Bëło òno òdpòwiedzą na kąsk wczasniészą prosbã ÙB z Wejrowa ò przeprowadzenié dokładny wëdowiédzë na témã Jana Trepczika. Wejrowskô bezpieka, co w pòłowie piãcdzesątëch lat XX wiekù krëjamno dozéra Méstra Jana, chca ùdostac òd kartësczich „towarzëszi” jegò pòdrobną charakteristikã, w chtërny zamkłé miałë bëc wiadła tikającé sã jegò dzejaniégò, przënôleżnotë do òrganizacjów i jegò òdnieseniô do Pòlôchów òb czas wòjnë. SŁÔWK FÒRMELLA* Historiczné zdrzódła a jiwrë z pamiãcą W nadczidniãtim wëżi pismionie z 6 łżëkwiata 1955 r. wëczëtac mòżemë, że na samim pòczątkù hitlerowsczich rządów na naji zemi Trepczik mieszkôł w Strëszi Bùdze kòle swòjegò szwagra Bruna Klejnë. Robił ù niegò na gbùrstwie do 1943 r., czedë to zaczął prôcã w Ùrzãdze Gminë w Swiónowie. Z jinëch zdrzódłów z tegò czasu wiémë, że w nym slédnym placu zajimôł sã òn pierwi prowadzenim zôpisów w ksãdze meldunkòwi, a kąsk pózni gminną kasą. W tim môlu wôrt dejade pòdsztrëchnąc téż, że rozmajitégò zortu historiczné zdrzódła, w jaczich zamkłô je wiédzô na témã naji ùszłotë, mògą nas czasã òcëganic. Zdôrzô sã doch, że w jednym dokùmeńce napisóné je jedno, a w drëdżim ju cos jinszégò, chòc òba òpisëją to samò. Różnice mògą sã tikac na przëmiôr datë, czedë cos sã zdarzëło, abò téż tegò, na jaczi ôrt zdarzenié òstało òpisóné. Wëchôdac 12 to mòże nié blós z lëchi wòlë tegò, co nen dokùmeńt pisôł (chòc tak cos téż je mòżlëwé), ale téż z jiwrów z pamiãcą. Òsoblëwie czej chtos gôdô abò pisze ò rzeczach ju dosc dôwnëch. A piszã ò tim temù, że w zôpiskù z òperacjowégò kôrbieniô ùbówców z Janã Trepczikã z 15 lëpińca 1955 r. czëtómë, że w swiónowsczim ùrzãdze gminë robił òn nié òd 1943, a ju òd 1941 r. Jeżlë chòdzy ò przëjãcé przez Méstra Jana III grëpë niemiecczi nôrodny lëstë, zdrzódła téż pòdôwają rozmajice. W zôpiskù z òperacjowégò kôrbieniô z lëpińca 1955 r. widzymë, że stało sã to nibë w 1943 r., a wedle nadczidniãtégò rëchli pismiona z 6 łżëkwiata 1955 r. miało to môl w rokù 1942. Zdôwô mie sã równak, że barżi szlachùje za prôwdą ta drëgô data. Wòjnowé kawle Trepczika W 1943 r. jak wiele Kaszëbów Jón Trepczik wcygniãti òstôł do niemiecczégò wòjska. We wspòmniónym zôpiskù z lëpińca 1955 r. wëpisóné òstałë rozmajité drobnotë, co tikałë sã jegò służbë w Wehrmachce. Béł żôłniérzã 19 Diwizje Procëmlotniczi Artilerie. Przebiwôł tej w Hanowerze i w Belgie. W pòstãpnym rokù, to je w 1944, òstôł przeniosłi do Weterinarny Kómpanie do Italie. Òb czas bëcégò w tim kraju zwiornął z niemiecczégò wòjska. W maju 1945 r. kòle Wenecje, w czasu, czej zemia ta òsta wëzwòlonô przez amerikańsczé wòjskò, przëłącził sã do partizanów. Përznã pózni w Trewiso wstąpił do II Kòrpùsu Pòlsczégò Wòjska na Zôpadze, gdze zajimôł sã ùczbą analfabetów. W 1946 r. przeniosłi òstôł na leżã kòle Neapòlu, a jesz pózni wëjachôł do Glasgow na Britijsczich Òstrowach i dopiérze stądka w tim samim rokù wrócył do Pòlsczi. Co sã tikô tegò, co w piãcdzesątëch latach ùszłégò stalata mòcno interesowało wejrowską bezpiekã, to je dzejaniô w òrganizacjach i òdnieseniô do Pòlôchów, to z pismiona ÙB w Kartuzach z 6 łżëkwiata 1955 r. towarzësze z Wejrowa nie dowiedzelë sã ò Méstrze Janie nick lëchégò. Napisóné tam bëło, że nie przënôlégôł òn do niżódny POMERANIA CZERWIEC 2015 KASZËBI W PRL-U hitlerowsczi òrganizacje, ani nie wespółdzejôł z Niemcama. Wiémë równak téż, że wiadła te i tak nie zmieniłë za baro pòzdrzatkù fónkcjonariuszów ùrzãdu bezpiekù na personã Jana Trepczika i nie zmiészëłë jich niedowiérnotë w òdniesenim do niegò. W „Pòmòrsczim Grifie” Wôrt w tim môlu nadczidnąc ò czims, co w żëcym Trepczika nie je za baro znóné, to je ò jego przënôleżnoce do Krëjamny Wòjskòwi Òrganizacje „Pòmòrsczi Grif”. Wiadło ò tim nalôzł jem w rapòrce zrëchtowónym dlô bezpieczi przez ji wiadłodôwôcza ò tacewnym mionie „Kos-Wojciech” w dniu 17 stëcznika 1956 r. Napisôł òn, że z karna zrzeszińców do „Pòmòrsczégò Grifa” przënôlégelë Jón Rómpsczi, Francëszk Grëcza i Jón Trepczik. Zdôwô sã pòtwierdzëwac to wiadło służbòwi zôpisk zrëchtowóny we Gduńskù w stëcznikù 1955 r., w chtërnym czëtómë, że Jón Trepczik béł nôleżnikã „Pòmòrsczégò Grifa” i miôł tam tacewné miono „Józef”. Nie nalôzł jem równak we zdrzódłach Institutu Nôrodny Pamiãcë niżódnëch drobnotów na tã témã. Pòtkania zrzeszińców w Gòwidlënie i Kartuzach Jeżlë chòdzy ò żëcowé kawle Trepczika z czasów II swiatowi wòjnë, to mùsz je wspòmnąc jesz ò zéńdzeniach zrzeszińców, co miałë òdbëwac sã w tim czasu co czile miesący. Nadczidł ò nich w swòjim pisónym dlô ùrzãdu do sprawów bezpiekù rapòrce z 17 stëcznika 1956 r. krëjamny wiadłodôwôcz „Kos-Wojciech”. Môlama, gdze sã òne òdbiwałë, bëłë plebaniô ks. F. Grëczë w Gòwidlënie i kartësczi dodóm Féliksa Marszôłkòwsczégò. Ùczãstnikama jich òkróm samégò Trepczika bëlë: ks. F. Grëcza, J. Rómpsczi, Sztefón Bieszk, F. Marszôłkòwsczi ë Aleksander Labùda. Tej sej zdarzało sã, że jaczis z nëch dzejarzów ni mógł przëjachac, bò na przëmiôr, jak to biwało w przëtrôfkach Labùdë, Trepczika czë Bieszka, nie dostôł wòlnégò z niemiecczégò wòjska. Zetkania te òdbiwałë sã jaż do czasu pòjmaniô przez Niemców Rómpsczégò i ks. Grëczë. Pózni zrzeszińce òprzestelë je rëchtowac. Cëż taczégò dzejało sã òb czas nëch zéńdzeniów? Wedle „Kosa-Wojciecha” ùczãstnicë jich czëtelë swòje dokazë, kôrbilë ò sprawach kaszëbsczi pismieniznë, jãzëka ë pisënkù. Òkróm tegò miałë tam bëc tedë rëchtowóné regle przińdny aùtonomie Kaszëb w òbrëmienim nowi Pòlsczi. Napisóny òstôł nibë w ti sprawie memóriał i dejologiczny program, jaczi miôł bëc wësłóny do Londinu, a zarô pò zakùńczenim wòjnë dóny pòlsczémù rządowi. Aùtor rapòrtu, to je „Kos-Wojciech”, òkróm napisaniô tegò wszëtczégò przëòbiecôł fónkcjonariuszóm bezpieczi, że mdze miôł starã zdobëc òdpisënczi nëch dokùmeńtów i wëdowiedzec sã, czë zrzeszińce pò prôwdze mielë òb czas wòjnë łączbã z Londinã. Drãgò terô pòwiedzec, czë rzeczë òpisóné przez „Kosa-Wojciecha” są prôwdą. Òsoblëwie chòdzy tuwò ò sprawã zrëchtowaniô negò memóriału ò aùtonomie Kaszëb i łączbë zrzeszińców z pòlsczim rządã „londińsczim”. Nawetka sami fónkcjonariuszowie służbë bezpiekù w piãcdzesątëch latach ùszłégò stalata nie bëlë tegò gwësny. Nadczidlë prôwdac ò ti sprawie w napisóny we Gduńskù 24 łżekwiata 1958 r. Infòrmacje tikający sã rozwiju ë sztôłtowaniégò sã kaszëbsczégò separatizmù, ale napiselë tam, że wiadła te nie òstałë pòtwierdzoné. Dzejarze ò słowiańsczim pòzdrzatkù? Pò przëjachanim nazôd do Pòlsczi Méster Jón, jeżlë wierzec nadczidce zamkłi w pismionie z 6 łżëkwiata 1955 r., przë biwôł krótczi czas w Swiónowie. Kąsk pózni przecygnął do Prokòwa kòle Kartuz, pò czim dopiérze zamieszkôł w Wejrowie, gdze zaczął robic jakno szkólny. Zaczął tej wespółdzejac z wëchôdającą tedë prawie w nym gardze òdrodzoną pò wòjnie „Zrzeszą Kaszëbską”. W aktach INP ni ma wiele wiadłów, co bë tikałë sã jegò robòtë dlô tegò cządnika. Tej sej jidze nalezc blós jaczés òglowé wiadła na tã témã. Jednym z cekawszich zôpisków, co tikają sã Trepczika w tim czasu, je agenturowi rapòrt wiadłodôwôcza bezpieczi ò tacewnym mionie „Walkowski” z 8 rujana 1947 r., to je z czasu ju pò zlëkwidowanim „Zrzeszë”. Wedle niegò Trepczika razã z Rómpsczim i Bieszkã mòżno bëło zarëchòwac do karna kaszëbsczich dzejarzów ò słowiańsczim pòzdrzatkù. „Walkowski” pisôł, że bëlë òni czësto sómny i jakbë sã prowadzëło w òdniesenim do nich rozëmną pòlitikã, tej mòglëbë sã stac przëstojnikama dzysdniowi jawernotë, to je „lëdowëch” rządów w Pòlsce. Òkróm te nen sóm wiadłodôwôcz béł dbë, że mòglëbë òni bëc redaktorama kaszëbsczégò pismiona ò słowiańsczim charakterze, chtërno bëłobë procëmtrëcëzną na pòdskacywóną z Pelplëna robòtã wrogów lëdowi Pòlsczi. Òkôzało sã dejade, że to, co pisôł „Walkowski”, bëło dosc dalek òd jawernotë. Ani wëmieniony przez niegò lëdze nie stelë sã przëstojnikama nowëch rządów, ani téż nie òstelë redaktorama niżódnégò cządnika. Niezanôléżno òd te, co mëslôł so „Walkowski”, stało sã czësto jinaczi. „Zrzesz Kaszëbskô” ani na ògle kaszëbskô rësznota nie bëłë wëszëznóm rządzący partie i państwa do niczegò pòtrzébné. Dëcht czësto òpaczno. Wszëtkò to, co chcało bëc chòc w môłim dzélu samòstójné i niezanôléżné òd wëszëznów partie i państwa, bëło lëkwidowóné. Tak stało sã téż ze „Zrzeszą Kaszëbską”, co miało cësk na żëcé ë dzejnotã Jana Trepczika. *Autor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë. R E K L A M A POMERANIA CZERWIŃC 2015 13 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Kłopoty z Klio czy Klio ma kłopoty? STANISŁAW SALMONOWICZ W starożytnej Grecji muzami nazwano bóstwa opiekuńcze ludzkich dokonań, twórczości, sztuki. W sumie muz było dziewięć, były muzy poezji, muzyki, tańca, astronomii i filozofii, a wśród nich Klio, muza historii, czyli historiografii, muza tych, co piszą o historii dawnej czy świeżo przeżywanej. Czy działa nadal bóstwo opiekuńcze historyków, można dziś wątpić. Rozmaicie oczywiście z historykami przez wieki bywało, nieraz służyli i nadal służą swoim władcom czy narodom, opiewając sukcesy, ukrywając klęski i nędzne postępki. W XX wieku, niekoniecznie może wyłącznie na chwałę kultury, narodziły się dwie nowe, rzekomo wspaniałe, ale potężne muzy naszych czasów: kinematografia, czyli przemysł filmowy, oraz telewizja. Obie te muzy czy nie muzy dziś panują głównie nad umysłami ludzi, określają ich spojrzenie na świat, na przyszłość i na przeszłość. Już w 1931 r. pisarz rosyjski Ilia Erenburg, który miał talent do lapidarnych sformułowań, nazwał światowe centrum kinematografii, Hollywood, „fabryką snów”. Możemy się oczywiście pytać, czemu miałoby to szkodzić poważnym adeptom sztuki czy fachu spod znaku Klio? Otóż od lat obserwując zmienne sytuacje kształtujące obrazy przeszłości w skali globalnej, a głównie w optyce spraw polskich, 14 mam tu (podobnie jak i wielu moich kolegów) – wrażenia mieszane, w sumie niekoniecznie pozytywne. Zacznijmy od stwierdzenia równie dobrze prawdziwego w Polsce, jak i w innych krajach kręgu europejskiego. Nauczanie historii jest z reguły ukierunkowane wyłącznie na pewien obraz historii ojczystej. W niektórych krajach (jak Francja) miało to zawsze charakter wręcz klasyczny: młody Francuz niewiele wiedział (i chyba nadal niewiele wie) o geografii i historii Europy i świata, natomiast doskonale musiał znać sprawy ściśle francuskie. Dziś w Europie nauka historii na ogół bywa spychana na margines dydaktyki, często jest to przedmiot nielubiany przez uczniów. Dodajmy, że historia wieku XX, skomplikowana i ciągle kontrowersyjna, z reguły bywa w miarę możliwości częściowo pomijana. W Polsce po upadku komunizmu pozostało na długie lata grono nauczycielskie mocno związane z epoką PRL-u, stąd uciekało od jakichkolwiek nowych opisów spraw lat 1939–1989. Z reguły na uniwersytety przychodziły roczniki studentów, którzy nigdy nie słyszeli, jaką rolę historyczną odgrywali Bierut, Gomułka czy Mikołajczyk, nie wiedzieli nic o Teheranie, Jałcie, Katyniu. Jeżeli tak było i nieraz jest dalej u nas, to na co możemy liczyć w zakresie historii Polski XX wieku w skali globalnej? Oczywiście, że dla wielu kwestii istnieje fachowa, wielojęzyczną literatura naukowa, czasem i dostępna w książkach ciekawie i przystępnie napisanych. Rzecz jednak w tym, że książek dziś się nie czyta, że młode pokolenie do książek się nie garnie. Czy można jednak skonkludować uspokajająco, że skoro nas wszystkich przeszłość nie obchodzi, to po co o niej pisać czy produkować filmy historyczne? Byłbym może przyjął takie rozwiązanie, choć dla historyka bolesne, kulturę zubożające o różne doświadczenia i godne uwagi dokonania, ale sprawa nie wygląda tak prosto. Otóż wbrew pozorom tematyka historyczna, w najrozmaitszy sposób, jest stale obecna w telewizji i w kinach. Nie dysponuję tu żadną statystyką, ale łatwo zauważyć, że w ogromnej ilości filmów, w wielu serialach, nawet komediach, filmach obyczajowych itd., nie wykorzystuje się scenerii współczesności, ale raczej dla rozrywki niż dla innych przyczyn, dla szukania tego, co filmowcy amerykańscy nazywają jakąś „story”, czyli dla znalezienia historyjki, która widza może zainteresować, sięga się właśnie do takich czy innych rekwizytów historycznych. Pełno więc w nich obrazów, które dzieją się w jakichś mitycznych czasach przedhistorycznych barbarzyńców, w epoce Antyku, Wikingów, Inków. Do tego dochodzą rozliczne filmy z europejskiego średniowiecza o wybitnie sensacyjnym charakterze. W większości przypadków scenariusze POMERANIA CZERWIEC 2015 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH takich filmów nie mają wiele wspólnego ze znanymi historykom faktami. Póki chodzi o tak odległe od nas tematy, że nie budzą żadnych skojarzeń ksenofobicznych czy nacjonalistycznych, póty możemy sobie powiedzieć, że są to zwykłe filmy przygodowe, tematy wydane na łup „fabryki snów”, które wielkiej szkody społecznej nie czynią. Natomiast, kiedy zbliżamy się do wieku XX, a mamy za sobą dwie wojny światowe, dzieje potwornych totalitaryzmów, faszystowskich i komunistycznych, dzieje zbrodni ludobójstwa na różnych narodach, to wtedy ostrożność jest wielce wskazana, a nie każda indywidualna „story” budzić może nasz merytoryczny podziw. Ograniczam się ogólnie do spraw polskich, które niestety przez ostatnie 70 lat niekoniecznie były przedmiotem uczciwego zainteresowania owej dziesiątej i jedenastej muzy, i to zarówno w Polsce (pod rządami cenzury PRL), jak i na świecie. Dlaczego to nie jest sprawa obojętna, że w jakimś filmie czy serialu polskie sprawy historycznie pogmatwane wyglądają niejasno, niezrozumiale bądź wręcz niewesoło i niezgodnie z podstawowymi faktami historycznymi? Wbrew pozorom opinii międzynarodowej poglądy przeciętnego obywatela w skali globalnej kształtują się właśnie dzięki telewizji i kinematografii. Żyjemy bowiem w epoce cywilizacji obrazkowej. Zazwyczaj wielu twórców uważa, że należy widza zaskakiwać, sytuacje gmatwać, podstawowych danych, gdzie i w jakiej chronologii akcja się toczy, skąpić. Wiele elementów treści różnych filmów w odbiorze ulega takim czy innym nieporozumieniom. Dość rzadko otrzymujemy wielkie filmy historyczne, których przesłanie nie ulega wątpliwości. Trudno zaś nie przypomnieć faktu socjologicznie jasnego: ludzie z reguły przyjmują obrazy telewizyjne (zwłaszcza treści historycznej) jako realistyczny obraz danej sytuacji, nie kwestionują prawdziwości mało znanych realiów. Amerykanie po wojnie nakręcili kilka znakomitych filmów historycznych o tematyce im szczególnie bliskiej (o Pearl Harbour, o Arnhem i o wojnie z Japończykami). Tam jednak, gdzie chodzi o sprawy kłopotliwe, kinematografie francuska (sprawa Vichy) czy niemiecka, rzecz jasna, mają swoją politykę historyczną: pewnych tematów się nie porusza, a jeżeli są poruszone na marginesie tej zasady, to dany film w handlu schodzi na manowce (przykład: film „Lucien Lacombe” bojkotowany szeroko we Francji z uwagi na realistyczny obraz reżimu Vichy i jego zbrodni). Najczęściej porusza się tematy kontrowersyjne w sposób korzystny dla danego kraju. Mam tu na myśli zwłaszcza kinematografię RFN. Przykładem koronnym i skandalicznym jest w ostatnim okresie wielki serial niemiecki „Nasi ojcowie, nasze matki”, który zwłaszcza w sekwencjach związanych ze sprawami polskimi jaskrawo mija się z faktami historycznymi. Warto dodać, że konsultantem naukowym tego filmu był historyk znany w Niemczech z nacjonalistycznej postawy i który co ciekawe, w ogóle nie jest specjalistą od tych spraw. Musimy sobie zdawać sprawę z tego, że po II wojnie światowej sprawy polskie lat 1939–1956 były niewygodne dla wszystkich: nie tylko dla cenzury PRL, ale i dla całego świata zachodniego, w tym i dla kinematografii RFN. Do dziś panuje często w tych sprawach ignorancja bądź wręcz zła wola, której symbolem jest od półwiecza powtarzane kłamstwo, tak zwana nieśmiertelna pomyłka geograficzna, o „polskich obozach zagłady dla Żydów”. Podobnie wygląda problem powstania warszawskiego, które przez lata zostało tak globalnie zapomniane czy było świadomie ignorowane, że nawet dziś prezydenci naszych sojuszników publicznie nie wiedzą, o jakie powstanie w Warszawie chodziło. Czy ten stan rzeczy utrwalony przed rokiem 1989 się zmienił? Przypominam, że nawet wielki film Andrzeja Wajdy „Katyń” wiele nie zmienił, jeżeli chodzi o świadomość, czym był Związek Sowiecki. Dziś możemy obserwować na przykładzie spraw ukraińskich, że nadal znaczna część Europy zawsze wybiera Rosję i jej kłamstwa, a nie interesy zagrożonych przez Rosję krajów Europy środkowo-wschodniej. W takiej trudnej sytuacji film historyczny odgrywa swoją rolę. Nasza kinematografia ucieka jednak od wielkich tematów okupacyjnych, choć nie brak tam interesujących „story”. Nie zdołaliśmy na przykład przypomnieć Anglikom o roli polskiego lotnictwa. Ciągle brakuje pieniędzy na nakręcenie projektowanego filmu w tej kwestii. Legenda wielka Armii Krajowej pozostaje naszą regionalną specjalnością. Poza Polską możemy czytać i oglądać obrazy kłamliwe, inspirowane przez RFN bądź Rosję. Jeżeli jakaś tematyka okupacyjna czy epoki PRL-u pojawia się w polskim filmie, to można mieć wrażenie, że reżyserowi nie chodzi o przybliżenie skomplikowanych spraw przeszłości, a jedynie o taką czy inną „psychologiczną story”, która ma mieć na tyle walor uniwersalny (?), że przeciętny widz poza Polską nie wie nawet dokładnie, o co tu w istocie chodzi, co reprezentują poszczególne osoby i jak wyglądała – w konkretach – epoka, do której film formalnie nawiązuje. Nie mamy żadnego wielkiego polskiego filmu, wolnego od ograniczeń cenzury PRL-u, o polskich sprawach okupacji niemieckiej. O rzeczywistych dylematach moralnych, ale i bytowych ludzi tej epoki, dylematach, które były obce w tej ostrości Francuzom, Holendrom czy Czechom. Być może, że takie filmy polskie nie mają szans na sukces na festiwalach międzynarodowych, ale powinno być naszym celem, by przeszłość mrocznych lat 1939–1945 była w naszym kinie obecna, zrozumiała, a zwłaszcza wiarygodna. A MOŻE PRENUMERATA? POMERANIA CZERWIŃC 2015 s. 2 15 NA BINIE Ta kôłbasa mie szmaka No era una salchicha de Kaszubi / To nie bëła wòrzta z Kaszub – taczi téater przërëchtowelë sztudérowie Institutu Romańsczi Filologie Gduńsczégò Ùniwersytetu wespół ze Sztudérsczim Nôùkòwim Kòłã Iberisticzi. 22 maja pòjachôł jem na Filologiczny Wëdzél GÙ nié do kùńca gwës, czë dobrze robiã. Plakat za baro mie sã nie widzôł, titel jaczis dzywny… Na szczescé pòsłëchôł jem zachãtów prof. Danutë Stanulewicz i baro ji za to dzãkùjã. Pò pierszé za to, że doznôł jem sã, że nawetka na amatorsczi pòkôzk rëchtowóny przez sztudérów (i to nié aktorstwa) mòże przińc pò prôwdze fùl lëdzy. Jeżlë nawetka sztótama ten felënk profesjonalnégò przëszëkowaniô bëło widzec, to równak ni miało to niżódnégò cëskù na zabawã i pòzytiwny òdbiér całoscë. Przepis na to béł taczi: bëlnô kòmediowò-kriminalnô akcjô, wiôldżé zaangażowanié wszëtczich ùczãstników widzawiszcza, dobrô ùdba na wcyganié do akcji pùbliczi (co pôrã minut aktorzë pòjôwielë sã midzë nama, zadôwelë pitania) i tekst tak napisóny, że pòd kùńc przedstôwkù człowiek do czësta zabéł, że dokôz je gróny w baro słabò mù znónym szpańsczim jãzëkù. Aktorzë pòwtôrziwelë te same zdania pò pôrã razy (ale tak, że akcjô nick nie tracëła na chùtkòscë), swòją grą pòkazywelë to, ò czim gôdelë, do te na ekranie pòjôwiałë sã malënczi, chtërne pòmôgałë wszëtkò zrozmiec. Mòżna blós pòwinszowac taczi ùdbë i pòdpòwiedzec Kaszëbóm, co rëchtëją dokazë na binã, że dô sã pëszno sparłãczëc téater z ùczbą jãzëka. Wôżné je téż to, że taczé przedstôwczi stałë sã ju tradicją. Jak rzekł mie Zgłoszenia przyjmujemy do 15 czerwca 2015 Letnia szkoła języka kaszubskiego, kultury i historii Kaszub Część teoretyczną w systemie stacjonarnym przeprowadzi wykwalifikowana kadra (wykładać będą m.in. prof. Cezary Obracht-Prondzyński, Danuta Pioch, Stanisław Janke czy David Shulist). Zajęcia odbędą się w wymiarze 60 godzin lekcyjnych (50 godzin zajęć z gramatyki i ortografii języka kaszubskiego oraz 10 godzin z historii, kultury, sztuki i regionalizmu). Część warsztatowo-praktyczna będzie liczyła łącznie 60 godzin lekcyjnych i ma polegać na bezpośrednim kontakcie z językiem kaszubskim oraz kulturą i tradycją Kaszub. W celu zapisania się na kurs i rezerwacji miejsca należy wypełnić i wysłać Formularz zgłoszeniowy znajdujący się na stronie www.kaszubi.pl do końca 15 czerwca 2015 roku. Uczestnicy otrzymają CERTYFIKAT potwierdzający ukończenie kursu. Kurs będzie trwał 14 dni, łącznie 120 godzin lekcyjnych 16 w w w.kaszubi.pl Podczas Letniej szkoły uczestnicy doświadczą żywej kaszubskiej kultury poprzez wspólne wyjazdy do okolicznych miejscowości, m.in. Kluk, Wdzydz Kiszewskich, Swołowa, Płotowa, Wejherowa, Bytowa, Słupska, Kościerzyny, Kartuz, Gdańska i Sopotu. Szczegółowe informacje można znaleźć na stronie od 29 czerwca do 13 lipca 2015 roku Andrzéj Òrłowsczi, wespółaùtor (razã z białką Norą) No era una salchicha de Kaszubi, sztudérowie rëchtëją dokôz na binã rok w rok ju òd 13 lat. Wiele lëdzy, òsoblëwie absolweńtów, dôwnëch aktorów, niecerplëwò żdaje na to, co tim razã wëmëslą i zagrają jich młodszi drëszczi i drësze. To zagwësniwô fùl zalã. A skądka sã wzãła kaszëbskô wò rzta? Baro sã nama widzą Kaszëbë. Kòżdégò rokù wiele czasu spãdzywómë w Łątczënie i mómë leżnosc je pòznawac. Do te łońsczégò rokù jesmë bëlë na nôùkòwi kònferencji, jaczi témą bëła ùczba cëzëch jãzëków, w tim kaszëbsczégò. To nas pòdskacëło i przekònało, że mùszimë téż jakòs sã włączëc w propagòwanié kaszëbiznë – gôdô Nora Òrłowskô, Argentinka, jakô ùczi szpańsczégò na GÙ. Chcemë jesz pòdczorchnąc, że òkróm wòrztë, na binie pòjawiła sã téż pòstacjô Kaszëbczi, młodi sztudérczi z Erasmùsa, jakô swòje wëpòwiescë gôdała pò kaszëbskù (tłómaczenié zrëchtowała Hana Pestka). Ten szpańskò-kaszëbsczi miszung òbzérało sã i słëchało czësto dobrze. Za rok gwës pòjadã zôs. DM Òdj. DM POMERANIA CZERWIEC 2015 CASSUBIANA I POMERANICA W INTERNECE / Z KOCIEWIA – GADKI RÓZALIJI Kaszubskaksiazka.pl w nowëch ruchnach 16 maja minãłë trzë lata òd pòwstaniô internetowi ksãgarnie www.kaszubskaksiazka.pl. Z ti leżnoscë do kùńca czerwińca dostóniemë 10% rabatu na wszëtczé ksążczi. Zmienił sã téż graficzny wëzdrzatk starnë. Òstało dodóné czile nowëch mòżlëwòtów, np. szëkba wszëtczich pùblikacji dónégò aùtora, bezpòstrzédné sparłãczenié z Facebookã. Są téż nowé załóżczi – „idealne na prezent”, „bestsellery”. Ùnowionô starna je dopasowónô do smartfónów i jinëch przenosnëch ùrządzeniów, bò widzymë, że wiele lëdzy kùpiwô prawie na taczi ôrt. Dlôte jesmë mùszelë kąsk graficzno „òdchùdzëc” Kaszëbską Ksążkã, żebë chutkò sã òtmikała – tłómaczi Ana Dunst z Wëdôwiznë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Dzysô na www.kaszubskaksiazka.pl jidze kùpic kòl 450 ksążków, platków czë gadżetów. Trzë lata temù bëło jich 116. W pierszim miesącu dzejaniô zazdrzało na starnã 1570 lëdzy, chtërny kùpilë 10 ksążków. Terô strzédno wchôdô na niã 3300 lëdzy òb miesąc, a przedôwónëch je wiãcy jak 250 pùblikacjów. W internetowi ksãgarnie mómë nié leno ksążczi Wëdôwiznë KPZ, ale téż jiné na kaszëbskò-pòmòrsczé témë, jaczé wëdôwają Kaszëbsczi Institut, Bernardinum, Wòjewódzkô Pùblicznô Mój wnuk chudożnik Z Y TA W E J E R Dziś żam grzebałóm we swojych szpargałach, co jych móm całe mniechi, ji derłóm, co sia dało! Toć musiałóm, bo jinaczi zgina wew tim bajzlu. Nó jó, ale patrza, czi moga podrzyć abo podskasiyć łogań timi papjyrziskami czi niy. Patrza, a tu je nagryzmolóni wjyrsz wnuka na Dziań Matki, chtóran łón przisłał córce, eszcze jak sztudyrował. Jak łón był na studjach, to psisał wjyrsze, malował, śpśywał, grał na gitarze, istorni chudożnik! Chudożnik to je po rusku artysta. Jó, chudi to łón był, ale żebi zara artysta? Ale czego to babka nie wimiśli o swojim wnuku? Zdziebko żam je łusprawjedliwjóna, bo ja tyż psisałóm, jak byłóm we szkołach! Ja mniałóm zdziebko tego, ale pomniantóm ano 2 abo 3, bo sia topjylim na spłiwje kajakowim na Zalywje Wjiślanim ji całki rubzak wped mnie do wodi, zez mojimi łachami ji niełodżałowanó twórczośció!!! Tan jedan wjyrsz, to łuż móm wew jedni gadce napsisani. Rozchodzi sia o tan „Łodpowjedź ałtorowju żagla” ałtorstwa Lermóntowa. Łón psisał tak: „Bjelejet parus odinokij”. Jó, ja sia czułóm taka samotna jak tan jego żagel we środku burzi na morzu! A tan wnuk erbnył pó mnie te mankolije poeticke. Binójmni na Dziań Matki wysmarował fest wjyrsziczek! Posłuchejta, ano że łón nie psisał po kociewsku, a ja se pozwolyłóm trocha na moja kociewska modła go przedmnianiyć. Obaczim, jak to bandzie wijrzało. POMERANIA CZERWIŃC 2015 Biblioteka i jinszi – dodôwô A. Dunst. Wôrt jesz pòdczorchnąc, że na www.kaszubskaksiazka.pl zazérają lëdze z całégò swiata. Pierszą ksążkã kùpił Pòrtugalczik, òd te czasu westrzód nabiwców pòjawiło sã wiele lubòtników Pòmòrzô i Kaszub z całi Eùropë, a téż z Aùstralie, Kanadë, USA i Nowi Zelandie. Red. Wew dniu Matczinygo Śłanta niezmniernie sia wzrusza, Bo dalek łod Matki Najdroższi bić musza! Dlatego śla do Cia ta kartka mizerna, gdzie próba dziankcziniania podejmuja mnierna! Musiałbym jych bowjam słać setki tisiónce, bo żeś je dla mnie Mamo jak dla kwiatów słóńce! Jak łóno przeca kwjatóm siła żicia daje, ogrzewa ji kyrunek wzrostu wskaże, Tak Ty mnie, Mamo, prowadzisz bez żicie! Wskazujesz piękno wokół, przestrzegasz przed cierniem! A gdy mi serce zmrozi strzała ludzki złości, Ty mi je zawdy leczisz łogniam Twoji mniyłości! Ale łuczyłaś mnie równie (ż), móndra to nałuka, że samą słodiczą żić – to przeca nie sztuka. Raniłóm Cia czansto słowami, na czarno ubierając przestrzań mniadzi nami! Kocham Ciebie mocko ji wjelce, choc żam tyle cierniów wbjijał w Twoje syrce! Dlatego nie tylko dziękować, lecz ji przeprosić muszę! Znajduję, że tim wjyrszam duszę Twoją wzruszę!!! Teraz ów Junak zajmiwa sia ochronó środowjiska. Tedi żiczma mu wszitkygo najlepszygo ji pociechi zez przichówku, chtórnygo miśla sia dorobji, choc czasi só niy potamu! Dobrze Rózalija, że masz sia ło co troskać, na niy?! Żicie bez kłopotów, to nie je żicie, jano śmniyrć za żicia! Dobrych wnuków Wóm żicza! Rózalija 17 Z POŁUDNIA Krajobraz nasz powszedni K A Z I M I E R Z O ST RO W S K I Jakiś czas temu w wiosce położonej nad jeziorem pojawił się nadużywanej. W ten właśnie sposób dewastowany jest dom letniskowy z jaskrawo niebieskim dachem, tak charak- nasz piękny kaszubski krajobraz, którym przecież lubimy się terystyczny, że dla turystów stanowił punkt orientacyjny. chwalić. Jest jednak nadzieja, że to się zmieni. 28 czerwca Bardziej wrażliwych po prostu kłuł w oczy i irytował. Może 2013 roku prezydent Bronisław Komorowski, na tle jeziora z tego powodu, a może zbieżw Charzykowach, uroczyście ność czasu była przypadkowa, zainaugurował prace nad Krajobraz to jest razem projektem ustawy o ochroRada Gminy w Chojnicach uchwaliła, że budownictwo wszystko, co stworzyła nie krajobrazu. Cieszyliśmy na jej terenie musi spełniać że stało się to u nas, choć przyroda, i to, się, pewne normy estetyczne. Lubowiem jesteśmy przekonani, co ukształtował człowiek, że krajobraz naturalny pozydzie żartowali, że wójt nie lubi niebieskiego koloru. Tak czy a ideą ochrony jest tywnie wyróżnia nasz region, inaczej był to rzadki przypadek współistnienie obydwu to jednak nie szanujemy i nie ustanowienia prawa lokalnego chronimy tej wartości wyczłonów w harmonijnej starczająco. Po dwóch latach porządkującego przestrzeń publiczną. Co prawda, plany zagosymbiozie. prac, konsultacji społecznych spodarowania przestrzennego i ekspertyz, ustawa, zwana uchwalane przez samorządy w skrócie krajobrazową, zoteż wprowadzają określone reguły, ale czy ktoś słyszał, by stała przez sejm uchwalona i 16 maja podpisana przez prezydenta. zabraniały psuć i oszpecać środowisko? A jest w tej dziedzinie grzechów niemało, aby je zobaNie idzie w tym projekcie o tereny, które są już objęte czyć, wystarczy obejrzeć się dookoła siebie. Wiele wykro- różnymi formami ochrony – rezerwaty, parki narodowe czeń przeciwko naturze i harmonii powstaje w myśl zasa- i krajobrazowe, obszary biosfery – lecz o środowisko miejdy, że co nie jest zabronione, jest dozwolone – bez umiaru skie czy wiejskie, w jakim na co dzień żyjemy. Chodzi o to, Krôjmalënk naj codniowi Jaczis czas temù w leżący nad jezorã wsë pòstawilë letniskòwą chëcz z tak sklëniącym mòdro dakã, tak wëapartniwającym sã, że dlô letników béł òn òdniesenim do czerowaniô sã pò òkòlim. Co wrażlëwszich razył w òczë i grôł jima na nerwach. Mòże to bëło leżnoscą, a mòże przëtrôfk, że w tim samim czasu Rada Gminë w Chònicach ùchwôlëła, że w ji òbéńdze bùdowiznë mùszą bëc dopasowóné do przëjãtégò esteticznégò szëkù. Lëdze so szpôsowelë, że wójt nie lëdô mòdri farwë. Co bë nie rzec, béł to rzôdczi przëpôdk wprowadzeniô môlecznégò prawa, jaczé òdnôszô sã do wëzdrzatkù pùblicznégò òbrëmia. Nót je przëznac, że ùchwôloné przez samòrządzënë planë òbrëmiennégò zagòspòdarowaniô téż zòbòwiązywają do stosowaniô przëjãtëch zasadów, ale czë czuł chto, bë zakôzywałë psëc i paskùdzëc strzodowiszcze? A prawie w ti sferze grzéchów je skòpicą i cobë je òbôczëc, sygnie rozezdrzec sã wkół. Wiele bezprawiégò procëm nôtërze i harmónii bierze sã z mëszleniô, że co nie 18 je zakôzóné, to je dozwòloné – wëzwëskiwónégò bez żódny miarë. Taczim szëkã niszczony je nasz snôżi kaszëbsczi krôjmalënk, a doch lubimë sã nim chwôlëc. Równak mòże miec nôdzejã, że to sã òdmieni. 28 czerwińca 2013 rokù prezydent Bronisłôw Kòmòrowsczi, stojącë nad sztrądã jezora w Charzëkòwach, ùroczësto ògłosył rozpòczãcé prôców nad projektã ùstôwù ò chrónienim krôjmalënkù. Më bëlë rôd, że to sã zaczãło ù nas, bò chòc jesmë ti dbë, że nôtëralny krôjmalënk widzało wëapartniwô naszã òbéńdã, dejade më nie szónëjemë i nie dozérómë ti wôrtnotë, jak sã przënôlégô. Dwa lata prôców, spòłecznëch kònsultacjów i ekspertizów dérało, nim ùstôw, w skrócënkù zwóny krôjmalënkòwim, òstôł przez sejm ùchwôlony i 16 maja latoségò rokù pòdpisóny przez prezydenta. Nen projekt nie òdnôszô sã do terenów, jaczima je ju zagwësnionô rozmajitégò ôrtu òchróna – rezerwatë, nôrodowé i krôjmalënkòwé parczi, òbrëmia biosferë – leno ò miesczé i wiesczé òkòlé, w jaczim më żëjemë. Rozchòdzy sã ò to, żebë POMERANIA CZERWIEC 2015 Z PÔŁNIA by w Małych Swornegaciach drewniana budka mieszcząca sezonowy bar i toaletę, jak najbardziej potrzebna turystom, nie mogła stanąć na trawiastej plaży ledwie 10 metrów od brzegu jeziora. I o to, by najwyższe wzgórze nad jeziorem w Borzyszkowach pozostało nietknięte zabudową. Ażeby posesja pośrodku miejskiego osiedla nie była grodzona dwumetrowym betonowym parkanem. Także o to, by najpiękniejsza panorama zabytkowych budowli nie była zasłaniana wielką, czerwoną bryłą sali sportowej, jak to się stało w Chojnicach. Wiele zdążyliśmy już zniszczyć, teraz jest szansa powstrzymać ten proces. Projekt ustawy zobowiązuje sejmiki wojewódzkie do ustanowienia urbanistycznych zasad ochrony krajobrazu, a więc zaprowadzenia ładu w chaotycznym budownictwie. Ponadto wprowadza obostrzenia dla wznoszenia obiektów dominujących w krajobrazie. Przewiduje możliwość ustalenia przez gminę zasad i warunków sytuowania obiektów tzw. małej architektury. Mówiąc wprost – koniec ze stawianiem i wieszaniem tablic, banerów, billboardów, pstrych szyldów, brudnych chorągwi na masztach i innych urządzeń reklamowych, jakie kto chce i gdzie mu się podoba. Nie tylko reklam, lecz także ogrodzeń i wszelkich elementów, które zamiast ozdabiać, zaśmiecają otoczenie. Krajobraz to jest razem wszystko, co stworzyła przyroda, i to, co ukształtował człowiek, a ideą ochrony jest współistnienie obydwu członów w harmonijnej symbiozie. Nawet więcej, nawzajem muszą się dopełniać i wzbogacać. Tak jak ważna jest ochrona natury przed nadmierną ingerencją, tak samo na szacunek i pieczę zasługuje krajobraz kulturowy, czyli zabytki budownictwa i architektury, archeologiczne i historyczne, dzieła sztuki, folkloru oraz inne, godne utrwalenia wytwory intelektu i rąk ludzkich. Dobre skutki „ustawy krajobrazowej” nie objawią się od razu, w otaczającej przestrzeni będą widoczne dopiero po latach. Najważniejszym jednak i najbardziej oczekiwanym skutkiem będzie ukierunkowanie myślenia władz samorządowych wszystkich szczebli na ochronę krajobrazu jako dobra wspólnego, którego nie wolno nadwerężyć czy zdegradować. W ślad za tym, wolno mieć nadzieję, dbałość o nasze bliskie i dalsze środowisko stanie się powszechna. w Môłëch Swòrach drewnianô bùdka, w jaczi òb lato je bar i wichódk (sã rozmieje, że dlô letników pòtrzébnô), ni mògła bëc wëstawionô na trôwiastim pieglëszczu leno 10 métrów òd ùbrzegù jezora. A jesz ò to, żebë na nôwëższi grzëpie nad jezorã w Bòrëszkach nigdë niczegò nie wëstawilë. Cobë pòsesja we westrzódkù miesczégò òsedlégò nie bëła òbgrodzonô dwamétrë wësoką betonową ògardą. Téż ò to, abë nôpiãkniészô panorama stôrodôwnëch bùdacjów nie bëła zakrëtô wiôldżim czerwònym klocã spòrtowi salë, jak to zrobilë w Chònicach. Naniszczëc më zdążelë ju wiele, terô je leżnota do wstrzimaniô negò bezszëkù. Projekt ùstôwù nakazywô wòjewódzczim sejmikóm ùstanowienié ùrbanisticznëch wskôzów òchrónë krôjmalënkù, co mô zaprowadzëc pòrządk w bùdowiznowi rénowiznie. Do te zaòstrziwô mòżlëwòtë stôwianiô òbiektów górëjącëch nad krôjmalënkã. Dôwô téż gminóm ùprawnienia do ùstaliwaniô wskôzów i warënków do ùmôlnianiô tak pòzwóny môłi architekturë. Jednym słowã – terô kùńc ze stôwianim i wiészanim tôflów, banerów, billbòrdów, bestrëch szildów, szôtorowatëch fanów na masztach a jinëch reklamòwëch ùrządzeniów, jaczé le chto chce i dze mù sã widzy. Kò nié leno reklamów, ale téż ògrodzeniów i wszelejaczich rzeczi, chtërne miast bëc przëòzdobą, szpacą òbmiescé. Na krôjmalënk skłôdô sã to wszëtkò, co stwòrzëła nôtëra, i to, co ùsztôłtowôł człowiek, a za ùdbą jegò chrónieniô stoji harmònijné wespółjistnienié òbëdwùch elementów. Wiãcy nawetka, nót je, żebë sã nawzôjno dofùlowiwałë i ùbògacywałë. I tak jak wôżné je òchrónienié nôtërë przed zbëtecznym zmieniwanim ji, tak samò ùszónowanié i dbałota nôleżi sã kùlturowimù krôjmalënkòwi, to je stôrodôwnotóm bùdowiznë i architekturë, zaòstałoscóm archeòlogòwim i historicznym, dokazóm kùńsztu, fòlkloru i jinym wôrtnotóm, gódno ùwdôrzającym ùsôdzczi lëdzczich rãków i intelektu. Bëlné zwënédżi „krôjmalënkòwégò ùstawù” nie przińdą dorazu, a w doòkòlnym òbrëmim dô sã je widzec za pôrã lat. Równak nôwôżniészą i nôbarżi żdóną zwënégą mdze naczerowanié mësleniô samòrządzënowëch władzów wszëtczich stãpieni na dbałotã ò krôjmalënk jakno pòspólną wôrtnotã, chtërna ni mòże duńc do niszczeniô czë znikwieniô. Jidącë tim szlachã, trzeba miec nôdzejã, że stara ò naje blëższé i dalszé strzodowiszcze mdze wszëtczim leża na sercu. POMERANIA CZERWIŃC 2015 R E K L A M A Tłómaczëła Bòżena Ùgòwskô 19 SZTUKA Notatki z wewnętrznych podróży profesor Wnukowej M A Ł G O R Z ATA D O R NA Swoje artystyczne i prywatne życie związała z Trójmiastem, współzakładała w latach 50. tak zwaną szkołę sopocką. Józefa Wnukowa była nie tylko wykładowczynią i profesorem Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku (pracownia tkaniny dekoracyjnej i malarstwa), ale także uczestniczyła w odbudowie gdańskiej starówki, z pietyzmem odtwarzając polichromie i malarstwo naścienne renesansowych kamienic oraz pracując przy rekonstrukcji plafonu sieni w Ratuszu Głównomiejskim. Zajmowała się malarstwem pejzażowym, martwą naturą, sztuką przedstawiającą. Do jej najbardziej znanych cykli – pokazywanych w galerii Związku Polskich Artystów Plastyków w Gdańsku, w sopockim Biurze Wystaw Artystycznych i w Pałacu Opatów w Oliwie – należały impresje na temat ptaków i pejzaży okolic Chmielna oraz malarskie „notatki” z wędrówek Jarem Raduni. Fascynowały ją także dalekie wyprawy: do Chin i Wietnamu, na północ Europy, a także podróże szlakiem Conradowskim, na pokładzie statku Artur Grottger. Planeta Ziemia stała się dla mnie wielkim Dziełem Sztuki. (…) Mam do dzisiaj poczucie, że byłam świadkiem jakiejś wielkiej harmonii w naturze. Czułam zależność kształtów i ich barw od miejsca na mojej drodze, z którego dane mi było je oglądać – pisała po powrocie z jednej ze swych dalekich podróży. Najważniejsze jednak szlaki wiodły ją na Kaszuby, to tutaj (w Chmielnie i okolicach) jeszcze w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia organizowano plenery i spotkania, w których uczestnictwo stało się po latach kultywowaną tradycją środowiska artystycznego Pomorza Gdańskiego. 20 Od romantycznej surowości fiordów… Wiosną do wnętrza sopockiej pracowni owej ciepłej, serdecznej, niezwykle życzliwej ludziom i światu malarki (pracowni mieszczącej się przy ul. Obrońców Westerplatte, w dawnym pawilonie PWSSP) wchodziła zieleń ogrodu, fioletowe kity bzów, cała kipiąca życiem przyroda. Jesienią okna, oplątane pędami dzikiego wina, graficznym rysunkiem gałęzi, otwierały się gościnnie ku skrzydlatym gościom, czarnym, niekochanym ptaszyskom, przybywającym tu ze Skandynawii na swoje zimowe leże. Jeszcze w początku lat osiemdziesiątych – Józefa Wnukowa zaczęła tworzyć, jak lubiła mawiać, „skrzydlate formy”, cykl mrocznych, pełnych ekspresji kompozycji, nazwany w czasie wielogodzinnych rozmów (przyjaciele wiedzieli, że nie należy tutaj „zaglądać, „wpadać” na moment, na chwilę) smutnym, metaforycznym mianem „ptaków stanu wojennego”. Wydaje się, że już w tamtym okresie maska ptaka została przyjęta, by mówić o sprawach ludzi niejednoznacznie, nie wprost, a płótna zaczęły „zaludniać” nie tylko teatralne, patetyczne kruki i orły, ale także zastygłe w cierpieniu, zamyślone mewy, tajemnicze sowy i puchacze, wpatrujące się natarczywie w oczy odbiorcy. Żyjąc w cieniu pejzaży Północy, pamiętając surowe, nieprzyjazne człowiekowi krajobrazy Norwegii, zapisane czernią i bielą na płótnach powstałych po podróży wzdłuż wybrzeża od Bergen po Nord Cap, artystka wybiegała na spotkanie znanych z prozy Josepha Conrada, przepalonych słońcem, niemal zbielałych w upale dalekich, południowych, wyidealizowanych mórz. Gdy morza były odległe – wyjeżdżała po prostu na Kaszuby, gdzie łąki pachniały macierzanką i miętą, gdzie siwe czupryny piołunów kłębiły się bujnie po miedzach, gdzie (patrząc na skąpane w deszczu jezioro) można było posłuchać radiowego koncertu poematów F. Liszta poświęconych św. Franciszkowi, co to „chodził po falach”. Muzyka i literatura stanowiły dla malarki niekończące się źródło inspiracji. W psychologicznej prozie Conrada w upale dokonywały się wielkie, romantyczne wybory, poematy muzyczne Liszta zwróciły jej uwagę ku postaci skromnego, żyjącego w kontakcie z Naturą świętego. Sama nie szukała rozgłosu, cechowała ją miłosna pokora wobec tego, co piękne, wykraczające poza doświadczenie zwykłego, zmysłowego poznania. Świat wartości materialnych ograniczyła do koniecznego minimum, wybierając ascezę pracowni. Koncentrowała się na dbałości o warsztat, na gromadzeniu prostych, niezbędnych narzędzi, które umiejętnie wykorzystywane pozwalały na kontakt, na rozmowę z drugim, jakże ważnym, pojmowanym na prawach Persony, człowiekiem. W pracach zgromadzonych w prywatnym atelier – które w początkach lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia stanowiło jeszcze wielką, osobną, celowo wydzieloną scenę – rozgrywał się nieustanny dramat, zderzenie tradycji romantycznej Północy z kulturowym dziedzictwem świetlistego, znanego z powieści Conrada, jakże jednak spokojnego Południa. Źródeł tego dramaturgicznego kontrapunktu, celowego zderzenia i charakterystycznych dla twórczości Wnukowej kontrastów, upatrywać należy w samotnych wyprawach artystki brzegami dzikich, skalistych fiordów, a szczególnie na niewielką wyspę położoną w pobliżu Alemurd (niedużego, urokliwego miasta), na wysepkę, z której ptaki uczyniły swoje wrzaskliwe, pełne ruchu, trzepotu królestwo. POMERANIA CZERWIEC 2015 SZTUKA niepożądane, żeby nie powiedzieć – znienawidzone w sposób programowy i ostateczny przez tych wszystkich, którzy nie potrafią oddzielać sfery sztuki od sfery ideologii czy polityki. Korzystając z doświadczeń „szkoły sopockiej”, Wnukowa wzbogacała jej tradycję o potrzebę pokazania (wzorem modernistycznych twórców) wielości doznań, doznań nie tylko wzrokowych, ale także muzycznych, zapachowych, zmysłowych. Okładka katalogu wystawy „Święty Franciszek na Kaszubach. Malarstwo Józefy Wnukowej 1974–1994” Malując – zapisywała monologi, o morzach południowych, o ptaszyskach, o pagórkowatym pejzażu okolic Chmielna, o głębokim i mrocznym Jarze Raduni. Malowała zawsze, nawet „nie malując”, utrwalała swe pomysły na kartach niewielkich notesów, pełnych szkiców i rysunków... Zbiór takich dzienników pokazała mi po powrocie ze swego wymarzonego rejsu. W 1988 r. popłynęła w podróż dookoła świata na statku Artur Grottger, zbudowanym w kanadyjskiej stoczni w Sorel, na statku, którego dziewięć lat wcześniej została matką chrzestną. Po powrocie zmieniła (w sposób dość radykalny, zdecydowany) swój stosunek do malarstwa, do sztuki. Opowiadając o tym jak poczuła swoiste „dotknięcie Absolutu”, o pięknie Natury i o wszechogarniającej ciszy, którą niemal „fizycznie” odczuwa się w upale – odkryła, że artysta potrzebuje pokory, że wystarczy utrwalić na płótnie „tylko to, co się widzi”, bez zbędnej deformacji, bez surrealnych wynaturzeń, bez formalnych (nie zawsze zrozumiałych dla odbiorcy) eksperymentów. Jak namalować upał, jak utrwalić na płótnie kolor nieba, które nagle nieruchomieje nad morzem, tworząc POMERANIA CZERWIŃC 2015 przytłaczającą kopułę? – zapytywała, zdając się nie dostrzegać mojej obecności. Jak zapisać owe niuanse fioletów, rozbielonego ugru, zapach kopry dźwiganej w porcie przy wyładunku statku? I nie pisz o Conradzie (dodawała stanowczo, despotycznie). Nie pisz o Conradzie, proszę. Nie mam prawa dodawać swym obrazom wielkości, która nie jest im dana. Conrad był wielkim pisarzem, gdybyś napisała o mojej fascynacji jego powieściami – byłoby to nadużycie, przypisanie sobie jakiegoś moralnego prawa do Jego talentu i wielkości… Notowałam z ogromnym rozczarowaniem te słowa, przygotowując niewielki felieton dla „Tygodnika Sopot” i czując, że wytrącono mi z ręki jakże wygodne i bezpieczne „narzędzie” interpretacji obrazów, których dziesiątki (na stelażach pod sufitem) czekały na swój czas, na czas zaistnienia w świadomości i sercach odbiorców. Schyłek minionego wieku nie okazał się był przychylny dla sztuki, dla malarstwa wyrosłego z tradycji polskiego koloryzmu, z realizmu dziewiętnastego wieku, ze szkoły dobrego warsztatu i szacunku wobec tworzywa, której dokonania, nazywane ironicznym mianem „sopockich socrealistycznych sosów”, stawały się coraz bardziej kłopotliwe, …ku radosnym spotkaniom ze Św. Franciszkiem w okolicach Chmielna Obrazy malowane w Chmielnie pachniały kolorami lata, rozbrzmiewały głosami bujnych, kaszubskich łąk, dając wytchnienie od wielkomiejskiego gwaru – wabiły (metaforycznie i dosłownie) Conradowską „smugą cienia”, kładącą się miękką plamą w jarze otoczonej bujną zielenią Raduni. Chropawe formy pól, kameralna bliskość przestrzeni, piaszczyste wiodące niedaleko, ku skromnym domostwom drogi, mroczne lasy dotykające nieba, kręte, wydeptane w pożółkłych trawach ścieżki – wszystko to wiodło artystkę ku owej romantycznej krainie, która stawała się prawdziwą enklawą ciszy, miejscem ukojenia, dla nieczujących potrzeby zakorzenienia się w jarmarcznie kolorowym, dotkniętym skazą popkulturowej tymczasowości, bezdusznie materialnym świecie. To tutaj, na Kaszuby właśnie zaprosiła św. Franciszka, malując poświęcony mu cykl obrazów, a ślad owego spotkania, owych wielokrotnych spotkań zapisał się był wrażliwą, mądrą refleksją we wstępie do katalogu z wystawy „Święty Franciszek na Kaszubach”: A gdyby tak zaprosić świętego Franciszka do Chmielna? Będzie mu tu dobrze, tyle ptaków w lesie i w szuwarach, wilki i sarny na leśnych polanach, ryby w Raduni, cały czarodziejski świat Szwajcarii Kaszubskiej. Józefa Wnukowa umarła w 2000 r. w swym ukochanym Sopocie. Można ją jednak spotkać, gdy na polach w okolicach Chmielna pojawiają się stada kaszubskich wróbli, gdy przez niewysokie łachy wyzłoconego owsa przemyka wiatr, gdy nad zasnutą przedwieczorną mgiełką taflą jeziora Kłodno z trzepotem polatuje wodne ptactwo. 21 Z NORDË Òsada ze snieniów Gmina Pùck zaczinô stojec historią ë to tą nôdôwniészą. Dzejô ju w Rzucewie Òsada Lowców Zélińtów (pòl. Osada Łowców Fok), chtërny żëlë tam wiele tësący lat dowsladë. Terô henëtny ë letnicë mògą téż zazerac do Òsadë Slowianów (pòl. Osada Słowiańska), co mieszkelë tu wicy jak tësąc lat przed nama. Gród pòwstôl w Slawùtowie. M AT É Ù S Z B Ù L L M A N N Drzewiany prowadnicë Trafic tam mòże nie je baro letkò, równak je w tim pòmòc. Czej jedzemë wòjewódzką szaséją nr 216 z Rédë na Hél, tej we wsy Slawùtówkò mùsz je skrącëc w lewą starnã. Chòc asfaltowô, ale wązëchnô stegna cygnie ju w stronã òsadë. Tu ju drãgò sã zgùbic, bò mómë prowadników. Co jaczis czas w rowie, na krziżówkach, stoją drzewiané pòstacje. Wòjarze, bialczi ë nawetka dzôtczi jidą w starnã, w jaką më téż sã wëbiérómë. 22 Rzezbë ju przenôszają nas w czas, ò chtërnym òpòwiôdô ta nowô atrakcjô òkòlégò. Òstalë zrëchtowóné òbczas pleneru na placu bùdowë òsadë. Czerëjącë sã za nima, ju pò 7 minutach jesmë na môlu. A jedze sã fejn, nôprzód wedle pòlów ze zbòżim ë ląków, a tej tak jak przed tësącã lat, westrzód drzéwiãtów darzlëbsczi pùszczë. Jak Slowianie sprzed tësąca lat Òsada Slowianów je pò prawi starnie òd drodżi. Witô nas bróma, chtërna na mësl nëkô tã z Biskùpina. Z bùtna òsada to prôwdzëwi òbronny gród, òd dwùch brómów jidze bò wej wësoczi plot (palisada) z drzewianëch pôlów zaòstrzonëch ù górë. Ju zeza niegò czëc òsoblëwą mùzykã. Dopiérze jak weńdzemë bënë, widzec je òkrąg chëczków téż z drzéwianëch òkrãglaków (je jich òsmë), krëtëch strzechą nawetka pòdobną do ti z tradicyjnëch kaszëbsczich bùdinków, ale wëkùńczoną barżi prosto. Kòżdô chëcz je përznã jinô, to dlôte, że jedna przenôléża do rëbôka, drëgô do kòwôla, jesz jinszô do bialczi, co zbiéra zelé. W tim je nôwôżniészô deja tegò placu – dolmacził mie (pò pòlskù) POMERANIA CZERWIEC 2015 Z NORDË jegò włôscëcel ë ùdbòdôwôcz Môrcën Selonke mieszkający zarô stroną – jô przede wszëtczim bë chcôl, żebë ta òsada żëla. Żebë to nie bëlo taczé prosté mùzeùm, gdze blós wzérómë na przedmiotë. Jô bë chcôl, żebë kòżdi, chto przińdze, móg ùlepic cos z glënë, cos ùszëc czë pòkôrbic z wòjôrzã trzimiącym wachtã. Tak téż sã dzeje. Jô sóm do òsadë trafil w westrzódkù tidzenia, ju prawie przed zamkniãcym ë zarô przewitalë mie bialczi òbloklé tak, jak sã slëchô na Slowianczi. Òne prawie zajimalë sã tegò dnia rëchtowanim nié bële czegò, bò stôrodôwnëch slowiansczich amùletów ze sztëczków materialu, chtërny same ùtkalë. Cekawé je to, że kòżdô chëczka je dosc bëlno zafùlowónô sprzãtã. Nie felëje tam statków, ruchnów, bronie, séczerów ëtd. Ùwôgã przëcygają lóżka, na jaczich spelë naszi przódkòwie, czë trapczi wëkùmóné z jednégò sztëkù drzewa. Czej przejéżdżają tu rekònstruktorzë – gôda mie jedna z bialków rëchtëjącëch amùletë – tej mieszkają tu jistno jak prôwdzëwi Slowianie sprzed tësąca lat. Jedzą téż tak samò. I më mòżemë òbezdrzec na przëmiôr, jak tej na délkù wãdzëlo sã lososa. W jednym z bùdinków przë sami brómie òdkrëté je klepiszcze ë pòd nim za rutą òbezdrzec mòżna stôré pamiątczi pò Slowianach żëjącëch w òkòlim ë na terenie darzlëbsczi pùszczë. Nié dokladno w tim placu, ale tu w òkòlim Slawùtówka bél téż pò prôwdze przódë lat taczi òbronny gródk – dolmaczi mie wasta Selonke. Do ùzdrzeniô na placu! Ta òsada pòwsta prawie z jegò dbë, jak gôdô „z jegò spikù”. Czej przecygnąn do Slawùtowa, zainteresowôl sã òkòlim. Sznëkrowôl w historie, gôdôl z môlowima lëdzama. Stądka dowiedzôl sã midzë jinyma ò sztrikach dôwnëch czasów w nëch stronach. Tak narodzëla sã ùdba. Do realizacje bél jesz sztëk drodżi. Pòwsta równak fùndacjô „Sławny Gród”, nalezlë sã téż dëtczi z Eùropejsczi Ùnie, chtërne ùdalo sã pòzwëskac pòprzez nordowé rëbacczé karno. Robòtë prowadzoné pòdlug stôrëch prawidlów waralë pôrãnôsce miesąców ë terô plac je ju fardich. Wszëtkò kòsztalo wicy jak mëlión zlotëch. Ju zaczãlë sã w òsadze warsztatë dlô dzôtków z nordë. W planach są téż rozegracje, òbczas chtërnëch gródk òżëje òsoblëwie mòcno. Mòże to bëc ju POMERANIA CZERWIŃC 2015 za sztócëk „noc Kupały”, w kaszëbsczi kùlturze przechôdającô w znóną nama doch sobótkã. Pòstąpnô deja, chãc, je takô, żebë òsada stala sã jedną z nôlepszich ë nôwôżniészich atrakcji Nordë. Mòże tak sã stac. Pò prôwdze w Slawùtowie czëje sã dôwné czasë. Wiele sã mòżna dowiedzec, wiele naùczëc. Je wôrt tam zazdrzec. Tim barżi je mòżlewòta, żebë scygnąc calô ùrma lëdzy, że z czasã prowadnicë stojący przë szasym mdą mielë wiele wicy przejéżdżającëch do wòlaniô. Stroną òsadë ju za 3–4 lata mô jic nowô, alternatiwnô droga z Pùcka do Wejrowa. Téż stôrim, historicznym szlakã. Terô prawie rëszëlë rëchtowania dokùmentacje taczi inwesticje. Timczasã jô rôczã, żebë òsadë pòszukac stôrą wązëchną stegną. Mòże to nawetka bãdze czekawszé... Do ùzdrzeniô na placu! Òdj. M. Bùllmann Kòntakt do òsadë: Slowianskô Òsada Slawùtowò tel.: 604 148 233 www.slawutowo.pl 23 ZROZUMIEĆ MAZURY Targ WA L D E M A R M I E R Z WA „Poprzestawanie na małym i lekkomyślność powodują, iż Mazurowi brak bodźców do poważnego zarobkowania. Również zagrożony biedą, godzinami potrafi beztrosko wystawać nad brzegiem jeziora, przyglądając się, jak inni łowią ryby, zawsze też znajdzie czas na poświęcenie uwagi licznym wiejskim karczmom i niełatwo mu przejechać obok gospody, by do niej nie wstąpić. O przyszłości myśli jak najmniej; rzadko się zdarza, by oszczędzał, raczej przepuszcza wszystko, co właśnie posiada, a co dalej będzie, zawierza Stwórcy (…), a kiedy ściśnie bieda, pogodzony z losem potrafi poddać się nieuchronnemu biegowi spraw” – pisał niezbyt przychylny Mazurom, ale ojcowsko dla nich wyrozumiały Albert Zweck w pracy Masuren. Eine Landes- und Volkskunde. Wydarzeniem, które było w stanie wyrwać Mazura z letargu, był na pewno targ. Niemieccy badacze byli raczej zgodni co do tego, że jednym z największych nieszczęść, jakie mogło dotknąć Mazura, było opuszczenie przez niego choćby jednego jarmarku. Jeśli nie wydarzyło się nic naprawdę dramatycznego, jeśli na drodze nie stawały przeszkody nie do pokonania, to jechał on na targ z całą rodziną, nawet gdy jego ziemia domagała się pilnych prac. Albert Zweck przytaczał za Zeissem (1890) uwagę, że „ludzi tu nigdy głowa nie boli o to, co i ile mają zabrać na targ. Nawet jeśli już dawno stopniowo się pozbył owej znikomej ilości przeznaczonego na sprzedaż zboża – więcej ziarna dawny Mazur niechętnie zabiera na targ, ponieważ jeździłby wówczas rzadziej – zawsze jest jeszcze coś, co może załadować na wóz (…)”. 24 Nie ulega wątpliwości, że dzień targowy był dla Mazurów świętem. Wielu gospodarzom czas upływał w rytmie targów i jarmarków. Bywało, że do miasteczek, które przez wieki były miejscem niezbędnej wymiany towarowej, zjeżdżało się tylu gospodarzy i kupców, że przybywające wozy nie tylko blokowały wszystkie ulice, ale i większość dróg dojazdowych. Rynki mazurskich miast zapełniały się wówczas ludźmi, wozami i końmi. Bogatsi jechali wozami lub konno, biedniejsi podążali do miast na piechotę. Od końca XIX w. tam, gdzie było to możliwe, niektórzy docierali na miejsce porannymi pociągami. Wozy stawiano w porządku, wyprzęgnięte konie przywiązywano do tylnych kół, by mogły sobie podjeść przywiezionego siana. Targi miały miejsce w każdym mazurskim mieście. Te większe, jak Ostróda, miały po kilka targowisk, mniejsze, jak Dąbrówno, co najmniej dwa. W niektórych rolę targowiska znakomicie spełniały wielkie, wytyczone w dawnych czasach, rynki. Handlowano najczęściej dwa razy w tygodniu, w wielu miastach odbywały się kilka razy w roku targi kramarskie powiązane ze spędem bydła. Na rynku aż do lat trzydziestych XX w. dominowała mowa mazurska. Rzadko pojawiał się ktoś obcy, sprzedawcy i klienci się znali, witano się uprzejmie i każdego kupującego traktowano z należytym szacunkiem. W dzień targowy nawet najmniejsze mazurskie miasteczka zdawały się immanentną częścią wielkiego świata. Jak pisał na początku XX w. Johannes Müller w Dziejach Ostródy, rynek wyglądał tego dnia jak jeden wielki sklep „przypominający aptekę, żeby użyć starego wschodniopruskiego słowa na określenie sklepu kolonialnego połączonego z bławatnym, lub sklep z przyprawami, w którym trzyma się wszelkiego rodzaju towar w sporych zapasach. (…) W żywych kłębowiskach falują i przesuwają się przeciskając w tłoku niepozorni, mali, niedożywieni, lecz rześcy ludzie z zadziwionymi dziećmi. Znajomi pozdrawiają się serdecznie, padają sobie w ramiona i całują, głośno przy tym cmokając”. Bogatsi gospodarze sprzedawali towar z wozów, biedacy oferowali swoje produkty rozłożone na ziemi. Nabyć można było dosłownie wszystko. Gospodynie korzystały z okazji, by zapełnić spiżarnie. Wybór był ogromny, ceny przystępne, na pewno niższe niż w przyrynkowych sklepach, no i oczywiście można było się targować. Kupowano masło i śmietanę domowego wyrobu, jajka, ubity i żywy drób, warzywa i owoce, grzyby i jagody, a z ryb także, a może nawet przede wszystkim śledzie! Trafiały one tu z portu w Królewcu i były przysmakiem Mazurów. Już Max Toeppen zauważył w Historii Mazur, że „ludność mieszkająca nad jeziorami żywi się łowionymi w nich rybami, ale przedkłada ponad nie śledzie”. W porównaniu z tymi oferowanymi dzisiaj były one wielkie i tłuste, nie dziwota więc, że znikały z beczek szybko. Wspaniale pachnącą ofertą kusili liczni rzeźnicy i piekarze. Woń wędzonych kiełbas, salcesonów, pasztetów, świeżo rozebranych połci mięs i smakowitych bochnów chleba ściągała do ich straganów nawet sytych i ciężko chorych, a biegające luzem psy pędziły tego dnia na rynek z najodleglejszych wsi. Gospodarze sprzedawali płody pól i zagród, przede wszystkim zboże, kartofle, drób i prosięta, by za uzyskane pieniądze zakupić niezbędne w codziennej pracy materiały i sprzęty. Jeszcze POMERANIA CZERWIEC 2015 ZROZUMIEĆ MAZURY niecałe sto lat temu mazurski rynek był także wielkim salonem odzieżowo-obuwniczym z dużym wyborem, niezbyt może szykownych, ale na pewno praktycznych, a przede wszystkim wytrzymałych spodni, koszul i butów, przede wszystkim niezbędnych w każdym gospodarstwie chodaków zwanych tu szlorami. Im większe miasto, im większy targ, tym więcej wystawiało się rzemieślników: stolarzy, szewców, wikliniarzy, bednarzy, rymarzy i wytwórców drewnianych zabawek, do tego handlarze „materiałami łokciowymi”, czyli sukiennicy, sprzedawcy ceramiki i szkła, sprzętów gospodarstwa domowego, a nawet obrazów. Wśród tych ostatnich szczególną uwagę zwracały „jaskrawo namalowane portrety cesarza i jego rodziny oraz krzykliwymi kolorami ubarwione obrazy biblijne”. Ofertę uzupełniały oczywiście wielkie lizaki, marcepany, „odpustowa” biżuteria dla dziewczynek, gwizdki, drewniane pistolety i karabiny, piłki na gumce, gwiżdżące figurki ptaków, fujarki, wszystko, co mogło zainteresować najmłodszych. Stanowczy malcy bywali dobrymi klientami, tak samo skutecznie jak i dziś radząc sobie z niechęcią rodziców do ponoszenia zbędnych (ich zdaniem) wydatków. Miasta miały swoje specjalizacje, do małego Dąbrówna ściągały przez ponad dwieście lat setki kupców, także z zagranicy, by wziąć udział w słynnych końskich jarmarkach. Koń był największą miłością Mazura, wygrywał rywalizację o jego serce, pozostawiając w pobitym polu kobiety, a nawet i samego cesarza! Był Mazura największym skarbem i przyjacielem, o którego dbał często bardziej niż o siebie samego i „gdy rzecz do załatwienia nie była nagła a droga daleka, Mazur zostawiał go w zagrodzie, by nie zaprzątać mu głowy”. Handel końmi już w I połowie XIX wieku opanowali tu Żydzi z Polski. Sposoby, jakich imali się, by osiągnąć za zwierzę najwyższą cenę, budziły powszechne oburzenie. Choć znano je doskonale, to jednak wielu dawało się oszukać i miast rozwojowej kobyły zdarzało się im przyprowadzać do domu podrasowaną chabetę. Fritz Skowronnek w barwny sposób opisywał robienie z konia „nowego” zwierzęcia: „czyszczą szkapie poczerniałe zęby i opiłowują POMERANIA CZERWIŃC 2015 Bywało, że na targ zjeżdżało się tylu gospodarzy i kupców, że przybywające wozy nie tylko blokowały wszystkie ulice, ale i większość dróg dojazdowych. Fotografia ze zbiorów autora linie, po których można poznać wiek. Następnie podkarmiają ją, przy czym bardzo pomocne jest ponoć gaszone wapno. Niewielka ilość arszeniku sprawia, że sierść konia staje się gładka i błyszcząca. A w dniu targu podsuwa się koniowi kęski chleba maczane w gorzałce. Wtedy staje się śmiały i ognisty. To znaczy w rzeczywistości jest podchmielony”. Handlowano oczywiście i innymi zwierzętami. Nie wszystkie zakupy były udane, zdarzało się że nabyta sztuka nie chciała w nowym miejscu jeść jak należy. Ze wszystkich sił starano się ją sprzedać ponownie, bywało, że „kobiecie a nawet dziecku”. Jak pisał Toeppen w Wierzeniach mazurskich, aby nie uchybić formie kupna, trzeba było przy tym obowiązkowo zapłacić pieniądze i wypić litkup, by sfinalizować transakcję. Trunek stawiał nabywca, „resztkę wylewa się przy tym ponad głową za siebie, żeby kupującemu nabyte zwierzę chowało się dobrze”. W dni targowe zapełniały się wszystkie gospody. Jedni oblewali udane zakupy, inni zyskowną sprzedaż, wielu piło bez handlowego powodu, często jedynie dla towarzystwa lub by jak co dzień, utopić smutki. Jedzono niewiele, pito dużo, przede wszystkim piwa i sznapsów. Nieliczni zachowywali umiar. Ci biedniejsi, często głodni i zmęczeni drogą do miasteczka, upijali się dość szybko. Bogatsi pili dłużej, a do tego zdarzało im się opuszczać wyszynk z fantazją. W Dąbrównie pewien inspektor ziemski tak popił, że próbując po targu wrócić do domu, wykonał wozem rundę honorową wokół wypełnionego ludźmi rynku, zawalając przy tym kilka bud. Jak zanotował świadek tego wydarzenia, „dopiero interwencja żandarmów zatrzymała jego pęd”. Sprawca trafił do aresztu, z którego został wypuszczony po wytrzeźwieniu i pokryciu szkód. Mazurskie targi i jarmarki przeszły do historii już w kilka lat po II wojnie światowej. W wielu miejscowościach z dawnej tradycji ostały się jedynie dni targowe. Rzadko kto przyjeżdża teraz konnym zaprzęgiem, nie ma już handlu płodami rolnymi na skalę hurtową, zniknęli (nie tylko zresztą z targowisk) rzemieślnicy. Tak, jak w całej Polsce, w morzu tandetnej „chińszczyzny” ostatnie już „babcie” sprzedają warzywa, owoce i kwiaty ze swoich przydomowych ogródków. Najbardziej znany mazurski jarmark organizuje obecnie Muzeum w Szczytnie. Każdego roku, na początku sierpnia, obok ruin krzyżackiego zamku można tu skosztować specjałów regionalnej kuchni i poczynić zakupy u ostatnich rękodzielników. Choć jarmark ten jest z nazwy „mazurski”, to jednak wśród wystawców dominują Kurpie, a wśród kupców „warszawiacy”, co od lat nikogo tu już nawet nie dziwi. 25 BIÔTKA Ò PAMIÃC / ZACHË ZE STÔRI SZAFË Szukómë lëdowëch ùtwórców i rzemiãslników! „Ginące rzemiosło na Kaszubach” to latosô pòdjimizna Kas zëbs kò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Ji ùdbòdô wôczã je Krësztof Falcman. To inicjatiwa, jaczi célã je ùchòwanié pamiãcë ò rzemiãsłach, chtërne na Pòmòrzim i Kaszëbach są corôz mni zwëskòwné. Jak ùretac òd zabôczeniô warczi, co dżiną na najich òczach? Skòrno niemòżlëwé je piastowanié niejednëch rzemiãsłów, chcemë je chòc ùdokùmentowac. I robimë to na òsoblëwi ôrt – gôdô Krësztof Falcman. Jem pòmëslôł, że do realizacje tegò projektu nôlepszô bãdze stôrô fòtograficznô technika na kliszach. Pò pierszé dlôte, żebë òddac dëcha dôwnëch czasów. Pò drëdżé, to téż fòrma achtnieniô lëdzy, jaczi piastëją stôré warczi, bò i më przë leżnoscë tegò projektu bãdzemë taczé dôwné rzemiãsło praktikòwac. Je taczé kaszëbsczé słowò: fòtoòdjimnik, co òkresliwô człowieka wanożącégò ze stôrim miechòwim aparatã òd wsë do wsë – dodôwô. Falcman wespół ze swòjim drëchã Andrzejã Sewerińsczim òd czile lat próbòwelë swòjã ùdbã zrealizowac. Òkróm nëch dwùch fòtografów z Lãbòrga, dżinącé warczi bãdą òdjimac téż jiny lubòtnicë XIX-wiekòwi techniczi analogòwi fòtografie. Do projektu rôcził jem lëdzy z rozmajitëch regionów Pòlsczi. Przede wszëtczim dlôte, że lëdze z bùtna widzą wiãcy drobnotów jak më, tej jich wezdrzenié dô cos nowégò. A do te, pò skùńczenim swòji robòtë rozjadą sã do swòjich dodomów i tam bãdą pòkazywac òdjimczi i òpòwiadac ò tim, co widzelë na Kaszëbach. Wëbrôł jem fòtografów z wiôl dżim doswiôdczenim tak w analogòwi, jak i socjologòwi fòtografie – tołmaczi ùdbòdôwôcz projektu. Dzysdnia fòtoòdjimnicë szukają na Pòmòrzim rzemiãslników i lëdowëch ùtwórców, żebë na òdjimkach pòkazac jich robòtã i sparłãczoną z nią sceneriã. Òkróm fòtografiów „w terenie” òdbãdze sã téż sesjô w Mùzeùm – Kaszëbsczim Etnograficznym Parkù we Wdzydzach, jaczé je partnerã projektu. To prawie w tim pësznym môlu òstóną przë rëchtowóné warkòwnie zrzeszoné z taczima warkama, jak dakôrz, pòwroznik, młënôrz, krôwc, szewc, cesla, kòłodzéj, smòlôrz, wãglownik czë kamieniôrz. Wspiarcé òdjimnikóm dôwô téż Mù zeùm Słowińsczi Wsë w Klukach i Mùzeù m Westrzédnégò Pòmòrzô w Słëpskù. Brzadã dzejaniô fòtografów bãdze pôrãset òdjimków. Nôlepszé z nich òstóną wëdóné w fòrmie albùmù. Wôżné je to, że wcyg szukómë na Kaszëbach bòhaterów tëch òdjimniãców, lëdowëch ùtwórców i rzemiãslników, co piastëją mało ju pòtikóné, dżinącé warczi. Jeżlë tej znajeta lëdzy, chtërny sã tim zajimają, żelë znajeta place, gdze zatrzimôł sã czas (wiosczi z tradicyjnyma gbùrstwama, kùznie itd.), to prosymë ò infòrmacjã. Kòntaktowac sã mòżna z Haliną Malijewską z Biórã Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô (szas. Straganiarskô 20–23, Gduńsk), tel. 58 301 27 31, e-mail: [email protected]). Red. Òdj. K. Falcman To są prësczé półtorôczi… Tacą sã jesz pewno w niejednëch stôrëch szafach, pòd drzewianyma pòdłogama, w kùchniowëch czë ruchnowëch szpiniach… Fenidżi – dëtczi, jaczich ùżiwelë naju praópòwie za „prësczich” czasów. Na Kaszëbach znómë je do dzysdnia, kò spiéwómë ò nich w òbrazkòwi piosence pt. „Kaszëbsczé nótë”. Prôwdac zwią sã w ni półtorôkama abò półtrojôkama, ale to prawie jidze ò niemiecką walutã – piãc fenigów. Marczi i fenidżi ùżiwóné bëłë w całëch Niemcach òd 1873 rokù do 31 gòdnika 2001 rokù, czedë zastąpioné òstałë przez eùro. rd 26 POMERANIA CZERWIEC 2015 GENIUS LOCI Wenus i Apolonia JACEK BORKOWICZ Na gdańskim Zamczysku do 1945 roku zwarta zabudowa dochodziła do Kanału Raduni. Krzywe uliczki dawnej portowej dzielnicy zamieszkiwała wówczas najuboższa ludność miasta. Jedna z tych ulic, króciutka, przedłużenie Czopowej, nazywała się Krause Bohnengasse. Trudno tę nazwę dosłownie przetłumaczyć… ale zaryzykujmy: ulica Pomarszczonych Fasolek. Tak przynajmniej kojarzyć się mogła ówczesnym gdańszczanom. Dziwna nazwa z pewnością wzbudzała uśmiech na ustach zabłąkanego przechodnia, skłaniając go do refleksji nad wiecznotrwałością sowizdrzalskiego ducha portu nad Motławą. Tymczasem nazwa, w jej pierwotnej formie, była jak najbardziej poważna. Profesor Januszajtis podaje, że ongiś brzmiała Grossebaellegasse – ulica Wielkich Bali albo też Wielkich Dyli. Po tych to dylach (ich nazewniczą pamiątką jest pobliska uliczka Dylinki) sztauerzy dźwigali towary ze szkut do pobliskich magazynów. Słowo Grossebaellegasse zapisano w XVII w., zapewne w miejskiej kronice, jednak ówczesny gdański lud wymawiał nazwę uliczki po swojemu: Grote Bonen. Po niemiecku Bonen i Bohnen wymawia się podobnie. Pod koniec następnego stulecia urzędnik odpowiedzialny za wykonanie tablic z ulicznymi nazwami nie rozumiał już pierwotnego znaczenia owego miana, zapisał je więc tak, jak słyszał. To wtedy narodziły się Pomarszczone Fasolki. Każdy, kto chociaż pobieżnie zetknął się z kulturą średniowiecznych miast Europy, wie, że nazwy niektórych z ich ulic (z reguły tych mniejszych) tłumaczyć powinien nie tyle filolog, ile poeta. Podszyta figlarnością – często rubaszną – fantazja miejskiego ludu pozostawiła w nich pamiątki niepokornego ducha minionych wieków, mentalności, której nie da się podrobić. W wypadku hanzeatyckich portów Północy POMERANIA CZERWIŃC 2015 sprawa ma jednak dodatkowy aspekt. Lud posługiwał się tutaj mową platt, która uchodzi za dialekt języka niemieckiego, lecz w istocie stanowi osobny język – gdyż od średniowiecza powstają w nim dzieła literackie. Problem w tym, że przez około 300 lat, mniej więcej od XVII do końca XIX stulecia, w formie pisanej wyparł ją przybyły z południa Hochdeutsch, czyli dzisiejszy język niemiecki. Plattem posługiwał się już tylko miejski proletariat, jak gdańscy bówkowie i przekupki na Rybnym Targu. Około 1800 roku wykształceni gdańszczanie nie rozumieli swojego ludu, tym bardziej, że sam lud zaczął już wytracać pierwiastki platt ze swojego słownika, zastępując je mieszaną mową Północy i Południa, przez Niemców zwaną Missingsch. Stąd wzięły się przekręcone, osobliwe nazwy uliczne, z którymi stykamy się na południowym pobrzeżu Bałtyku i Morza Północnego. W hanzeatyckim Stralsundzie, niedaleko za polską granicą, mamy ich cały pęczek. Za kościołem Mariackim znajdziemy tam uliczkę o wdzięcznej nazwie Kiebenhieber Strasse. Spróbujcie zatrzymać Niemca i zapytać go, co ona oznacza. Raczej nie odpowie, chyba że przypadkiem zna dawny miejscowy platt i wie, że kyven znaczy w nim „kłócić się”, zaś nibbe – „gębę”. Pierwotna nazwa uliczki w mowie ludu (Buersprake) brzmiała Kyvenibben Strate, czyli Ulica Kłótliwych Gąb. Na podobnej zasadzie położony nieco dalej jarmark tandety Plonnenmarkt stał się w XIX wieku Targiem Apolonii (Apollonienmarkt). Kolejnym matecznikiem dziwnych nazw były uliczki Hamburga – dopóki nie unicestwiły ich alianckie naloty. Ale niektóre pozostały, wśród nich Venusberg. Góra Wenus kojarzyć się może z pobliską dzielnicą erotycznych uciech Sankt Pauli, jednak i w tym wypadku to mylny trop. W 1216 roku wykopały tutaj swe szańce oblegające miasto wojska duńskiego króla Waldemara. Hamburski lud ochrzcił wzgórze mianem Veendsberg, Góra Wroga (niemiecki Feind), z czego potem wyłoniła się przypadkiem grecka bogini. A skoro już jesteśmy przy tym temacie… W dawnych czasach jedna z portowych uliczek Stralsundu nosiła nazwę Potrzebna, a to z powodu kilku funkcjonujących tam burdeli (kiedyś i u nas mówiło się o „potrzebowskich”). Purytańsko nastrojona rada miejska przechrzciła ją na Niepotrzebną (Unnütze) i pod taką nazwą istnieje ona do dzisiaj. Budząc tylko niepotrzebne pytania szkolnych wycieczek. R E K L A M A 27 KASZËBSCZÉ SPRAWË WSZELEJACZÉ Gãsôrka z Mirochòwa Mariô Damps, czerowniczka biblioteków w Mirochòwie a Stajszewie, òtmikô dwiérze swòji chëczë przë Kartësczi. W dómie witô mie krówka. Jak sã jã włączi, tej zabeczi – dôwô do wiédzë gòspòdëni a rôczi do jizbë. Czej jô bëła môłô – zaczinô òpòwiésc ò pilach, dlô jaczi më sã spòtkelë – tej swiat ju béł zmieniony, ale gãsë we wsë mielë przewôżno wszëscë. Babcza mie pòwiôdała, że czedës òni mielë na môlu 30–40. Më tu mielë 10–12. Ti, co mielë 2–3, to je colemało wedle drodżi pôselë. Lëdze nôwiãcy chòwelë kùrë, kaczczi a swinie. Terô gãsë mómë dwie. Gôdelë mie Marila. Pò przińdzenim ze szkòłë jem wiedza, że mòjim òbòwiązkã bëło: wrëczi òczechlac dlô krowë, drzewa przëniesc z szurkù, bùlwë ùskrobac... Chòc jô bëła jedna, równak miała swòje òbòwiązczi. Na zymkù, czej môłé gãsë bëłë pasłé na łące abò kòle chëczi wënëkóné – czãsto gapë je brałë, tej mùszôł przë nich bëc. – Jak napôda gapa na pilãta? Chòdzëła so pò łące i narôz – so wzãła. Łepk ùdzoba i òstawiła, bò to bëło dlô ni za cãżczé. Jastrząb bë wzął. Ù nas bëła takô zwëcz, że pò żniwach, jak bëło z pòla wzãté, to sã brało dłudżi szlig i gãsë bëłë nëkóné na pòle, na r’zëskò. Wãbórk z wòdą bëło wzãté, co te gãsë sã mògłë napic. Òne miałë tam lepi jak w kòpli do żercô – tej tam rôd sedzałë. Wiedno jem miała co jesc i co pic. Nié wszãdze tak bëło. Nasza babcza pòwiôda, czej òna sã na ten môl do swégò chłopa przeprowadza, a z pòczątkù dzecë sã rodzëłë mòcno, co rok to prorok, tej òni mielë do gãsy, do krów paseniô parobka. Białka, co te knôpa przëszła zgòdzëwac, do ni gôda: Białeczkò, le żebë òn nie béł głodny. Chléb ni mùszi bëc pòsmarowóny, ale żebë gò bëło pòd dostatkã. – W waji chëczach mòdernosc łączi sã z tradicją a wiarą. Kòl wiôldżégò zdrzélnika z płasczim ekranã, nowégò kòminka są pòbòżné òbrazë: Jezës 28 miłoserny, Òstatnô wieczerza, Jan Paweł II, Swiãto Familiô. Je krziż przez artistã zrobiony. Kò wiara je nôwôżniészô. Bez tegò człowiek bë nierôz zwątpił, a tak je nôdzeja, że to sã czedës dô dokònac. Jim człowiek starszi, tim barżi do tegò dodrzeniwô. Póczi jô tu bądã mieszka, a bùdink mómë z chłopã wëbùdowóné – nie zdjimnã jich ze scanë. Ani krziża, ani òbrazów. Ni móm ju tëch zemsczich rodzyców, tej mùszã sã do tëch niebiesczich ùdac. Reno wiedno mówiã na zaczãcé dnia: Matkò Bòskô, mòja patrónkò, dopòmòżë mie szczestlëwie ten dzéń przeżëc, Jezu ùfam Tobie – i ni mògã rzec, żebëm sã na tim zawiodła. Jak jô bëła môłô – mòja rozpòwiô dôczka wrôcô do ùszłotë – jô nie zna, żebë nama przëszedł lës wząc. Le rôz nama z pòla – tam bëło taczé błotkò, a òne zamiast przińc dodóm, to so na błotkò wlazłë – tej nama z pòla lës na dwùch nogach w nocë piãc gãsów ùkrôdł. Dopiére je, wejle, gòrzi z lësoma tuwò ù nas. Lës pòtrafił mie tu przińc a z zagrodzonégò, póczi më pôłnié jedlë, piãc kaczków wëcygnąc. A dzysô chłop bùlwë wsadzoné grodzył, bò dzëczi przëchòdzą. – A Miszu bë pòtrafił òbrónic? – pitóm ò psa, co nama w jizbie towarzi. Miszu terô je ju stôri. Czej jô pùdã, òn pùdze wszãdze ze mną, a tak z wszëtczima òn nie jidze. Òn je taczi pòkòjowi. Wszëtczé dwiérze òtemknie. A nômili na ti skórze òd dzëka bë leżôł... Jô nie pamiãtóm – Mariô Damps znôwù je mëslą w dôwnëch latach – żebë swinie bëłe pôsóné. Mëma, a jô bëła z dodomù Miotk, òpòwiôda, że czej bëło swinióm gnoje wërzucywóné – tej òne mògłë pò wsë chòdzëc. – Jaką ksążkã pani bë wzãła na bezlëdny òstrów? To sã z wiekã zmieniwô. Za młodëch lat lubiła jem „Franka” Kònopnicczi, za to, że ten môłi knôp tegò ùrwisza tak pòtrafił zmienic. Pózni „Dzieci z Bullerbyn”, „W pustyni i w puszczy” mie sã widzałë. Terô lubiã ksążczi ò Janie Pawle II, ò Òjcu Pio a ò Sybirakach. Te, co są na faktach òpiarté. A przede wszëtczim lubiã taczé, co cos złégò sã dzało, a pózni sã cos przemieniło, że z tegò pòtrafilë wińc. – Òd czedë pani prôcëje w bibliotece? Pò skùńczenim ósmi klasë jem chòdza do Kartuz, do liceùm, a czej jem dosta maturã, zarô òd lipca zaczãła robic. Szesc i pół rokù robia w zamrażalni, jakno instruktor. Robòta midzë lëdzoma to mie sã widza. Pózni człowiek założił rodzënã, a òd òsmëdzesątégò rokù jem przëszła do biblioteczi i jem ju w ni 35 lat. – Co mô w tim żëcym cwëk? Człowiek całé żëcé cos chce miec wiãcy. Jak jedno zrobi, tej jesz to bë mùszôł... A czej dochodô do pewnégò wiekù, tej so mësli, ale jô tegò ze sobą nie weznã... Nôwôżniészé, cobë lëdze rozmielë sã dogadac. Czej gãsë bëłë ju pòdrosłé, a zbòża prawie rosłë – jesz cos ò pilach przëbôczało sã mòji rozprôwiôczce – tej òne mùszałë bëc w bùlwach pasłé, co òne sã ti trôwë nażarłë. Bùlwiczô òne nie chwëtałë, leno òszôc, mlécze czë lëstë òd łapùchë. To jima plażëło. A człowiek mùszôł je pasc a przë tim mlécz abò òst wërëwac. Nie bëło jak terô, że wjadą òpriskiwôczã... Pò ti wédze w bùlwach, czej gãsë bëłë nëkóné nazôt, mùszałë miec karczi sztiwné, krzëwé. To znaczëło, że òne są nażarté. Ten mlécz, òst abò łapùchã przënôszało sã dodóm, krãcëło na seczkòwi maszinie a swinioma to bëło dôwóné. A kùroma sã pòkrzëwë dôwało, cobë bëłë zdrów a dłëżi sã trzimałë. Pilãtoma téż sã pòkrzëwã z jajã dôwało – terô sã lëdzë téż do pòkrzëwë przekònywają. Czedës pòkrzëwë robiłë téż za lodówkã. Rëbë abò miãso lëdze zawijelë w lesce òd pòkrzëwë a kłedlë w céni. I to trzimało. – Co je w żëcym nôwôżniészé? Za czim sã czerowac? Nôprzódkã miłosc do drëdżégò człowieka. Tej przebôczenié jinyma. Chtos mùszi kòmùs ùstąpic. Czëtóm ò tim tej-sej w religijnëch ksążkach. POMERANIA CZERWIEC 2015 KASZËBSCZÉ SPRAWË WSZELEJACZÉ Dzecë pierwi bëłë barżi przënãconé do robòtë jak terô. Mùszałë równo ze stôrima pòmagac. Jô przë gãsach robia, jak miała sétmë, òsmë lat – wdarziwô so gãsôrka. Jak bëłë malinczé gąsãta, tej pitkałë wòdã z taczi kachlë òd piécka, do górë nogama pòłożony. Cobë ònë za wiele wòde nie dostałë, bò czejbë sã òchlapałë – to bë skréplałë. – Co sã dzeje z człowiekã pò smiercë? Bãdze to zgaszenié widu czë prawie òtemkniãcé dwiérzi? To mie prawie interesëje. Tam mô bëc baro piãkno. Ti, co przeżëlë kliniczną smierc, chcelëbë tam wrócëc. Na drëgą stronã. Czej jem gãsë pôsa, nie bëło telewizorów, leno ksążczi. Gãsë dzes òdeszłë, ksążka òsta pòd drzewã czë dze... Przedtim sã miało gãs i gąsora. Jak chto ni miôł gąsôra, tej szedł do sąsôda. Kòl mòji babczë béł taczi bakùz, a w nim béł blat, dze nierôz bùlwë dlô swini gòtowelë. Gãsë miałë tam gniôzda, za zasuwónyma dwiérkama, w jaczich bëło piãc, szesc dzurków do òddichaniô. Czej të przëszedł, tej jedną razą gãs: gã, gã, gã – bò gãs czëła, że chtos cëzy przëszedł. A jakbë tam chcôł pôlc wsadzëc, to bë letkò dzobnãła... W piãcdzesątim sódmim më dostelë tuwò wid i tej bëło pierszé radio kùpioné. Matisakòwie, Pòdwieczórk przë mikrofónie. Pamiãtóm. Na to sã czekało. – Dô to swiatową wòjnã? Pòlitiką sã nie zajmiwóm, ale mie sã zdôwô, że za mało lëdze w całoscë ze sobą gôdają. Za wiele je nienawiscë. Nôgòrzi ti młodi w internece, co kòmeńtëją. To mie w internece denerwùje, jak sã stónie tragediô, a chtos swòje głupé mądroscë wëpòwiôdô... POMERANIA CZERWIŃC 2015 Jaja bëłë wiedno zaznaczoné – Mariô Damps wrôcô do òpòwiescë ò gãsach. Jak bëło jaje zniosłé, tej bëło dodóm przëniosłé a kòpiowim òłówkã bëło napisóné: 1, 2. Jak bëło wiãcy gãsy, tej bëła „storô” i „młodô” gãs: s1 a m1. Tej, czej òne bëłë wsadzoné, tej pò tidzeniu czasu bëłë przezéróné. Czej bëłë zaległé, tej bëłë cemné, a jak je szło przezdrzec – czësté. Swiéczka bëła pòstawionô, wid béł zgaszony i tej bëło przezéróné. Gòspòdôrz czë gòspòdëni jaja w kòsziczkù przë zbiéranim a pózni w gniôzdze przëgôrnielë, cobë bëłë równo grzóné. Gãs téż sama dzobã tak robia, cobë sã pisklãta równo rozwijałë. – Gãsë są do jedzeniô? Mój chłop wspòminô, że ù nich bëła òkrasa sekónô ekstra z gnôtama i na tim bëłë bùlwë grzónë. Zôs mòja mëma baro lubia piersniczi, wãdzoné. Wspòminóm gãsy szmôłt z majerónkã na chlebie, z cëbùlką. Zupã z wrëków na gãsym miãsu. Bëłë téż flaczi wëczëszczoné a nima bëłë òwinioné gãsé szpérczi a skrzidełka. To bëłë ale smaczczi. A wëtopiony gãsy szmôłt jesz pòmôgôł na gòjenié renów i na rojmã. – A skùbanié piórów? Terô nie lubiã skùbac gãsy. Pãcherzów dostajã – smieje sã. Czej mòja babcza żëła, tej czej mëma zabiła gãs – na drëdżi dzéń babcza mia pióra wëskùbóné. Pamiãtóm, rôz w zôpùstë, we wsë bëła beczka. Na stole bëłë pióra wësëpóné. Białczi so kawã zrobiłë a przë skùbanim rozpòwiôdałë. Jedno skrzidło bëło ùcãté. To béł piórnik, co do òmiôtaniô pajiczënów służił. – Co to je za fejny topk? To mòja wnuczka wëgra na kònkùrsu. Na taczim klockù bùkòwégò drzewa wëmalowa òrzła (i ju za sztót Julita pòkôzywô kònkùrsową robòtã). A drëdżi topk móm z akcje „Bezpieczny internet”. – Trzë nôwôżniészé rzeczë? Zgòda, zdrowié. – A to trzecé? Hm. Szóstô wëbiła. Czej jô chwëcył za klëczkã bùtnowëch dwiérzi, gòspòdëni włączã nã krówkã w dómie: – Mùùù! Mùùù! Mùszã jachac. Z Marią Damps gôdôł i wszëtkò fejn spisôł Tómk Fópka. 29 ROZMAITOŚCI Legenda o Scycie zamienionym w Kaszubę Zrzeszonëch naju nicht nie złómie albo po polsku: zrzeszonych nikt nas nie złamie. Dewiza, która przyświeca kolejnym pokoleniom działaczy kaszubsko-pomorskich. Można ją wyczytać na sztandarach i gdańskim pomniku księcia Świętopełka. Słowa o zrzeszonych padają w chwilach uroczystych. Niewiele osób wie, skąd naprawdę pochodzą. MAREK ADAMKOWICZ Opowieść pana Józefa Zazwyczaj wskazuje się, że hasło o „zrzeszonych” jest nawiązaniem do Życia i przygód Remusa Aleksandra Majkowskiego. To prawda. Sęk w tym, że jakkolwiek Majkowski rozpowszechnił historię o umierającym „władcy kaszubskim”, który nawołuje synów do zachowania jedności, to nie on był jej autorem, lecz jedynie wykorzystał starożytną legendę. Zanim padnie dokładne wyjaśnienie, warto przywołać scenę z Życia i przygód..., w której umierający Józef Zabłocki, były powstaniec i mentor Remusa, opowiada mu o dziejach Kaszubów. Zabłocki twierdzi, że największym z władców był Świętopełk II, którego „nawet na śmiertelnym łożu nie opuszczała (...) troska o przyszłość jego ludu. Kazał więc zwołać swych synów i podał im pęk mocno związanych prętów, by go złamali. Żaden z synów nie mógł tego dokazać. Tedy książę Świętopełk rozwiązał pęk i podał swoim synom z osobna. Teraz oni łatwo je połamali… »Weźcie sobie przykład z tych prętów – powiedział książę Świętopełk. – Złączonych nikt was nie złamie, ale każdego z osobna – zniszczą!... «. Nieszczęście nasze, że zawsze jakaś zła ręka rozwiązywała więź, która trzymała nas razem”. 30 Przywołując tę historię, Majkowski jawi się jako psycholog wyczuwający potrzeby kaszubskiego odbiorcy tekstu. Rozbudza tęsknotę za czasami, w których Kaszubi byli znaczącą siłą. Jednocześnie zdradza znajomość wzorców antycznych. Scytyjski bohater Pierwotnie to nie Świętopełk był bohaterem tej opowieści, lecz żyjący w II w. p.n.e. król Scytów Skiluros, znany też pod imieniem Scilurus, Skyluros, Skylur czy Skilur. Potwierdzenie znajdziemy w Powiedzeniach królów i wodzów Plutarcha, gdzie podano, że umierający Skiluros pozostawił osiemdziesięciu (!) synów. Tuż przed śmiercią podał każdemu wiązkę oszczepów (w innej wersji: strzał) i kazał złamać, czego oni nie byli w stanie zrobić. Wtenczas król zaczął wyciągać oszczepy z wiązki i polecił łamać pojedynczo. Tak też się stało. Próba unaoczniła synom, że tylko trzymając się razem, zdołają zachować swą moc. W pojedynkę zaś nie przetrwają. Majkowski miał rozeznanie w czasach starożytnych, na co wskazuje chociażby wykorzystanie w powieści motywu walki dobra ze złem poprzez odwołanie się do Ormuzda i Arymana, czyli bóstw z wierzeń perskich. Z historią króla Skilurosa być może zapoznał się w czasach nauki szkolnej lub uniwersyteckiej, chociaż nie można wykluczyć, że inspirację znalazł w Gdańsku. Warto bowiem wiedzieć, że do czasów II wojny światowej Zimową Salę Rady Ratusza Głównomiejskiego zdobił obraz Izaaka van den Blocke’a (ur. 1572–1626), przedstawiający opisaną przez Plutarcha scenę. W inwentarzach dzieło opisywano wprawdzie jako „Artur leżący na łożu śmierci” (!), ale za sprawą historyka sztuki prof. Macieja Kalecińskiego zostało ono właściwie zinterpretowane. Obraz był jednym z pięciu przedstawiających exempla cnót obywatelskich. Niestety, zaginął w zawierusze wojennej i znany jest obecnie tylko z czarno-białej reprodukcji. Co ciekawe, malarskie wyobrażenia historii króla Skilurosa zdarzały się i w innych miejscach. Spod pędzla Antona Möllera (ok. 1563–1611) wyszedł obraz „Scilurus Rex Scytharum”, który zdobił niegdyś ratusz w Toruniu, czy płótno „Scilurus, król Scytów nakazujący synom zgodę” z Zamku Królewskiego w Warszawie. To drugie datowane jest na rok 1767, a namalował je Noël Hallé (1711–1781) na zamówienie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nauki niewysłuchane Wzywanie do jedności, szukanie tego, co łączy, a nie dzieli, jest jak najbardziej wskazane, zwłaszcza kiedy się wspomni los synów Świętopełka. Nie POMERANIA CZERWIEC 2015 ROZMAITOŚCI / WIEŚCI Z GDAŃSKIEGO ODDZIAŁU ZKP Pomnik Świętopełka II w Gdańsku z napisem „Zrzeszonëch naju nicht nie złómie”. Fot. M. Adamkowicz posłuchali oni wskazań ojca i po jego śmierci wszczęli bratobójczą walkę. Wiadomości o tym znajdujemy w „Kronice oliwskiej”, gdzie można wyczytać, że: „Ten [Świętopełk] zostawił po sobie dwóch synów: Mściwoja starszego i Warcisława młodszego, którego Pomorzanie wpierw chcieli mieć za pana i dla tego z ich pomocą Warcisław pojmał brata i trzymał uwięzionego w Raciążu. Potem zaś znaczniejsi wojowie wyzwolili Mściwoja i oświadczając mu wówczas wierność, a następnie wsparcie, wypędzili w pościgu Warcisława z Pomorza; ten uciekając do Elbląga, krótko tam zabawił i odchodząc stamtąd zmarł [w 1271 r.] na obczyźnie [w księstwie kujawskim], nie powróciwszy na Pomorze”. Niedługo potem, wraz ze śmiercią Mściwoja w 1294 r., wymarła dynastia Sobiesławiców i zaczął się okres intensywnych walk o Pomorze Gdańskie. Można się w tym dopatrywać pewnej paraleli do dziejów królestwa Scytów, w którym po śmierci Skilurosa władzę objął jego syn Palakos. Skonfliktowany z sąsiadami, zginął w czasie wyprawy wojennej w 108 r. p.n.e. Jego królestwo zaczęło chylić się ku upadkowi, który nastąpił ostatecznie na początku naszej ery. W tekście wykorzystano m.in. następujące dzieła: A. Majkowski, Życie i przygody Remusa, tłum. L. Bądkowski, Gdynia 1966. M. Kaleciński, Mity Gdańska. Antyk w publicznej sztuce protestanckiej res publiki, Gdańsk 2011. „Kronika oliwska”, tłumaczenie za: G. Labuda, Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. I, Czasy średniowieczne, Gdańsk 2006. DZIAŁO SIĘ w Gdańsku • 2 kwietnia – zmarł Stanisław Pestka, Kaszuba z Rolbika (gm. Brusy), od 50 lat związany z Gdańskiem. Dziennikarz, publicysta, poeta, działacz kaszubsko-pomorski. W latach 1976–1980 i 1992–1994 prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Nagrodzony m.in. Medalem Stolema (1975), Pieczęcią Świętopełka Klasy Złotej (1991) i Medalem Mściwoja II (2013). Członkowie ZKP Oddział w Gdańsku uczestniczyli w jego pogrzebie na Cmentarzu Srebrzysko, został pochowany w tamtejszej alei zasłużonych. • 2 kwietnia – zmarł prof. Jerzy Treder, wybitny polonista i lingwista, badacz i popularyzator języka kaszubskiego (autor wielu prac naukowych i książek, m.in. podręcznika Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie), pracownik Uniwersytetu Gdańskiego od początku jego istnienia. Laureat m.in. Medalu Stolema (1983) i Honorowego Wyróżnienia za Zasługi dla Województwa Pomorskiego (2015). Został pochowany na cmentarzu w Rumi, w jego ostatniej drodze brała udział także reprezentacja naszego oddziału ze sztandarem. • 13 kwietnia – zmarł Günter Grass, ambasador Gdańska i Kaszubów. 29 kwietnia noblista spoczął na cmentarzu w Behlendorfie k. Lubeki. W pogrzebie uczestniczyła kaszubska rodzina zmarłego POMERANIA CZERWIŃC 2015 (ze strony jego matki Heleny z Knoffów) – syn jego kuzynki Irmgardy Andrzej Hutyra z żoną Małgorzatą. Podczas pogrzebu zostały złożone wiązanki kwiatów także od kaszubskich rodzin: Hirszów, Krauzów i Hutyrów. • 18 kwietnia – w czwartą rocznicę śmierci Wojciecha Kiedrowskiego w kartuskiej kawiarence Pod refektarzem (po mszy świętej w kolegiacie pw. WNMP) wspominano tego wielkiego człowieka, który całe swoje życie poświęcił Kaszubom. W spotkaniu uczestniczyli: żona Renata wraz z rodziną, przyjaciele zmarłego, także z ławy szkolnej, współpracownicy z „Pomeranii”, której był wieloletnim redaktorem naczelnym, oraz zrzeszeńcy z Chmielna, Gdańska, Gdyni i Kartuz. • 19 kwietnia – gdańscy Kaszubi uczestniczyli w XXVI Pieszej Pielgrzymce SEMPER FIDELIS na Wzgórze św. Wojciecha, gdzie odbyły się archidiecezjalne uroczystości ku czci św. Wojciecha, którym przewodniczył abp Sławoj Leszek Głódź. Na zaproszenie Kapelana Kaszubów ks. dr. Leszka Jażdżewskiego przybyły liczne poczty sztandarowe z oddziałów ZKP. • 19 kwietnia – w Pręgowie koncelebrowaną mszą świętą z kaszubską liturgią Słowa rozpo- częto uroczystości z okazji 10-lecia powstania oddziału ZKP w Kolbudach. Mszy świętej przewodniczył i homilię wygłosił ks. dr Leszek Jażdżewski. Uroczystość uświetnił muzyką i śpiewem ks. kanonik Zygmunt Słomski, uprzedni proboszcz w Pręgowie, świadek powstania oddziału. Wspólnie z jubilatami świętowali członkowie oddziałów Zrzeszenia z Banina, Gdańska, Pruszcza, Przywidza i Żukowa. • 24 kwietnia – w dwudziestą rocznicę śmierci Izabelli Trojanowskiej, pełniącej funkcję prezesa ZKP w trudnych latach 1980–1983, przyjaciele – zrzeszeńcy uczcili jej pamięć złożeniem kwiatów na miejscu jej pochówku na cmentarzu Srebrzysko. Odwiedzili również groby Stanisława Pestki, Brunona Synaka i Lecha Bądkowskiego. • 2 maja – poczet sztandarowy oddziału gdańskiego uczestniczył w obchodach 25-lecia przekazania sztandaru ZKP Oddział w Wejherowie. Uroczystości rozpoczęto koncelebrowaną mszą świętą z kaszubską liturgią Słowa, której przewodniczył ks. kanonik Roman Skwiercz. Oprawę mszy wzbogacił chór Towarzystwo Śpiewacze im. Jana Trepczyka. Teresa Juńska-Subocz 31 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 44 Prowadnik RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Prowadnik to pò pòlskù przewodnik. Prowadnik mòże bëc na przëmiôr turisticzny, tj. turystyczny abò mùzealny, tj. muzealny. Prowadnik prowadzy karna turistów, tj. grupy turystów, pò rozmajitëch szlachach abò turach – szlakach. Cwiczënk 1 Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. (Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski). – Móm dobëté cedel turisticznégò prowadnika! – Baro serdeczno gratulëjã! – Terôzka mògã legalno prowadzëc letników pò najich kaszëbsczich stegnach. – Jaczima szlachama të mdzesz jejich prowadzył? – Jô béł niedôwno na zéńdzenim, dze zagrelë kaszëbsczé nótë, tej zaczãlë je spiewac i to mie sã baro widzało, chòc móm je ju czëté wiele razy. Mëszlã, że i wanożnikóm òne sã mògą widzec, tej pùdã z nima chòcbë szlachã kaszëbsczich nót abò szlachã kaszëbsczich dëchów, szlachã stolemów, szlachã kamianëch krãgów, szlachã dwòrów i pałaców… Wiele je do pòkôzywaniô a òpò wiôdaniô. – Në, żebë të czasã jich nie zaprowadzył na jaczé barabónë czë përdëgónë. – Cëż të pleszczesz, przecã móm licencjã. Króm tegò dobrze wiész, że naju barabónë są równo pëszné, jak wse i gardë. – A w jaczim jãzëkù të mdzesz nëch wanożników pò Kaszëbach prowadzył? – Jakùż w jaczim? Pò najémù! Nie wiész të, że turiscë spragłi są naji gôdczi. – Jo, jo, spragłi to òni są. Czasã tak baro, że z kilométra je czëc, czim òni gaszą no swòje pragnienié. – Wszëtkò dlô lëdzy, nawetka… szlach kaszëbsczich gòspòdów. – Në, prawie taczich swójsczich gòspòdów, z najim jestkù a napitkù, to më za wiele ni mómë. – Jo, jô wiém. Trójno letników sã pitô, dze mòże co regionalnégò zjesc a wëpic. Le jô móm taczé place ju nalazłé. Fejn regionalną karczmã pòstawilë chòcbë w Miszewkù, wëszëkòwelë w Celbòwie czë òdemklë w Pùckù. – A òprowadzysz mie téż? – Cebie? Kò të bëlno znajesz najã zemiã. – Wejle, to jô téż mògã bëc turisticznym prowadnikã! 32 Cwiczënk 2 Nalézë w prowadnikach a na interneto wëch starnach wiadła ò rozmajitëch turisticznëch szlachach na Kaszëbach: wòdnëch, kónnëch, kòłowëch, do chò dzeniô piechti. Wëpiszë czile jejich pòz wów i przedolmaczë na kaszëbsczi jãzëk. (Znajdź w przewodnikach lub na stronach internetowych informacje o różnych turystycznych szlakach na Kaszu bach: wodnych, konnych, rowerowych, pieszych. Wypisz kilka ich nazw i przetłumacz na język kaszubski). Cwiczënk 3 Na Kaszëbach je wiele cekawëch môlów wôr tnëch òbezdrzeniô. Przełożë jejich pòzwë na kaszëbsczi, wëzwëskùjącë pòdóné niżi słówka. (Na Kaszubach jest wiele ciekawych miejsc, któ re warto zobaczyć. Przetłumacz ich nazwy na kaszubski, korzystając z podanych poniżej słów). Muzeum Kolejnictwa w Kościerzynie Ołtarz Papieski w Sierakowicach Wieża widokowa „Kaszubskie Oko” w Gniewinie Groty w Mechowej Diabelski Kamień nad Jeziorem Kamiennym Zamek w Łapalicach Kamienne kręgi w Odrach Klasztor kartuzów w Kartuzach Kalwaria Wejherowska Muzeum Ceramiki w Chmielnie Krzywy dom w Sopocie Chata rybacka w Jastarni Osada Łowców Fok w Rzucewie sedlëszcze, zómk, mùzeùm, zélińt, kam, diôbéł, klôsztór, kalwarëjô, banowizna, Wejrowò, grota, chëcz, rëbôk, torma, wôłtôrz Cwiczënk 4 Przëzdrzë sã pòdczorchniãtim w gôdce zdanióm. Wëbierzë dlô nich pasowné tłómaczenia. (Popatrz na podkreślone w dialogu zdania. Wy bierz dla każdego z nich odpowiednie tłuma czenie). POMERANIA CZERWIEC 2015 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH Fejn regionalną karczmã pòstawilë chòcbë w Miszewkù, wëszëkòwelë w Celbòwie czë òdemklë w Pùckù. – Świetną regionalną karczmę postawili chociażby w Miszewku, przygotowali w Celbowie czy otworzyli w Pucku. – Świetną regionalną karczmę postawiono chociażby w Miszewku, przygotowano w Celbowie czy otwarto w Pucku. Żelë z pòlsczich dolmaczënków òstałë wëbróné òdpò wiedzë z czasnikama zakùńczonyma na -no i -to, tej je to dobri wëbiér. Dôjmë równak bôczënk, że w kaszëbiznie taczé kònstrukcje nie fąksnérëją. (Jeśli z polskich tłumaczeń wybrano odpowiedzi z cza sownikami zakończonymi na -no i -to, to jest to pra widłowy wybór. Zwróćmy jednak uwagę na fakt, że w języku kaszubskim takich konstrukcji nie ma). Znónëch z pòlaszëznë nieòsobòwëch fòrmów czasnika zakùńczonëch na -no i -to nie nalézemë w kaszëbiznie. W jich môlu bãdą stojałë òsobòwé fòrmë, np. zagrelë nótë, zaczãlë spiewac (zamiast zagrano nuty, zaczęto śpiewać). (Znanych w języku polskim nieosobowych form czasownika zakończonych na -no i -to nie znajdziemy w języku kaszubskim. W ich miejscu będą formy osobowe...) Cwiczënk 5 Prowadnik prowadzy wanożné karna – to znaczi, że co òn robi (przełożë to słowò na pòlaszëznã) …..........................................….....…………...………. Czëtôj zdania i pasowno przełożë w nich czasnik prowadzëc. Mòżesz so wëbrac pòlsczé słowa i zwrotë z pòdónëch na kùńcu cwiczënkù. (Przeczytaj zdania i odpowiednio przetłumacz czasownik prowadzëc. Możesz użyć polskich słów i zwrotów poda nych na końcu ćwiczenia). przeprowadzać, prowadzić w tańcu, wskazywać drogę, kontynuować, prowadzić rozmowę, wieść życie, stanowić dojście Cwiczënk 6 Òd czasnika prowadzëc mòże ùtworzëc wiele jinszich słów przez dodanié do niegò przedrostków (np. doprowadzëc), a òd nëch nowòpòw stałëch mòże dali twòrzëc jich niedokònóné fòrmë (np. doprowadzac). (Od czasownika prowadzëc można utworzyć wiele innych słów przez dodanie do niego przedrostków, a od tych nowo utworzonych dalej można tworzyć ich formy niedokonane). Zapiszë czile pôrów tak ùrobionëch słów (czasnik do kònóny i niedokònóny). Ùżij nëch słów w zdaniach. (Zapisz kilka par tak utworzonych słów [czasownik dokonany i niedokonany]. Użyj tych słów w zdaniach). Cwiczënk 7 Przedstawi so, że jes prowadnikã / prowadniczką pò Kaszëbach. Przëszëkùj plan jednodniowi wanodżi dlô letników. Zapiszë: môle do zwiedzeniô drodżi do przejachaniô strzódczi transpòrtu wielënã kilométrów zabëtczi (Wyobraź sobie, że jesteś przewodnikiem turystycznym / przewodniczką turystyczną po Kaszubach. Przygotuj plan jednodniowej wycieczki dla turystów. Zapisz: miejsca do zwiedzenia, trasę – drogi, środki transportu, ilość kilometrów, zabytki). SŁOWÔRZK Jô béł niedôwno na zéńdzenim, dze zagrelë kaszëbsczé nótë, tej zaczãlë je spiewac i to mie sã baro widzało, chòc móm je ju czëté wiele razy. – Byłem niedawno na spotkaniu, na którym zagrano kaszubskie nuty, potem zaczęto je śpiewać i to mi się bardzo spodobało, choć wielokrotnie już je słyszałem. – Byłem niedawno na spotkaniu, na którym zagrali kaszubskie nuty, potem zaczęli je śpiewać i to mi się bardzo spodobało, choć wielokrotnie już je słyszałem. barabónë – miejsce odludne, zabite „dechami”; cedel – kwit, zaświadczenie; jestkù – jedzenie; króm tegò – oprócz tego; napitk – napój; plac – miejsce; przecã – przecież; spragłi – spragniony; stegna – ścieżka R E K L A M A UCZ SIĘ ONLINE Starszich lëdzy je nót prowadzëc przez drogã. Dokądka të prowadzysz te dzecë? Jô z nim wczora prowadzył gôdkã. Co të prowadzysz za żëcé? Më mùszimë to zadanié prowadzëc dali. Czë ta stegna prowadzy do jezora? Chcemë zatańcowac, bò të fejn prowadzysz. POMERANIA CZERWIŃC 2015 33 GDAŃSK MNIEJ ZNANY Wśród murów wszelakich Wędrujemy dziś najpierw powoli, później w rytm harcerskiej musztry, aż dotrzemy do tajemniczej ceglanej szkatuły… MARTA SZAGŻDOWICZ Bez pośpiechu Na dzisiejszy spacer, który zaczynamy na ulicy Ogarnej, polecamy wybrać się w jedną z letnich sobót. Podczas wakacji i we wrześniu gości tu bowiem tzw. Wolny Targ. Na chodnikach ustawia wtedy stragany ok. 50 wystawców. Można tu zaopatrzyć się w lokalne przysmaki, ale też skosztować gruzińskich chaczapuri (placków z serem) lub tatarskich czeburieków (smażonych pierogów z mięsem). Oko cieszy rękodzieło lokalnych artystów. Na Placu Tadeusza Polaka łączącym ulicę Ogarną z ulicą Za Murami czekają leżaczki i kolorowo przystrojone stoły. Druh Tadeusz Nazwa placu upamiętnia Tadeusza Polaka, który był historykiem sztuki i konserwatorem zabytków, a przede wszystkim harcerzem. Dzięki niemu w 1970 roku otwarto w ciągu średniowiecznych murów miejskich Dom Harcerza – siedzibę Komendy Chorągwi Gdańskiej ZHP. Tadeusz Polak urodził się na ziemi nowogródzkiej w 1927 roku. Swoją przygodę z harcerstwem rozpoczął w wieku 11 lat. Jako nastolatek uczestniczył w walkach o Grodno oraz w powstaniu warszawskim. Po wojnie zamieszkał w Gdańsku, z którym związał się do lat sześćdziesiątych. Tutaj od 1949 roku stał na czele tajnej organizacji harcerskiej „Szczerb”, za co trafił w 1953 na ponad 2 lata do więzienia. Po zwolnieniu kierował pracami przy odbudowie kościoła św. Katarzyny, Wielkiego Młyna oraz Żurawia. W późniejszym okresie poświęcił się sprawie Zamku Królewskiego w Warszawie. Prowadził też prace konserwatorskie w Kambodży i Egipcie. Zmarł w 2001 roku. Dwór Miejski Wspomniany Dom Harcerza mieści się w odbudowanym zespole Dworu 34 Dom Harcerza w zespole Dworu Miejskiego. Fot. M.S. Miejskiego. Od czasów średniowiecznych obiekty pełniły funkcję wozowni i stajni. W XIX wieku przejęte zostały przez straż pożarną. W tamtym czasie pracowało tu około 70 osób, które dysponowały pięcioma zaprzęgami pożarowymi. Prócz gaszenia pożarów do obowiązków strażaków należało przewożenie chorych konną karetką do szpitali. Dwór legł w gruzach w 1945 roku. Po wojnie budynek odbudowano razem z trzema basztami. Pierwsza z prawej to Baszta Narożna, której początki sięgają 1343 roku. Centralna zwana jest na cześć malarza Basztą Johanna Carla Schulza. Ostatnia to odbudowana od podstaw Baszta Browarna. Otwierana szkatuła Zespół Dworu Miejskiego wspaniale prezentuje się z murów Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego, więc to właśnie tam zakończymy wędrówkę. Teatr powstał w historycznym miejscu, w którym od 1635 roku znajdowała się Szkoła Fechtunku. Obiekt posiadał wewnętrzny dziedziniec, na którym trenowano szermierkę, ale także wystawiano spektakle. Makietę szkoły możemy obejrzeć w foyer teatru. Gdański Teatr Szekspirowski szokuje barwą – jego elewację zdobi 600 000 sztuk ręcznie formowanych cegieł klinkierowych w kolorze antracytowym. Aby zrozumieć zamysł architekta Renato Rizziego, trzeba wejść do wnętrza, które jest utrzymane w jasnych kolorach. Zewnętrzna czerń to bariera chroniąca skarb, czyli scenę. Budynek został otoczony murem – niczym średniowieczna warownia. Pełni on funkcję ścieżki spacerowej, na którą można bezpłatnie wejść o każdej porze dnia. Obiekt szczyci się sceną, która jest rekonstrukcją sceny elżbietańskiej z galeriami dla widowni. Dzięki otwieranemu dachowi przedstawienia mogą się odbywać przy naturalnym świetle. Łączna waga skrzydeł dachu wynosi 90 ton, a otwiera się on w ciągu trzech minut. Gdański Teatr Szekspirowski można także zwiedzać od wewnątrz z przewodnikiem, ale najlepsze poznanie magii tego miejsca zapewni udział w spektaklu pod gołym niebem. POMERANIA CZERWIEC 2015 WSPOMNIENIE Zbliżyła nas idea kaszubska Śp. prof. Jerzy Treder (14 IV 1942 – 2 IV 2015)1 urodził się w Białej Rzece (od roku 1954 część Rumi) jako najmłodszy, dziesiąty syn Władysława, robotnika kolejowego, i Anastazji z d. Młyńskiej. Rodzice przybyli tu spod Sierakowic: ojciec z Bukowa, matka z Paczewa. Do szkoły podstawowej uczęszczał w Redzie i w Białej Rzece, Liceum Pedagogiczne ukończył w Wejherowie w 1961 r. i od następnego roku podjął studia w Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP) w Gdańsku. EDWARD BREZA Wyróżniający się student i uczony Tego wszechstronnego badacza kaszubszczyzny osobiście poznałem jako tzw. kończącego studenta, jak pod koniec XIX w. mawiano, filologii polskiej na ówczesnej WSP w Gdańsku, gdy podjąłem pracę w Zakładzie Języka Polskiego tej uczelni w roku 1966 na stanowisku starszego asystenta. Był przewodniczącym Studenckiego Koła Naukowego, a opiekunem koła był ówczesny dr Bogusław Kreja. Wyróżniający się nie tylko wzrostem, ale przede wszystkim wiedzą student ukończył studia z oceną bardzo dobrą z wyróżnieniem oraz z wyróżnieniem „Złotą Różą”. We wrześniu 1967 r. przyjęty został do pracy w gdańskiej Alma Mater (od 1970 pn. Uniwersytet Gdański), gdzie zdobywał kolejne stopnie naukowe: doktora, doktora habilitowanego, stanowiska docenta i profesora nadzwyczajnego w roku 1992 po tytuł profesora i stanowisko profesora zwyczajnego w 1994, na którym to stanowisku pracował aż do przejścia na emeryturę od października 2012 r. Z owego, jak zwykło się po łacinie mawiać, panem bene merentium, utrzymywał się przez niespełna trzy lata. Pracował także w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Słupsku i w (prywatnej) Bałtyckiej Wyższej Szkole Humanistycznej w Koszalinie od roku 1998. Współautor Zasad pisowni kaszubskiej Idea kaszubska zafrapowała nas i zbliżała od 12 lutego 1974 r., gdy w kawiarni Literacka (Związku Literatów Polskich) pod przewodnictwem Lecha POMERANIA CZERWIŃC 2015 Bądkowskiego powołana została Komisja do spraw Pisowni Kaszubskiej w osobach pisarzy kaszubskich: Aleksandra Labudy, Leona Roppla i Jana Trepczyka, redaktora „Pomeranii” Wojciecha Kiedrowskiego i, jak mawiano, dwóch naukowców, ale tylko ze stopniem doktora: autora tego tekstu i Jerzego Tredera. Ukonstytuowaliśmy się: przewodniczący E. Breza, sekretarz J. Treder, członkowie pozostali. Z tego zespołu, jak widać, żyje dotychczas jedynie autor tej relacji. Komisja odbyła sporo spotkań; to w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim, to w Uniwersytecie Gdańskim, to w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie. Problematykę spotkań dobierali pracownicy naukowi, dyskusja bywała niekiedy ostra. W składzie Komisji byli autorzy tekstów kaszubskich i ich wydawca L. Roppel; w kwestiach spornych jako arbiter powołany został ks. dr Bernard Sychta; jednak nie zaszła potrzeba zasięgania Jego opinii i rozstrzygnięcia ewentualnych sporów. Sporządzane przez J. Tredera protokoły zdeponowano w wejherowskim muzeum. W roku 1974 zredagowany został przez Tredera i Brezę projekt, rozesłany następnie do pisarzy kaszubskich i piszących w tym języku, do działaczy kaszubskich, instytucji kultury. Nadesłane uwagi rozważyli członkowie Komisji, przyjęli stosowne uchwały, a autorzy projektu przygotowali obowiązujące Zasady pisowni kaszubskiej, wydane w roku 1975; w 1984 ukazało się II wydanie, obowiązujące do dziś dnia po wprowadzeniu niektórych poprawek w roku 1996, podyktowanych głównie nowymi możliwościami graficznymi znaków ã i ë. Współtwórca Gramatyki kaszubskiej i toponomasta Wychodząc naprzeciw szkołom, literatom i miłośnikom kaszubszczyzny, napisaliśmy razem Gramatykę kaszubską. Zarys popularny (Gdańsk 1981) na podstawie Atlasu językowego kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, t. wstępny, t. I–XV (Wrocław 1964–1978), 3-tomowej Gramatyki pomorskiej F. Lorentza (Wrocław 1958–1962), wyzyskania wielu utworów literatury kaszubskiej i własnej znajomości mowy Kaszubów. Spod pióra prof. Tredera wyszła fonetyka i składnia, współautor napisał wstęp i opracował morfologię, tj. słowotwórstwo i fleksję, czyli odmianę wyrazów. Prof. Treder nie godził się na wydanie II w przedłożonym kształcie, tłumacząc, że gramatyka ta winna być ujęta historycznie. Przygotowuję zatem tylko morfologię przez dodatkowe wyzyskanie Słownika ks. dra B. Sychty (w słowotwórstwie) dzięki Indeksowi a tergo do tego Słownika przygotowanemu przez Bronisława Rocławskiego (Wrocław 1991) oraz opracowania angielskojęzycznego w edycji Instytutu Slawistyki w Innsbrucku (zob. dalej). Dodać trzeba, że doskonale nam się pracowało, uzupełnialiśmy się: prof. Treder, znawca gwar północnokaszubskich, ja – południowokaszubskich. Zmarły opracował Toponimię powiatu puckiego (Gdańsk 1973) jako doktorat i Toponimię powiatu wejherowskiego jako magisterium, wydaną w roku 1997, podpisany Toponimię powiatu kościerskiego (Gdańsk 1974) w serii GTN Pomorskie 35 WSPOMNIENIE Wręczenie Medalu Stolema 1983 r. Od lewej: Jerzy Treder, Jan Drzeżdżon, Edward Breza. Fot. ze zbiorów rodzinnych Monografie Toponomastyczne jako nr 1, gdzie nasz wspólny Nauczyciel i Mistrz prof. Hubert Górnowicz zamieścił zasady opracowania serii. Prace Kolegi Tredera stanowią numery 3 (Puckie) i 14 (Wejherowskie). Znawca frazeologii kaszubskiej i kaszubszczyzny literackiej Współpraca nasza dotyczyła wielu dzie dzin, ale główne dokonania samodzielne Zmarłego to systemowe opracowanie stylizacji kaszubskiej przez pisarzy kaszubskich, frazeologii kaszubskiej w trzech książkach2 i w wielu artykułach. Wielka szkoda, że śmierć, wytrąciwszy Autorowi pióro z ręki, nie pozwoliła Mu dokończyć kaszubskiego słownika frazeologicznego, który zapowiadał i nad którym pracował. Był także najlepszym znawcą kaszubszczyzny literackiej3, liczne Jego studia i artykuły warto by opublikować w osobnym tomie. Uzupełnialiśmy się jeszcze w wielu dziedzinach, o czym szczegółowo w pozycjach przywołanych w przypisie 1. Nadto Zmarły opracował kaszubszczyznę w rozwoju historycznym i w różnych aspektach opisowych, zwłaszcza jej zróżnicowanie terenowe; mnie wypadło ją prezentować wśród slawistów niemiecko- i angielskojęzycznych4. Na Jego prośbę jako kierownika Zakładu Języka Polskiego (po moim przejściu na 36 emeryturę) podjąłem się opracowania według z góry ułożonego schematu słowotwórstwa kaszubskiego do 2-tomowego Słowotwórstwa języków indoeuropejskich w języku angielskim (tekst polski tłumaczyła mi córka Anna Breza-Wójcik, polonistka i anglistka), jakie przedsięwziął Instytut Slawistyki Uniwersytetu w Innsbrucku. Według planu t. II z tym opracowaniem ma się ukazać w br. Wspólnie daliśmy teoretyczne podwaliny mowie Kaszubów Dyskutowany był szeroko na nowo status kaszubszczyzny: dialekt języka polskiego czy osobny język słowiański, zwłaszcza po zapoznaniu się z tezą prof. Alfreda Majewicza, że czym będzie kaszubszczyzna, winni zadecydować sami Kaszubi przez pomnażanie literatury pięknej, fachowej, naukowej w swojej mowie. Zorganizowaliśmy w Gdańsku stosowną konferencję popularnonaukową, gdzie uczeni dialektolodzy z całej Polski wypowiedzieli swoje opinie, a prof. Hanna Popowska-Taborska zakończyła konkluzją, że o statusie jakiegoś etnolektu (termin wprowadzony przez A. Majewicza) orzekają nie tylko językoznawcy, ale także kulturoznawcy, socjologowie i przedstawiciele wielu innych dyscyplin humanistycznych, zatem winniśmy się zebrać w tym gronie i rzecz od nowa przedyskutować. Tymczasem prof. Jadwiga Zieniukowa zorganizowała w Warszawie konferencję nt. „Obraz językowy słowiańskiego Pomorza i Łużyc. Pogranicza i kontakty językowe”, gdzie obaj wyraziliśmy pogląd, że kaszubszczyzna literacka to rodzący się język literacki, język in statu nascendi. Dodać można, że obecna na konferencji prof. Barbara Bartnicka z Uniwersytetu Warszawskiego oświadczyła, iż od tej chwili głosić będzie zawsze, że mowa Kaszubów to osobny język; w podobnym tonie wypowiadało się także wielu innych uczestników tej konferencji. Nie pamiętam dokładnie daty, gdyśmy razem z prof. Trederem występowali na posiedzeniu Komitetu Językoznawstwa PAN w Warszawie, uzasadniając tezę, że kaszubszczyzna to osobny język słowiański. Podane tu fakty i wymienione w cyto wanej Księdze jubileuszowej (zob. przyp. 1) pozwoliły parlamentarzystom kaszubskim na przekonanie posłów Sejmu RP, i oto dnia 6 I 2005 r. uznali oni mowę Kaszubów za język regionalny ze znanymi konsekwencjami. Niestety, w 10-lecie tego faktu Rada Naczelna ZKP na swym poszerzonym posiedzeniu z Radą Języka Kaszubskiego, które odbyło się 21 marca w Szemudzie, nie mogła już gościć, z powodu posuniętej choroby, prof. J. Tredera; odnośny tekst przedstawił prof. M. Cybulski. Przeżywaliśmy wspólną radość, gdy w roku 2002 odbyła się na Wydziale Humanistycznym UG promocja Języka kaszubskiego. Poradnika encyklopedycznego, zredagowanego i w lwiej części napisanego przez prof. J. Tredera (wyd. 2 z 2006 r.), oraz Kaszubszczyzny / Kaszëbiznë zredagowanej przez E. Brezę z jego czterema artykułami z serii Najnowsze Dzieje Języków Słowiańskich, prof. J. Treder zamieścił tu także cztery teksty. Pozwoliłem sobie wtedy przywołać myśl ks. Piotra Skargi, że jak apostołowie św. Piotr i Paweł schrystianizowali ówczesne ziemie pogańskie, tak Treder i Breza dali teoretyczne podwaliny mowie Kaszubów; z pamięcią o dorobku kaszuboznawczym ośrodków: warszawskiego, całego zespołu Atlasu językowego kaszubszczyzny…, krakowskiego (prof. K. Nitsch) i poznańskiego (prof. M. Rudnicki i następcy). To, że POMERANIA CZERWIEC 2015 WSPOMNIENIE Prof. J. Treder, 2012 r. Fot. ze zbiorów rodzinnych kaszubszczyzna uzyskała osobny tom, jak wszystkie inne języki słowiańskie (w serii Najnowsze Dzieje Języków Słowiańskich), świadczy pośrednio, że jest osobnym językiem, tak samo, jak dowodzi tego opracowanie w latach 1994–2010 przez prof. Wiesława Borysia i prof. H. Popowską-Taborską VI-tomowego Słownika etymologicznego kaszubszczyzny, bo dotąd żaden dialekt nie doczekał się słownika etymologicznego. Praca zbliża ludzi, nasza przyjaźń także wyrastała z harmonijnej współpracy, tak że za J.W. Goethem powiedzieć można: Füge, du Arbeit, Hand zu Hand, Herzen zu Herzen ‘Praco, skuj dłoń z dłonią, serce z sercem’. W tzw. trzecie święto wielkanocne, tj. we wtorek 7 kwietnia 2015 r. we mszy św. żałobnej w kościele pw. św. S. Kostki w Wejherowie, koncelebrowanej przez 6 księży, z kazaniem wygłoszonym przez wejherowianina, o. prof. Adama Ryszarda Sikorę OFM, któremu Zmarły przeprowadzał weryfikację pisowni kaszubskiej w przekładzie na język kaszubski 4 Ewangelii, uczestniczyła małżonka śp. J. Tredera, Jego syn i córka z rodzinami, krewni, znajomi, koleżanki i koledzy, przedstawiciele wejherowskiego starostwa, poczty sztandarowe 16 oddziałów ZKP z prezesem Ł. Grzędzickim. Spoczął na starym cmentarzu rodzinnej parafii w Redzie przy ul. Gdańskiej; żegnany w sumie (w kościele i na cmentarzu) przez 7 mówców (podpisany odpowiadał na pytania reportera Radia Gdańsk). Sic itur ad astra. 1 Obszerne omówienie życia i dokonań naukowych oraz dydaktyczno-organizacyjnych na podstawie materiałów dostarczonych przez Jubilata przedstawiłem w księdze homagialnej (z bogatym materiałem ilustracyjnym), opublikowanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego z okazji 65. rocznicy urodzin i 40-lecia pracy naukowej, pt. Opuscula linguistica Georgio Treder dedicata pod red. E. Brezy, Z. i A. Liców, Gdańsk 2007, s. 9–32. Ciąg dalszy bibliografii podany do r. 2013 w publikacji Język, tradycja, tożsamość pod red. E. Rogowskiej-Cybulskiej i M. Milewskiej-Stawiany, Gdańsk 2013, s. 11–20. 2 Są to: rozprawa habilitacyjna Ze studiów nad frazeologią kaszubską, Gdańsk 1986; Frazeologia kaszubska a wierzenia i zwyczaje na tle porównawczym, Wejherowo 1989; Nazwy ptaków we frazeologii i inne studia z frazeologii i paremiologii polskiej, Gdańsk 2005. 3 Przegląd tych badań i niejako program badawczy w części już zrealizowany przedstawił w referacie „Dzieje badań kaszubszczyzny literackiej”, w: Badania kaszuboznawcze w XX wieku. Materiały pokonferencyjne, pod red. J. Borzyszkowskiego i C. Obracht-Prondzyńskiego, Gdańsk 2001, s. 251–259. 4 W dwujęzycznym tomie Pomorze – mała ojczyzna Kaszubów, pod red. J. Borzyszkowskiego i D. Albrechta, Gdańsk – Lubeka 2000, opracowałem „Język, nazwiska, miejscowości”, s. 548–601, i zamieściłem „Teksty kaszubskie”, s. 602–617; „Merkmale der kaschubischen Literatursprache”, w: Language in Minorities and Minority Languages in the Changing Europe, ed. by B. Synak and T. Wicherkiewicz, Gdańsk 1997, s. 323–327; „Das Kaschubische”, w: Einführung in die slavischen Sprachen, hrsg. v. P. Rehder, Darmstadt 1998, s. 171–177; „Familiennamen des kaschubischen Adels”, w: Namenforschung. Ein internationales Handbuch zur Onomastik, Berlin – New York 1994, Nr 198; „Das kaschubische Personennamensystem”, w: Europäische Personennamensysteme. Ein Handbuch vom Abasisch bis Zentralladinisch, hrsg. v. Andrea Brendler u. Silvio Brendler, Hamburg 2007, s. 375–386 DZIAŁO SIĘ • 3 VI 1855 – w Gdańsku zmarł pastor Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, nauczyciel języka polskiego w gdańskim Gimnazjum Akademickim i Szkole Świętojańskiej, leksykograf, poliglota i tłumacz, jeden z pierwszych badaczy kaszubszczyzny. Urodził się 19 lipca 1764 w Olsztynku. • 8 VI 1975 – z okazji 700-lecia Chojnic, z inicjatywy miejscowego oddziału ZKP, odsłonięto w tym mieście pomnik Floriana Ceynowy. POMERANIA CZERWIŃC 2015 w czerwcu • 26 VI 1295 – arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka koronował księcia wielkopolskiego Przemysława II na króla Polski. Dzięki zapisowi księcia gdańskiego Mściwoja II, łączącego Pomorze z Wielkopolską, Przemysław II został pierwszym królem Polski po okresie rozbicia dzielnicowego. • 26 VI 1925 – w Grudziądzu otwarto Pierwszą Pomorską Wystawę Przemysłu i Rolnictwa. W uroczystości otwarcia uczestniczył prezydent Stanisław Wojciechowski, ministrowie, wojewoda pomorski dr Stanisław Wachowiak oraz licznie zaproszeni goście. Prezesem Komitetu Wykonawczego Wystawy był jej inicjator i pomysłodawca, ówczesny prezydent Grudziądza Józef Włodek. • 28 VI 1945 – został otwarty port w Gdyni po II wojnie światowej. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie 37 WSPOMNIENIE „Aby dużo młodzieży dać, trzeba dużo umieć” W czerwcu mija szósta rocznica śmierci wybitnego nauczyciela ziemi kościerskiej, profesora szkoły średniej mgr. Leonarda Knuta. L. Knut. Fot. ze zbiorów rodziny Knutów Autor myśli stanowiącej tytuł tego artykułu Leonard Knut urodził się 29 grudnia 1929 r. w Chwarznie, gdzie uczęszczał do szkoły podstawowej. Naukę kontynuował w Liceum Ogólnokształcącym w Kościerzynie. 16 lutego 1950 r. rozpoczął pracę jako nauczyciel matematyki i fizyki w Szkole Podstawowej w Starej Kiszewie, będąc jednocześnie słuchaczem Wyższego Kursu Nauczycielskiego w Krakowie. Po jego ukończeniu został awansowany na nauczyciela szkoły średniej. W związku z tym z dniem 1 stycznia 1954 r. podjął pracę nauczyciela fizyki i astronomii w Liceum Pedagogicznym w Kościerzynie. W tym samym czasie rozpoczął zaoczne studia magisterskie w Wyższej 38 Szkole Pedagogicznej w Gdańsku, które ukończył w 1960 r., otrzymując tytuł magistra fizyki. Kontynuując pracę nauczyciela, w latach 1962–1967 pełnił funkcję kierownika internatu przy Liceum Pedagogicznym. Następnie, w roku 1967 i 1968, był Podinspektorem Oświaty i Wychowania w Kościerzynie. W 1969 r. został mianowany dyrektorem Liceum Pedagogicznego, funkcję tę pełnił aż do likwidacji szkoły. Gdy w jej miejsce utworzono Zespół Szkół Budowlanych, został dyrektorem nowo powstałej placówki, i na tym stanowisku pozostał do sierpnia 1985 r. Od września tego roku nadal pracował w tej szkole, w niepełnym wymiarze godzin, jako nauczyciel praktycznej nauki zawodu. W okresie pracy w ZSB w roku 1974 otrzymał tytuł profesora szkoły średniej. Od początku swojej pracy zawodowej należał do Związku Nauczycielstwa Polskiego, jednego z najstarszych i największych ruchów zawodowych w Polsce (w 2015 r. przypada 110. rocznica jego powstania), będąc jego aktywnym członkiem. W latach 1964–1990 działał na rzecz swojej gminy, wielokrotnie pełniąc funkcję radnego miasta Kościerzyny. Profesor Leonard Knut całe swoje życie poświęcił kształceniu i wychowaniu młodego pokolenia – młodzieży pochodzącej głównie z Kaszub i Kociewia. Swoim autorytetem oddziaływał na rozwój osobowości we wspólnocie klasowej i na przyszłą drogę zawodową dorastającej młodzieży. Kształtował u młodych ludzi zdyscyplinowanie, poczucie odpowiedzialności za siebie, pracowitość i punktualność, wyzwalał aktywność, zachęcał do samokształcenia i wszczepiał głębokie zainteresowania działalnością pozalekcyjną. Prof. Brunon Synak (Jego uczeń) w książce Moja kaszubska stegna (s. 110) napisał, „że lekcje z fizyki u Leonarda Knuta stały na wysokim poziomie i były wyjątkowo ciekawie prowadzone”. Z kolei Józef Błaszkowski w „Pomeranii” nr 4 z 2015 (s. 27) z listy nauczycieli, którzy pozytywnie nas kształtowali, wymienia Leonarda Knuta „za dobroć pod maską surowości i dar zrozumiałego mówienia o rzeczach trudnych”. Prof. L. Knut wykształcony i wychowany w atmosferze poszanowania prawa i służenia drugiemu człowiekowi, pracując w trudnym okresie powojennym, rzetelnie wypełniał obowiązki nauczyciela i wychowawcy, był człowiekiem prawym, uczciwym i pracowitym. Nie zabiegał o zaszczyty. Miał szacunek do instytucji, urzędów państwowych, a także dla ludzi – bez względu na ich pochodzenie, wykształcenie i pozycję społeczną. Leonard Knut, nauczyciel i wychowawca wielu roczników Liceum Pedagogicznego, był wybitnym pedagogiem i organizatorem szkolnictwa średniego. To niezapomniana osobowość, o wysokich walorach moralnych, pozostająca dla nas niedoścignionym wzorem i autorytetem. Potrafił przekonywać młodzież rzetelną wiedzą merytoryczną, darzył ją zaufaniem, szanował godność osobistą ucznia, angażował się w sprawy obchodzące POMERANIA CZERWIEC 2015 WSPOMNIENIE wychowanków, wprowadzał ich w świat wartości. Jego motto brzmiało: „Aby dużo młodzieży dać, trzeba dużo umieć”. Do tego miał cierpliwość, poczucie sprawiedliwości, pogodne usposobienie i wiarę w sens tego, co robił. Będąc na emeryturze, nadal utrzymywał kontakt ze swoimi uczniami, kolegami nauczycielami i miejscową społecznością. Cieszył się udaną rodziną. Żona Edyta (1929–2010), również nauczycielka, pracowała w szkole ćwiczeń przy Liceum Pedagogicznym, wspierała męża w jego życiowych poczynaniach. Wychowali dwóch synów: Krzysztofa i Arkadiusza. Małżonkowie zostali odznaczeni Medalem za Długoletnie Pożycie Małżeńskie. Prof. L. Knut za swoją pracę pedagogiczną i społeczną otrzymał wiele nagród, odznaczeń państwowych, resortowych i związkowych, między innymi: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Medal Komisji Edukacji Narodowej i Złotą Odznakę ZNP. Absolwenci rocznika 1960 są dumni, że na swojej drodze życiowej spotkali nauczyciela tak życzliwego, a jednocześnie bardzo wymagającego i sprawiedliwie oceniającego uczniów. Niniejsze wspomnienie jest wyrazem L. Knut (w ciemnym garniturze) ze swoimi byłymi uczniami, 2008 r. Fot. ze zbiorów autora (stoi pierwszy z prawej) pamięci o nauczycielu, któremu maturzyści dawnego Liceum Pedagogicznego w Kościerzynie tak wiele zawdzięczają. Corocznie w pierwszą sobotę czerwca obchodzimy rocznicę zdania matury, spotykamy się w tym dniu przed budynkiem dawnego Liceum Pedagogicz- nego w Kościerzynie. W br. przypada 55. rocznica zdania przez nas egzaminu dojrzałości. Jerzy Szmytka starszy wykładowca (na emeryturze) Uniwersytet Gdański – Instytut Pedagogiki OGŁOSZENIE · OGŁOSZENIE · OGŁOSZENIE · OGŁOSZENIE Burmistrz wraz z Radą Miasta Kościerzyna oraz Biblioteka Miejska im. ks. Konstantego Damrota zapraszają 11 lipca 2015 roku na kościerski rynek, gdzie odbędą się XVI Kościerskie Targi Książki Kaszubskiej i Pomorskiej „COSTERINA 2015”. Celem Targów jest promocja autorów oraz wydawnictw literatury kaszubskiej i pomorskiej, nawiązywanie nowych kontaktów i współpracy, tworzenie forum dla zawierania umów, bezpośrednia sprzedaż. Warunkiem uczestnictwa w Targach jest przesłanie na adres organizatora wypełnionej i podpisanej karty zgłoszenia do 19 czerwca 2015 roku. Podczas XVI Kościerskich Targów Książki Kaszubskiej i Pomorskiej zostaną ogłoszone wyniki konkursów Wydawnictw Literatury Kaszubskiej oraz Wydawnictw Literatury Pomorskiej. Termin przysyłania wydawnictw na adres biura organizacyjnego (Biblioteka Miejska im. Konstantego Damrota w Kościerzynie, ul. Rynek 21, 83-400 Kościerzyna) upływa także 19 czerwca 2015 roku. Szczegóły dotyczące imprezy, regulamin, zasady konkursowe, karta uczestnictwa w Targach oraz karta zgłoszeniowa do konkursów dostępne są na stronie http://biblioteka.kna.pl/. POMERANIA CZERWIŃC 2015 39 POMORZANIE ,,Wielki łowczy” – Władysław Janta-Połczyński W styczniowym numerze „Pomeranii” (nr 1/2015, s. 21–24) Tadeusz Linkner przypomniał zapomnianą kartuską powieść Władysława Janta-Połczyńskiego. Poza wyszczególnieniem kilku jego prac, o samym autorze niczego się nie dowiedzieliśmy. Sądzę, że warto przypomnieć dokonania tego idealisty-patrioty działającego w zaborze pruskim w obronie zasobów ziemiaństwa, dóbr natury, myślistwa i łowiectwa. W roku 1980, kiedy gromadziłem zabytki piśmiennictwa dla wejherowskiego Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej, udało mi się za zgodą mgr. Romana Mieczysława Janta-Połczyńskiego z Sopotu przejąć archiwum rękopiśmiennych pamiątek po Władysławie Janta-Połczyńskim, które zaewidencjonowano w dziale rękopisów pod nr MPM W-wo R-5009 do R-5019. Zanim jednak wymienię spuściznę, pragnę przedstawić biograficzną sylwetkę tego nietuzinkowego działacza, zapalonego myśliwego i łowczego, korzeniami wywodzącego się z kaszubskiej ziemi, bo z powiatu tucholskiego. Władysław Janta-Połczyński. EDMUND KAMIŃSKI „Przywróćmy pamięć o Janta-Połczyńskich”1, tak zatytułował swój artykuł opublikowany w „Głosie Wągrowieckim” Rafał Rożak. Na łamach ,,Pomeranii” ukazało się szereg artykułów o wielu zacnych przedstawicielach tego rodu, jednak jak dotąd brak wiedzy na temat Władysława – publicysty, poety, pisarza i wielkiego patrioty walczącego o swą małą i wielką Ojczyznę. 1 R. Rożak, Przywróćmy pamięć o Janta-Połczyńskich, ,,Głos Wągrowiecki”, nr 10(938) z 11 III 2011, s. 14. 40 „Czynność moja patrjotyczna rozpoczęła się rychło” W życiorysie swym Władysław Janta-Połczyński pisze: Urodziłem się 23 listopada 1854 r. w Wielkiej Komorzy (...) z ojca Stanisława [i] matki Anieli z Grąbczewskich z rodziny ziemiańskiej. Dwa lata później [w 1856 r.] kupił Ojciec mój od hr. Łąckiego dobra redgoskie około 7.500 mórg. Nauki pobierałem w gimnazjum Marji Magdaleny w Poznaniu. Ojciec przeznaczył dla mnie zawód również ziemianina i oddał mi w 1876 r. Redgoszcz, a w kilka lat później Zakrzewo na własność. Ożeniwszy się [w] 1879 r. z Różą Paruszewską [z Obudna] miałem z takową troje dzieci, dwie córki i jednego syna. [Zofia wyszła za mąż za Kazimierza Mlickiego z Komaszyc, Aniela wyszła za dr. Tadeusza Bolewskiego, a Tadeusz ożenił się z Ireną Piwnicką z Sosnowca (matka była z domu Jabłońska)]. Czynność moja patrjotyczna rozpoczęła się rychło, gdyż już w szkołach należałem do tajnych związków polskiej oświaty i ducha narodowego, i byłem za nie przez władze szkolne cieleśnie i aresztem karany. Po osiągnięciu samodzielności należałem do wszystkich polskich towarzystw utrzymujących ideę niepodległości i ekonomicznej obrony przeciwko germanizmowi i to: [byłem] Delegatem Towarzystwa Czytelni Ludowych, wiceprezesem i prezesem Kółek Rolniczych, członkiem Dyrekcji Towarzystwa Rolniczego, Banku Ludowego i Rolnika w Wagrówcu. Założyłem pierwsze pod zaborem pruskim ,,Towarzystwo Łowieckie” w Poznaniu [31 X 1906 r.] i pismo ,,Łowiec Wielkopolski” [Ilustrowany – dwutygodnik 1 IV 1907 r.]. Obydwóch byłem kierownikiem i redaktorem [odpowiedzialnym] przez lat kilkanaście. Wszystkie urzęda sprawowałem honorowo i bezpłatnie. Podczas najostrzejszych działań komisji kolonizacyjnej, brałem żywy udział w publicystyce w różnych pismach politycznych dla podtrzymania ducha narodowego, podpisując się ,,Rovera”. Pod [drugim] pseudonimem – Władysław Bończa wydałem także specjalną broszurę ,,Kilka słów na czasie – O Banku Ratunkowym i o obecnym położeniu tegoż”, Poznań 1887, nakładem autora, ss. 14 [w zbiorach MPM R-5009, s. 56-62]. Należałem zawsze do partji narodowo-demokratycznej...2 2 Arch. rodziny J. i B. Janta-Połczyńskich, kopia maszynopisu życiorysu W. Janta-Poł czyńskiego, s. 5. POMERANIA CZERWIEC 2015 POMORZANIE Dalej opisuje szczegółowo swój udział w powstaniu wielkopolskim w 1919 r. i najazd bolszewików w 1920, tu m.in. 3 stycznia 1919 r. odebrałem rozkaz od Rady Ludowej objęcia władzy w państwowym nadleśnictwie Durowo. Ze względu na panującą anarchię – bezprawie, konieczność nakazywała działanie szybkie i energiczne. Dnia następnego, przy asyście wojskowej zająłem, jak sądzę, pierwsze w Wielkopolsce nadleśnictwo w imieniu Rzeczypospolitej i obsadziłem polskimi urzędnikami, a sytuacją stosunków w lasach zająłem się osobiście (...). Nadto, podczas najazdu bolszewickiego od lipca do września 1920 r. zaciągnąłem się jako ochotnik do wojska i pełniłem służbę początkowo jako prosty żołnierz, później jako dowódca odwachu na zamku w Poznaniu (...)3. Publicysta, przyjaciel leśnictwa i łowiectwa O dużym zaangażowaniu w społeczno-patriotyczne działanie świadczy rękopiśmienny zapis W.J.P, że był członkiem honorowym byłych ,,Czwartaków” 58 pp w Poznaniu, członkiem Związku Powstańców i Wojaków (ZPiW) w Poznaniu, członkiem honorowym ZPiW w Rąbczynie, wiceprezesem Związku Weteranów Powstania Wielkopolskiego w Mieścisku. Ponadto aktywnie działał jako wiceprezes Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra w Frankfurcie n. Menem oraz prezes honorowy Polskiego Oddziału Towarzystwa Ochrony Żubra w Poznaniu, poświęcając wiele artykułów publicystycznych temu zagadnieniu. Pełnił na przemian funkcję prezesa i honorowego prezesa Towarzystwa Łowieckiego w Poznaniu, którego był założycielem. Ponadto był honorowym członkiem Polskiego Związku Stowarzyszeń Łowieckich w Warszawie i takimże w Towarzystwie Myśliwych oraz w Towarzystwie ,,Sokół” w Wągrowcu, a w Ministerstwie Rolnictwa nadano mu honorowy tytuł doradcy dla spraw łowieckich. Zainteresowania Władysława Janta-Połczyńskiego nie były związane li tylko z ochroną przyrody czy łowiectwem. Jako prezes Koła Towarzyskiego [Obywatelskiego] z końcem 1922 r. na sali Bazaru Poznańskiego miał odczyt 3 Tamże, s. 2. POMERANIA CZERWIŃC 2015 Pierwsze polskojęzyczne pismo łowieckie założone 1 IV 1907 r. przez W. Janta-Połczyńskiego Okładka wydawnictwa z l. 1928/29. pt. „Estetyka w rozbudowie miast przy udziale władz i mistrzów budownictwa”, który przyjęty został owacyjnie długo trwającymi oklaskami i wręczeniem kosza kwiatów4. Jako publicysta współpracował także z pismem ,,Przegląd Leśniczy”, który tak powitał Władysława Janta-Połczyńskiego: Szanownym Czytelnikom podajemy do łaskawej wiadomości, że pozyskaliśmy jako stałego naszego współpracownika, znanego w szerokich kołach, dla niezrównanych jego zalet ogólnie szanowanego i wysoko cenionego przyjaciela leśnictwa i łowiectwa. Niemałe zasługi położył W. Janta-Połczyński również w roku 1920 jako organizator Polskiego Związku Myśliwych i założyciel licznych towarzystw myśliwskich, jak Wielkopolski Związek Myśliwych czy Towarzystwo Kynologiczne. obyczaje, tak w zawodzie leśniczym, jak i w myślistwie. Treści te są pełne zdrowego humoru i przepełnione wielkim umiłowaniem lasu, przyrody do tego stopnia, że w majątku swoim w Redgoszczy prowadził hodowlany zwierzyniec danieli oraz innej zwierzyny leśnej. Autor artykułu „Myśliwstwo w małym łowisku” Józef W. Kobylański5 tak wspomina ówczesną sytuację: Zachodnie dzielnice Polski, mające wysoką kulturę ziemi, są przedewszystkiem wystawione na eksperyment oddania majątków wywłaszczeniu, a co za tem idzie, pozostawienie proletariuszom myśliwskim dalszego losu resztek szlachetnego zwierza łownego. Takiej przyszłości naszych łowisk (...) nie mógł przewidzieć nestor wielkopolskich myśliwych p. Władysław Janta-Połczyński, obejmując przed 60 latami skromną, zaniedbaną i bezleśną posiadłość o obszarze 412 ha. Jest to majątek Redgoszcz w powiecie wągrowieckim. Ale jego umiłowanie przyrody i myśliwstwa, wysoka kultura zachodu i estetyka, złączyły się, stwarzając z kawałka opuszczonej ziemi rezerwat (...). W przypisie Kobylański dodaje: Majątek PP. Władysławowstwa Janta Połczyńskich W Poznaniu, Redgoszczy i Nieder-Ramstadt Po odzyskaniu prze Polskę niepodległości, w roku 1920, Janta-Połczyński przenosi się z Redgoszczy na stałe do Poznania, by tu poświęcić swój czas publicystyce przyrodniczej, myśliwskiej i łowieckiej. W twórczości swej karci złe 4 MPM R-5009, s. 17 i 17a. 5 J. W. Kobylański, Myśliwstwo w małym łowisku, ,,Łowiec Polski”, Organ PZSŁ, R. 1936, nr 24(836) z 20 VIII, s. 463–464. 41 POMORZANIE w Redgoszczy oraz tamtejszą gospodarkę łowiecką poznałem naocznie. Tam z okien pałacu strzelałem do dzikich królików, a z łódki na uroczym stawie – do wszelakiego ptactwa wodnego i błotnego6. Ponadto, na terenie redgoskiego parku stała drewniana kaplica św. Huberta oraz domek zakopiański położony w środku bażantarni, służący różnym celom: był miejscem śniadań na polowaniach w Redgoszczy, także miejscem obserwacyjnym karmionych w porze zimowej bażantów, jednak najczęściej służył do podwieczorkowych przyjęć gości, którzy ciekawi redgoskich łowieckich osobliwości i okazów przyrody podejmowani byli z serdeczną gościnnością przez gospodarzy. Przeglądając pierwszy rocznik pisma ,,Łowiec Wielkopolski”, zauważyć można, że poważniejsze artykuły podpisywane są imieniem i nazwiskiem „Wł. Janta-Połczyński”, natomiast wiele informacji odredakcyjnych bez podpisów oraz rysunki także należą do redaktora odpowiedzialnego. Ponieważ stosunki familijne Władysława z synem Tadeuszem układały się różnie, sędziwy wdowiec w roku 1938 (miał wówczas 84 lata) postanowił ożenić się powtórnie, z wieloletnią własną gospodynią, Ludwiką Spengler, o niemieckim rodowodzie. Dzięki niej udało się utrzymać majątek Redgoszcz w okresie II wojny światowej. Nie udało się ustalić daty emigracji małżeństwa Ludwiki i Władysława Janta-Połczyńskich do Niemiec. Wiadome jest, że Władysław Janta-Połczyński zmarł 12 listopada 1946 r. w Nieder-Ramstadt w miejscowości rodzinnej jego drugiej żony Ludwiki na terenie Niemieckiej Republiki Federalnej. Jego pogrzeb odbył się w Nieder-Ramstadt z asystą polskiego kapelana wojskowego ks. Augusta Zimnego i niosących trumnę sześciu polskich żołnierzy, natomiast oficerowie i pozostali wojskowi oddali zmarłemu należne honory wojskowe. Na płycie nagrobnej na cmentarzu Nieder-Ramstadt widnieje napis: WŁADYSŁAW JANTA-POŁCZYŃSKI 23.11.1854 – 12.11.1946 I Wielki Łowczy Rzeczpospolitej Polskiej Ziemianin i literat Kochał Ojczyznę i Piękno 6 Tamże, s. 463. 42 Literacki i publicystyczny dorobek Władysława Janta-Połczyńskiego to szereg prac opublikowanych, a także zachowanych w rękopisach, i to w zbiorach prywatnych rodziny Janta-Połczyńskich i autora tego artykułu oraz w zbiorach Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie. Oto zbiór materiałów przechowywanych w MPiMKP: 1. R -5009 – pol., niem., 1887–1938, druk, masz., rkps, 32,5x20,5 cm i mniej., k. 92 [Album], Zbiór różnych materiałów (artykułów, korespondencji, referatów, druków, opowiadań itd.) powklejanych a dotyczących m.in. łowiectwa, myślistwa, ochrony przyrody oraz majątków ziemiaństwa. 2. R-5010 – pol., ok. 1900, rkps, 22x17,5cm, k. 153, brulion Władysław Janta-Połczyński, Symulantka miłości (Kłusowniczka z rewiru erotycznego). Szkic obyczajowy z końca dziewiętnastego wieku z cyklu ,,Polująca Pani”. 3. R-5011 – pol., ok. 1890–1939, rkps, masz., 30x21cm, k. 128 (2 egz. łącznie po 64 k.) Wł. Janta-Połczyński, Symulantka miłości (dwie wersje). Oryginał autorstwa (pseud.) Jerzego Bończyka w 1939 r. odnaleziony i przepisany przez Wł. J.-Połczyńskiego. 4. R -5012, akc. 1980/C1/35 – pol., masz., k. 36 Wł. J.-Połczyński, Polująca Pani. Utwór dla pożytku zabawy myśliwych i niemyśliwych. Wydanie nowe powiększone licznymi opowiadaniami. 5. R-5013 – pol., 1920–1929, masz., rkps, druk, 34x23 i mniejsze, k. 71 Wł. J.-Połczyński, W zadymkę. Nowele myśliwskie, wyd. I: 1929 (?). 6. R-5014 – pol., 1920–1931, masz., druk, rkps, 34x21 cm i mniejsze, k. 160 łącznie Wł. J.-Połczyński, Najada Szczyrbskiego jeziora. Opowiadanie myśliwego z cyklu „Polująca Pani” (niekompletne), dwa egz. k. 89 i 71 (wyd. I 1931?). 7. R -5015 – p o l. , 1920 –1928 , mas z . , 21x34cm, k. 100 Wł. J.-Połczyński, Spółka Myśliwska. Trzy wersje opowiadań (2x31 kart i 1x38 k.). 8. R -5016 – pol., 1920–1928, masz., rkps 30x21cm, k. 132 [masz. k. 37, rkps k. 95] Wł. J.-Połczyński, Przygoda niedoszłego prokurenta ojcostwa. Z cyklu ,,Polująca Pani”. 9. R-5017 – pol., 1923, rkps 21x17cm i więcej, k. 105 Wł. J.-Połczyński, Karczma pod wilkiem (powieść) – Sceniczny tryptyk współczesny na tle myśliwskim. 10. R-5018, akc. 1980/C1/36–39 – pol., 1920– 1930, masz., rkps, druk 17,5 i więcej, k. 97 Wł. J.-Połczyński, Niekompletne fragmenty druków oraz notatki i brudnopisy związane z cyklem opowiadań ,,Polująca Pani”. 11. R-5019 – pol., ok. 1935, druk, masz., rkps 35x22,5 i mniej, k. 14 Wł. J.-Połczyński, Materiały różne, m.in. dot. sfałszowania weksli Wł. J.-Połczyńskiego przez Edwarda Bielskiego, i list Wł. J.-P. Do uzdrowisk i miejsc kuracyjnych w Polsce itd. Utwory publikowane w różnych pismach oraz w książkach ze względu na ich unikatowość oznaczone zostały – w nawiasach kwadratowych – miejscem ich przechowywania w zbiorach bibliotecznych lub prywatnych. 1. Pojedynek czy sąd honorowy (broszura), drukowana jako manuskrypt, Poznań 1906, ss. 23 [w albumie R-5009 w MPiMKP, s. 73–86, formatu B-5; w Archiwum rodziny Janta-Połczyńskich, skrót: ARJP – sygnat. AII/30]. 2. Myśliwska bajka, kopia masz. art. polemicznego, Redgoszcz 12 XI 1937 r. [w albumie R-5009 w MPiMKP, s. 87, 87a i 88]. 3. S prawa życiorysu Patrona Maksymiljana Jackowskiego [w albumie R-5009 w MPiMKP, s. 89, 89a i 90]. POMERANIA CZERWIEC 2015 POMORZANIE Fragment autografu W. J.-P. 4. Artykuł polemiczny z pisma ,,Łowiec Polski”, R. XVII, 1924, nr 9(378), s. 4–6 [w albumie R-5009 w MPiMKP, s. 91–92]. 5. Wł. Bończ (pseud.), Kilka słów na czasie o banku ratunkowym i o obecnem położeniu tegoż, Poznań 1887, Nakł. Autora, Czcionkami Drukarni Kuryera Poznańskiego, ss. 14 [w ARJP – sygnat. A-6]. 6. Pojedynek czy sąd honorowy? Napisał Wł. J.-P., Drukowane jako manuskrypt, Do publikacyi i przedrukowania nie przeznaczone, Poznań 1906, Z drukarni Bernarda Milskiego, format B-5, ss. 23 (w Redgoszczu, w marcu 1906 r.) [w Archiwum Edmunda Kamińskiego, skrót: AEK]. 7. Estetyka łowiectwa, Poznań 1923, Wyd. ,,Łowiec Polski”, format 8, ss. 69, nlb. 2, il. 3, R. 2: 1925 [w Książnicy Miejskiej w Toruniu, skrót: KM – sygnat. 28455, w UMK – sygnat. 351475, w Bibl. w Kórniku – sygnat. Cz 2422, egz. jest współoprawny z książką tegoż: Echa leśne]. 8. Gdy Trzej Królowie szli od Wschodu, w: Przewodnik bibliograficzny, nr 4 z 1926, format 8, ss. 6, nlb. 2, Poznań 1926, wyd. Związek Obrony Przemysłu Polska, Drukarnia Polska [w UMK –sygnat. 162911]. 9. Polująca Pani. Opowiadania dla pożytku i zabawy myśliwych i niemyśliwych. Warszawa [1927], Księg. Gebethner i Wolff, format 16, s. nlb. 2, ss. VIII, ss. 96 i 1 nlb. [w MPiMKP – sygnat. I-402; w Bibl. Gd. PAN – sygnat. I-20348; w KM sygnat. –65099; w UMK – sygnat. 360536]. 10. Święty Eustachy. Powieść myśliwska, wyd. II, z wstępem Juliana Ejsmonda, Poznań 1928, Nakł. Druk. ,,Przeglądu Leśniczego i Rynku Drzewnego w Poznaniu, format 8, ss. 139, nlb. 1, portret 1, 1 tabl., 1 rys. w tekście, ilustracje: Leon Prauziński [w AEK, POMERANIA CZERWIŃC 2015 w UMK – sygnat. 351490; w MPiMKP – sygnat. II 1283, w KM – sygnat. 16183]. 11. Ramoty myśliwskie, Warszawa (w druku 1928/29?), wyd. Dom Książki Polskiej, Druk. Spółki Akc. ,,Ostoja” w Poznaniu, format 8, ss. 131, nlb. 2, il. w tekście [w UMK – sygnat. 353208; w Bibl. Gd. PAN – sygnat. II 122947]. 12. Karczma pod Wilkiem. Sceniczny tryptyk współczesny na tle myśliwskim. Obraz dramatyczny z życia leśników, Poznań 1929, Druk. Przeglądu Leśniczego i Rynku Drzewnego, format 8, s. 2 nlb., ss. 81, 1 nlb. tabl. w tekście [w KM – sygnat. 17471; w UMK – sygnat. 351495]. 13. Przedmowa do: Leon Ossowski, Choroby zwierzyny łownej, Toruń 1933 [w MPiMKP – sygnat. II-3065]. 14. Kilka słów, ale zawsze na czasie, ,,Łowiska Pomorskie”, Toruń 1938, wyd. Pom. Tow. Łowieckiego, Toruń 1928–1938, format 4, ss. 16 [ARJP – sygnat. 17]. 15. Czego nas uczy wystawa łowiecka Wielkopolskiego Związku Myśliwych, ,,Łowiec Polski”, nr 33(809) z 20 XI 1935 r., s. 656 [Wypisano 5 XII 1977 w antykwariacie w Gdyni]. 16. J ęzyk myśliwski potrzeba (ą) narodu kulturalnego, ,,Łowiec Polski”, R. 1936, nr 5(817) z 10 II 36, s. 83–85 [Wypis. 5 XII 1977 w antykw. w Gdyni]. 17. Bocian szkodnikiem?, ,,Łowiec Polski”, Organ Polskiego Związku Łowieckiego, R. 1937, nr 23(871) z 10 III 37, s. 446–447 [Wyp. 5 XII 77 r. w antykw. w Gdyni]. Okładka II wydania powieści z 1928 r. Oprac., zdjęcia i reprodukcje Edmund Kamiński 43 NASZE ROZMOWY Kaszubskie drożdże artysty O Januszu Jutrzence-Trzebiatowskim można powiedzieć, że posiada podwójne obywatelstwo – krakowskie i chojnickie. Od sześćdziesięciu lat mieszka w podwawelskim grodzie i jest człowiekiem światowym, lecz całym sercem wciąż lgnie do rodzinnego miasta. NASZE ROZMOWY Urodził się w 1936 roku w Chojnicach w rodzinie Marii i Józefa, naczelnego sekretarza w magistracie. W czasie wojny ojciec był więziony w obozach koncentracyjnych, matka z trojgiem dzieci przeżyła okupację w Warszawie. Powojenna tułaczka (Pruszków, Kraków) skończyła się szczęśliwym powrotem do Chojnic, gdzie Józef ponownie został urzędnikiem miejskim. Janusz po ukończeniu Liceum Ogólnokształcącego w Chojnicach podążył tropem starszego rodzeństwa do Krakowa, rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych, zakończone dyplomem w 1961 roku. Jest artystą, który zdąża od sukcesu do sukcesu w malarstwie, rzeźbiarstwie, plakacie artystycznym, architekturze wnętrz, scenografii teatralnej, grafice użytkowej, szczególnie zaś w medalierstwie. Jego prace znajdują się w kilkudziesięciu muzeach w kraju i na świecie. Własną twórczość artystyczną łączy z popularyzacją sztuki. Uczuciowej więzi i kontaktów z Chojnicami Janusz Jutrzenka-Trzebiatowski nigdy nie zerwał. Wielokrotnie przedstawiał w mieście swą twórczość, obchodził kolejne jubileusze, współpracuje z chojnickimi instytucjami kultury, stowarzyszeniami i macierzystym LO im. Filomatów Chojnickich. Zainicjował i współtworzył unikatową Galerię Współczesnej Sztuki Polskiej ’84 w Muzeum Historyczno-Etnograficznym, dla której pozyskał ponad 120 prac od najwybitniejszych artystów okresu powojennego. Jest twórcą medalu honorowego miasta Chojnic, medali dla zasłużonych w dziedzinie kultury i sportu, medali okolicznościowych, emblematów i odznak organizacyjnych itd. Dla Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Chojnicach zaprojektował piękny sztandar. Jako projektant chętnie czerpie inspiracje z tradycyjnej ornamentyki kaszubskiej. Przez całe życie nieustannie akcentuje swoje chojnickie i kaszubskie pochodzenie, stąd na gruncie krakowskim jest powszechnie znany jako ambasador Chojnic i przedstawiciel kultury Kaszub. Kilkaset swoich prac, a także część zbiorów etnograficznych zgromadzonych podczas podróży po świecie podarował rodzinnemu miastu. Na siedzibę autorskiej galerii władze miasta POMERANIA CZERWIŃC 2015 przeznaczyły średniowieczną gotycką Basztę Więzienną przy ul. Sukienników, wyremontowaną i zaadaptowaną niemałym kosztem. Wcześniej basztę użytkowało Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, lecz po likwidacji ekspozytury zaniedbany obiekt w szybkim tempie niszczał. Dzięki współpracy artysty i ratusza cztery lata temu w baszcie została otwarta nowa placówka kulturalna pod nazwą Muzeum – Galeria Janusza Trzebiatowskiego. Eksponaty rozmieszczone na czterech kondygnacjach dają przegląd bogatej i różnorodnej twórczości artysty. Do galerii łatwo trafić, bo znajduje się przy centralnej ulicy Chojnic. Z inicjatywy Oddziału Miejskiego ZKP, na wniosek burmistrza, Rada Miejska nadała Januszowi Jutrzence-Trzebiatowskiemu tytuł honorowego obywatela Chojnic. Uroczystość uhonorowania artysty odbyła się 9 marca br. w ratuszu podczas sesji Rady Miejskiej. KO: Urodziłeś się i mieszkałeś w Chojnicach. Czy twoja rodzina – ojciec i jego bracia – utrzymywała kontakt z dalszymi krewnymi mieszkającymi w kaszubskich wsiach? Janusz Jutrzenka-Trzebiatowski: Naturalnie, że tak. Rodzina mego ojca była liczna i szeroko rozsiana, rodzeństwo utrzymywało z sobą dość ścisłe związki, to się przenosiło na następne pokolenie. Szczególną okazją do spotkań były uroczystości rodzinne, jak chrzciny, śluby, no i niestety – pogrzeby. To był taki ciepły układ. Gdy pojawiałem się nawet u dalekiego krewnego po raz pierwszy i dochodziliśmy do wspólnych korzeni, ramiona otwierały się serdecznie. Tak było w Leśnie, Zapędowie, w Wielu. Dziś istnieje Stowarzyszenie Rodu Trzebiatowskich, któremu prezesuje mój kuzyn z Wejherowa Paweł Jutrzenka-Trzebiatowski. Doroczne zjazdy, każdorazowo w innej kaszubskiej miejscowości, gromadzą nawet do trzystu osób; ja też tam bywam. Stowarzyszenie ma silny nurt kulturowy i społecznikowski. Na jego bazie powstało rok temu Stowarzyszenie Dziedzictwa Pomorza, będące inicjatorem i współorganizatorem Pierwszych Europejskich Dni Pomorza, które odbyły się w br. w Szczecinie. Oba stowarzyszenia posługują się przeze mnie projektowanymi logo, medalami itp. Jestem w komitecie organizacyjnym Dni i inauguruje je 5 czerwca br. o godz. 20 na zamku w Szczecinie moja wystawa indywidualna, poprzedzona recitalem pianistycznym mojej córki Izabeli i moją poezją recytowaną przez Martę Żmuda-Trzebiatowską. Kiedy uświadomiłeś sobie swoje kaszubskie pochodzenie? Co na to wpłynęło? Wiedziałem to od dziecka. Szczególnie od powrotu w 1945 roku do zrujnowanych Chojnic, kiedy ojciec pokazywał mi małą ojczyznę. Najpierw konie, bryczka, rowery, dopiero po latach syrena, wartburg. Poznawałem ziemię kaszubską i rodzinę, przyrodę i tradycję. W szczególnych momentach mojego życia, takich jak nadanie honorowego obywatelstwa mojego miasta, czuję się dumny, że jestem członkiem starego rodu kaszubskiego. Jestem Kaszubą, jestem chojniczaninem. Wiadomo, że przyjaźniłeś się z Julianem Rydzkowskim, niezapomnianym chojnickim społecznikiem, działaczem kulturalnym. Wymienialiście listy, odwiedzał cię w Krakowie... Czy ta bliska znajomość wywarła wpływ na kształtowanie twojej tożsamości regionalnej? Juliana Rydzkowskiego poprzedziła Zofia Łukowiczówna, znakomita nauczycielka. Już od szóstej klasy szkoły powszechnej byłem członkiem licealnego koła Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, którym ona się opiekowała. Organizowała i prowadziła wycieczki, najczęściej piesze, z dojazdem koleją, zdarzało się, że „dopraszała” do prowadzenia pana Juliana. Potem Rydzkowski prowadził samodzielnie wycieczki w ramach powstałego PTTK, gromadził wówczas materiały do przewodnika turystycznego i opisu tras wycieczkowych. Jak silnie wpłynęła ta mała turystyka na moje umiłowanie ziemi chojnickiej i w ogóle wszystkiego, co się z regionem wiąże, niech świadczy fakt, że już półtora roku po pojawieniu się w Krakowie stałem na czele studenckiego ruchu krajoznawczego, zostałem pierwszym prezesem Oddziału Akademickiego PTTK, zrzeszającego studentów ze wszystkich, wówczas jedenastu, uczelni Krakowa, z czterema kołami przewodników (tatrzańskich, 45 NASZE ROZMOWY pytają, a ja muszę zaczynać opowieść od budownictwa kaszubskiego, Gulgowskich i Majkowskiego. Prócz ceramiki, kołowrotków, czerpaków do zbierania jagód, masielnicy itp. itd. jest osiem wielkich emaliowanych pater kaszubskich, wykonanych własnoręcznie przeze mnie w Olkuszu w latach 70. ubiegłego wieku. Mam też unikalną kołyskę (kolebkę) kaszubską, w której sypiała moja córka, dziś pianistka. Jest w tej checzy przede wszystkim moja dusza. beskidzkich, wodniackich i turystyki pieszej). Wracając do Rydzkowskiego – nasz „Szarak pomorski” hołubił wszystko, co przekraczało szarzyznę przeciętności. Widząc moje zaangażowanie w sztuce (grałem także na skrzypcach), uczynił ze mnie swojego przyjaciela, nie zważając na różnicę wieku i pozycję. Zdarzało się, że wracając do rodzinnych Chojnic, cichcem zatrzymywałem się na pierwszą noc u pana Juliana, by rozmawiać, rozmawiać i wzajemnie ładować swoje akumulatory. Wszak wracałem z odległego i – powiedzmy – wielkiego świata, telewizji jeszcze w tym czasie nie było. Jaki wpływ na twoją twórczość wywarła kultura kaszubska – literatura, sztuka ludowa, zdobnictwo, kultura materialna? To głównie inspiracje w tak zwanej sztuce użytkowej, w odznakach, plakatach, grafice. Od Dni Chojnic w 1957 roku wszystkie opracowania czyniłem na wzorach kaszubskich, dostrzegłem ich oryginalność i atrakcyjność. A w Polsce, Europie? Choćby wygrany konkurs na plakat Międzynarodowych Dni Folkloru – znana „cebula kaszubska”, czy też „łąka kaszubska” na Dni Chojnic, które są w muzeach nie tylko polskich i dobrze promują sztukę kaszubskiego regionu. W moim malarstwie dużą rolę odegrało zauroczenie krajobrazem i przyrodą naszego regionu. Namalowałem kiedyś monumentalny cykl „Leśne katedry”, a jeziora, oczka wodne znalazły się w cyklu „Woda”. Były też „Ptaki ziemi 46 kaszubskiej” i „Bory Tucholskie”, do których improwizacje wykonał wybitny krakowski organista i kompozytor Julian Gembalski w chojnickiej bazylice. Mógłbym wyliczać jeszcze mnóstwo innych przykładów kaszubskiej i pomorskiej inspiracji w mojej sztuce. Krążą opowieści o twoim krakowskim mieszkaniu, z licznymi świadectwami przywiązania do rodzinnej ziemi… Mam sporo literatury związanej z regionem, bedekery, słowniki, wiele bibelotów itd., ale to zaledwie początek. Mój dom (pracownia) w górach jest najdalej na południe położoną rubieżą ziemi kaszubskiej (tak napisano ongiś w prasie krakowskiej) i nosi nazwę „Checz Trzebiatówka”, wykutą w półtorametrowej wywieszce w stylu gotyckim. Górale Jesteś w Krakowie znany jako Kaszuba, a jaki stosunek do twej kaszubskiej deklaracji ma twoje środowisko? Ludzi kaszubskiego pochodzenia jest w Krakowie niemało, ale zapewne jestem jednym z najbardziej znanych, dzięki temu, że udało mi się wysforować i wejść do kręgów intelektualnych. Moje inklinacje są może uznawane za ekscentryczność, ale Kaszuby są na tyle daleko, że nikt nie czuje się z tego powodu zagrożony. W takich centrach kultury, nauki i sztuki budzą się demony, nie brak ludzi zawistnych, nieprzyjaznych. Ja na szczęście nie doznałem z tego powodu przykrości. A kaszubskość to drożdże mojej twórczości, pożywka dla nowego. W sztuce bowiem tylko nowe ma znaczenie i zostawia ślad po istnieniu twórcy. Życiorys J. Jutrzenki-Trzebiatowskiego opracował i z nim rozmawiał Kazimierz Ostrowski Załączone zdjęcia przedstawiają fragmenty ekspozycji w Galerii Janusza Trzebiatowskiego Fot. Zbigniew Buława POMERANIA CZERWIEC 2015 Prosba do wësziwôczków i wësziwôczów żukòwsczégò sztélu Fùńdacjô Pszczelarsczégò Skansenu w Żukòwie przërëchtowùje òpisënk kaszëbsczégò wësziwaniô żukòwsczégò sztélu i przëdôwczi do wpisënkù tegò wësziwaniô na krajową lëstã niematerialny kùlturowi spôdkòwiznë prowadzoną przez Ministra Kùlturë i Nôrodny Spôdkòwiznë (Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego). Naje materiałë, chtërne tikają sã tegò pùblicznégò zadaniô, trafią wnetka do Nôrodnégò Institutu Spôdkòwiznë w Warszawie (Narodowy Instytut Dziedzictwa). Ùzwëskanié wpisënkù na krajową lëstã niematerialny kùlturowi spôdkòwiznë mô sã w pierszi rédze przëczënic do wzmòcnieniô przekazywaniô pòstãpnym pòkòlen ióm w iédzë ò rãczny m kaszëbsczim wësziwanim żukòwsczégò sztélu, a téż ùmiejãtnoscë wësziwaniô zgódno ze wskôzama tegò sztélu. W bédënkù w ti sprawie sczerowónym do Nôrodnégò Institutu Spôdkòwiznë nôleżi przedstawic òbmëslënk dzejaniów, chtërne pòdtrzimùją żëwòtnosc wësziwaniô i służą jegò òchrónie, nôleżi w nim dac bôczenié na czinnoscë przewidzóné na cząd 5 lat. Prosymë òsobë, chtërne sã zajimają kaszëbsczim wësziwanim żukòwsczégò sztélu, ò pòmòc w òpracowanim taczégò òbmë slënkù. Mòże to zrobic, wësëłającë na naj adres: Fundacja Skansenu Pszczelarskiego, Dworcowa 4, 83-330 Żukowo/ Żukòwò; e-mail: [email protected], wëfùlowóną pòniższą ankétã: 1. Proszã rozszlachòwac mòżlëwé zagrożenia, chtërne mògą negatiwno wpłënąc na żëwòtnosc wësziwaniô. 2. Do kòżdégò z rozszlachòwónëch zagrożeniów proszã òbmëslëc dzejania, chtërne mają na célu òchrónã wësziwaniô. Jeżlë nie dało sã rozszla chòwac niżódnëch biéżnëch zagrôż- POMERANIA CZERWIŃC 2015 bów, tedë proszã zaplanowac dzejania, chtërne mdą sczerowóné na zachòwanié żëwòtnoscë i rozwij wësziwaniô, np. edukacyjné, promòcyjné, infòrmacyjné dzejania (proszã wskazac główné prôce, chtërne mdą pòdjãté dlô òchrónë i promòcje wësziwaniô – jejich cél i przewidiwóny skùtk. Proszã pamiãtac, że w planowanim i pózniészi realizacje òchrónowëch dzejaniów mają w mòżlëwie nôwiãkszim stopniu ùczãstniczëc depòzytariusze wësziwaniô, to je wësziwôczczi i wësziwôcze. 3. Proszã òpisac, w jaczi ôrt wasta/ was tnô ùczãstnicził/ùczãstniczëła w òbmëslanim dzejaniów i jakô je dlô wastë/wastny przewidzónô rola w realizacje nëch pòdjimiznów. 4. Proszã òpisac, z kògò ewentualny pòmòcë zamiérzô wasta/wastnô kò rzëstac przë realizacje planowónëch dzejaniów (bùtnowi ekspercë, pòzarządowé òrganizacje, jinszé institucje) i w jaczim zôkrãżu. 5. Proszã przedstawic spisënk pla nowónëch dzejaniów, a jeżlë jidze ò pòdjimiznë, chtërne mdą wëmôgałë finansowégò wkładu, to prosymë ò òszacowanié przëblëżonëch kòsztów jejich realizacje na lata 2016–2020. 6. Jeżlë ni mô wasta/wastnô włôsnëch strzódków abò jeżlë ne strzódczi wë dôwają sã wasce/wastny niesygającé do zrealizowaniô ùdbónëch dzejaniów, tedë proszã òkreslëc przewidiwóné bùtnowé zdrzódła finansowaniô. (adresowé dane òsobë, chtërna wëfùlowała ankétã): ...................................... ...................................... Czejbë najô próba wpisaniô kaszëb sczégò wësziwaniô żukòwsczégò sztélu na krajową lëstã niematerialny kùlturowi spôdkòwiznë bëła ùdônô, to bë béł pierszi wpisënk z pòmòrsczégò wòjewództwa. Mòżlëwé bë bëłë téż starania ò jegò wpisënk na jednã z systemù lëst UNESCO. Do te czasu np. do indeksu tołmaczeniów UNESCO (Index Translationum) trafiłë niechtërne tołmaczenia kaszëbsczi lëteraturë na pòlsczi jãzëk. Célã tegò projektu je wzmòcnienié przekazëwaniô rãcznégò kaszëbsczégò wësziwaniô żukòwsczégò sztélu pòstãpnym pòkòlenióm. Art. 2 pkt 1, 2 i 3 Kònwencje UNESCO w sprawie òchrónë niematerialny kùlturowi spôdkòwiznë, spòrządzony w Pariżu dnia 17 rujana 2003 r. (Dz.Ù. 2011 nr 172 pòz. 1018) tikô sã dëcht nôprzód ùmiejãtnosców i wiédzë, chtërnëch rãczné kaszëbsczé wësziwanié wëmôgô. Wôżné są tuwò téż: art. 12, ùst. 1 pkt f Eùropejsczi Kôrtë regionalnëch abò mniészëznowëch jãzëków (Europejska Karta języków regionalnych lub mniejszościowych), spòrządzonô w Strasbùrgù dnia 5 lëstopadnika 1992 r. (Dz. Ù. 2009 nr 137 pòz. 1121) i zapisë Ùstawë z dnia 6 stëcznika 2005 r. ò nôrodnëch i etnicznëch mniészëznach i ò regionalnym jãzëkù (Dz. Ù. 2005 nr 17 pòz. 141). Infòrmùjemë, że nasz projekt je współfinansowóny przez Samòrządzënã Pòmòrsczégò Wòjewództwa w Gduńskù. Skłôdómë dzãczi za pòmòc òkôzóną naji Fùńdacje. Wëbróny wôżny lëdze kaszëbsczégò wësziwaniô żukòwsczégò sztélu Zofiô Ptôch (1896–1970), chtërna ùczëła pòsługiwaniô sã jigłą swòjã sostrã Jadwigã, w 30. latach XX stolatégò wprowôdzała w krëjamnoscë wësziwkù dzéwczãta z Żukòwa i òkòlégò. Czedë w 50. latach lëdze nacëskalë, bë szerok wprowadzëc kaszëbsczé wësziwanié w biôłi wersje i tim spòsobã rozrzeszëc sprawã felënkù farwnëch nitków, òna zabrała głos na łamach gazétë „Dziennik Bałtycki” (1953) a pisa m.jin.: „Kaszëbsczé wësziwanié wiedno bëło sétmëfarwné ù naju w Żukòwie, a nawetka wiãcy farwné (…), np. we Wdzydzach”. To wskôzywô, że dokùmentacyjné dzejania w prasowëch pùblikacjach mają wicy jak pół stolatégò. Jadwiga Ptôch (1902–1968) z Żukòwa je ùznôwónô za przédną wësziwôrkã Kaszëb. Òna òdegra wiôlgą rolã w adaptowanim do lëdowëch tôflôków mòdłów z zasobów kòscélnégò pònorbertańsczégò skôrbca, chtëren czãsto òdwiedziwa. Òna kómpònowa wzorë kaszëbsczégò wësziwaniô pòdług włôsnëch ùdbów, le zgódno ze zwëkã. Òb czas wòjnë bëła trzimónô 47 LISTY w kòncentracyjnym lagrze Ravensbrück. Sostrë Jadwiga i Zofiô Ptôch są patrónkama ùlëcë w Żukòwie. Jim i jejich òjcu je pòstawiony pòmnik. Léna [pòl. Helena] Gros (ùr. w 1927 r. w Kòkòszkach, dzysdnia dzél Gduńska) je jedną ze slédnëch ùczenków sostrów Ptôch. Òna wësziwała ju w piãcdzesątëch latach XX s. w prowadzonym przez nie wësziwôrsczim karnie. Baro zapadło ji w pamiãc wëkònanié tôflôka dlô Francësczi Ambasadë. Ji wësziwôrsczé robòtë to m.jin.: tôflôczczi, bieżniczi, òbrë sczi i pószewczi na pòdëszczi. Ji wësziwk trafił téż do Wiôldżi Britanie. Òdznaczonô je Złotim Krziżã Zasłëdżi Prezydenta RP. Wanda Dzerzgòwskô (ùr. 1938 r.) to wësziwôczka, jaczi robòtë nadgrôdzóné są za wësoką artisticzną niwiznã na różnëch wëstôwkach. Mòże je pòdzëwiac np. w Nôrodnym Mùzeùm we Gduńskù – Etnograficznym Òddzélu (Muzeum Narodowe w Gdańsku – Oddział Etnograficzny), w etnograficzny kò lekcje Kaszëbsczégò Lëdowégò Ùni wersytetu w Wieżëcë, a téż w Parafialnym Mùzeùm w Żukòwie. Òd 2001 r. je nôleżniczką Zarządu Gduńsczégò Òddzélu Stowôrë Lëdowëch Ùsôdzców (Zarząd Oddziału Gdańskiego Stowarzyszenia Twórców Ludowych). W 2003 r. zaczã współprowadzëc wësziwôrsczé karno w Gimnazjum nr 2 w Żukòwie. Pòstanowieniã Prezydenta RP w 2004 r. je òdznaczonô Złotim Krziżã Zasłëdżi za kùltiwòwanié lëdowégò ùtwórstwa. W 2009 r. ta nadzwëkòwô żukòwskô wësziwôrka je òdznaczonô Kawalersczim Krziżã Òrderu Òdrodë Pòlsczi. kaszëbsczégò wësziwkù w Lëni. Je òdznaczony Bronksowim Krziżã Zasłëdżi. Bernadeta Mariô Reglińskô (ùr. 1950 r. w Żukòwie) stikała sã z wësziwanim òd dzecnëch lat. Robòtã w Regionalny Rzesznicë Robòtë Lëdowi i Artisticzny Rãkòrobiznë Cepelia (Regionalna Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego Cepelia) òna rozpòcza 1 rujana 1968 r. Ji mésterką bëła matka Mónika – ùczenka Zofii i Jadwidżi Ptôch. Òd séwnika 2003 r. współprowadzy wësziwôrsczé karno w Gimnazjum nr 2 w Żukòwie. Je òdznaczonô Srébrznym Krziżã Zasłëdżi. Marión Jelińsczi, tłóm. Marta Miszczak W sercu Borów Tucholskich (...) W piątek 17 kwietnia uczniowie klas szóstych Szkoły Podstawowej im. ks. Erharda Staniszewskiego w Śliwicach uczestniczyli w zajęciach o tematyce regionalnej prowadzonych przez członkinie Borowiackiego Towarzystwa Kultury: Bogumiłę Błażejewską i Dorotę Kłosowską, oraz przez niżej podpisanych. Inicjatorką spotkania była Iwona Rak, nauczycielka tej szkoły. Pomysł zaakceptowany został przez dyrekcję i nauczycieli, którzy czynnie włączyli się do wspólnej edukacyjnej zabawy. Celem spotkania było uświadomienie uczniom własnych korzeni, więzi z miejscem urodzenia i zamieszkania, bogactwa tkwiącego w bezpośrednim, przyrodniczym i kulturowym otoczeniu. Dzieci i młodzież doskonale wiedzą, że mieszkają w pięknym, bogatym kulturowo i krajobrazowo regionie, dlatego zwrócono uwagę na to, że pielęgnowanie tego, co jeszcze się zachowało, jest cennym wkładem w miejscowe dziedzictwo. Zajęciom towarzyszyła zaaranżowana w świetlicy ekspozycja sztuki ludowej i wydawnictw o tematyce regionalnej oraz prezentacja multimedialna dotycząca kultury i tradycji, wzbogacona opowieściami gwarą o codziennym życiu naszych przodków – Borowiaków, a także sąsiednich grup etnicznych zamieszkujących Bory Tucholskie – Kociewiaków i Kaszubów. Była też okazja posłuchać na żywo języka kaszubskiego, poznać podręczniki do nauczania kaszubskiego (elementarz i słowniki) oraz literaturę piękną i prasę wydawaną w tym języku. Prezentacja stroju regionalnego – tradycyjnego i „świetlicowego” – zobrazowała zmiany zachodzące w kulturze, życiu codziennym i otoczeniu człowieka, natomiast haft kaszubski szkoły tucholskiej, borowiackiej, żukowskiej i kociewskiej, ptaszki, czepce i kraszanki – współczesne bogactwo sztuki ludowej. Na zakończenie spotkania był konkurs z nagrodami, pytania i swobodne rozmowy. Dyrekcja szkoły otrzymała od prowadzących zajęcia przygotowane materiały – prezentacje multimedialne i teksty gwarowe do wykorzystania w pracy z uczniami podczas realizacji szkolnych projektów dotyczących tematyki regionalnej. Maria i Jerzy Ollickowie Fot. ze zbiorów autorów Édmùnd Szëmikòwsczi (ùr. 1942 r. w Żukòwie) kaszëbsczim wësziwkã interesëje sã òd małoscë. Jakno dze sãcletny knôp zaczął współrobòtã z Jadwigą i Zofią Ptôch. Farwił akwarelama céchòwóné przez nie wzorë. Òn twòrzi wësziwczi w żukòwsczim sztélu. Jegò aùtorstwa je òpracowanié ABC... haftu kaszubskiego szkoła żukowska (2006). Òd wiele lat òrganizëje kònkùrsë 48 POMERANIA CZERWIEC 2015 LISTY w Tawernie Mestwin w Gdańsku, na którym widnieje Stanisław Pestka. Jego pamięć żyje w Sippoli i w moim sercu. Kirsti Siraste W zespole „Jagódki” występuje 10 członków oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Pruszczu Gdańskim. Sukces i radość „Jagódek” Zbrzyca w sercu Finów Zespół Pieśni i Tańca Gminy Pruszcz Gdański „Jagódki” został wytypowany przez Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego do reprezentowania naszego regionu w X Ogólnopolskim Festiwalu Artystycznym Zespołów Wsi Polskiej w Kielcach. 24 kwietnia o godz. 17.15 przedstawiliśmy naszą konkursową prezentację na wielkiej scenie Wojewódzkiego Domu Kultury im. Józefa Piłsudskiego w Kielcach. Po koncercie omawialiśmy nasz występ z Radą Artystyczną tego festiwalu. (...) Usłyszeliśmy wiele ciepłych słów o „Jagódkach”, m.in., że nasz wielopokoleniowy zespół „wnosi świeżość” i jest nadzieją Polski w pielęgnowaniu dziedzictwa narodowego. (...) W sobotę odbywały się kolejne prezentacje. W niedzielę zaś po paradzie i mszy św. w katedrze kieleckiej (...) nastąpiło przedstawienie werdyktu Rady Artystycznej. I oto wielki sukces, wielka radość – Zespół Pieśni i Tańca Gminy Pruszcz Gdański „Jagódki” zdobył III miejsce w kategorii Zespołów Artystycznych – Folklorystycznych. Rywalizowaliśmy z kilkunastoma świetnymi zespołami, w większości były to złożone z dorosłych tancerzy grupy, które mają wieloletnie, nawet kilkudziesięcioletnie doświadczenie. Jesteśmy DUMNI i PRZESZCZĘŚLIWI! W lecie 1990 roku odbyło się w Sippoli w Finlandii, w wiosce, przez którą przejeżdżał Tadeusz Kościuszko, gdy wracał z niewoli rosyjskiej do Ameryki, pierwsze europejskie spotkanie artystyczno-literackie Paltta-Baltto z udziałem Stanisława Pestki (Jana Zbrzycy) i Tadeusza Fiszbacha, pod opieką Ojca Świętego Jana Pawła II. Redaktor Stanisław Pestka wygłosił wtedy na Pallta-Baltto odczyt pod tytułem „O źródłach i korzeniach”. Załączam zdjęcie, które zostało zrobione w ubiegłym roku, podczas mojego ostatniego spotkania z Kaszubami Ten list został przysłany do redakcji tuż po śmierci red. Stanisława Pestki. Jego autorką jest fińska pisarka, tłumaczka m.in. literatury czeskiej, polskiej i kaszubskiej. Kirsti Siraste przetłumaczyła na fiński bajki kaszubskie oraz przekładała poezję Idy Czaji, Hanny Makurat, Stanisława Jankego, Jana Zbrzycy. Kilkakrotnie uczestniczyła w organizowanych przez ZKP i Jerzego Kiedrowskiego Sympozjach Polonii Kaszubsko-Pomorskiej w Kaszubskim Uniwersytecie Ludowym w Wieżycy i Starbieninie. Bardzo przyjaźniła się z red. Izabellą Trojanowską i po jej śmierci kilkakrotnie ufundowała młodym poetom kaszubskim prywatne nagrody literackie „jej pamięci”, jak to nazwała. Jest wielką przyjaciółką Kaszubów. Wszystko, co dla nas robi, jak kiedyś tłumaczyła, jest jej zadośćuczynieniem za to, że jako studentka Uniwersytetu Praskiego nie napisała, jak pierwotnie zamierzała, pracy magisterskiej o języku kaszubskim. Pamięć serdeczna o Panu Stanisławie pozostanie na zawsze I umarli milczą do czasu – który za nich przemówi (S.J. Lec) Czas, ten nieubłagany wędrowiec, zabiera nam naszych bliskich i tych, którym coś w życiu zawdzięczamy... Jakże trudno pisać o kimś, kogo się znało, z kim się Barbara Biedrzycka Fot. ze zbiorów autorki POMERANIA CZERWIŃC 2015 49 LISTY / KASZËBIZNA W SZKÒLE pracowało, a kto już odszedł niepowrotnie. Tak mi trudno pisać o p. Stanisławie Pestce, z którym pracowałem w Wojewódzkim Ośrodku Kultury w Gdańsku (miał siedzibę w Ratuszu Staromiejskim przy ul. Korzennej). Pan Stanisław był dla mnie szczególnym człowiekiem, był moim „ojcem chrzestnym” (wspólnie z Jerzym Kiedrowskim – wówczas dyrektorem WOK-u), kiedy wstępowałem do Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Zawsze okazywał mi serdeczność i był mi przychylny. W tamtym czasie pracownikami Wojewódzkiego Ośrodka Kultury byli również Krystyna Szałaśna, Tadeusz Gleinert, Jerzy Stachurski i niezapomniany Antek Sutowski, który często nocował w biurze, gdy nie miał już pociągu. Pracowałem w WOK-u jako starszy portier. Uczęszczałem do Studium Pedagogicznego i mając nocne dyżury, mogłem spokojnie się pouczyć. Pan Stanisław miał w tym czasie naszej wspólnej pracy psa o imieniu Bomba. A Bomba był bardzo spokojny, grzeczny, patrzał tak, jakby wszystko rozumiał. Któregoś razy pozostawił mi go p. Pestka na nocny dyżur. Przed 22.00 wyszedłem z psem na spacer. Nie zabrałem ze sobą klucza od drzwi wejściowych, a pracownicy kawiarni znajdującej się w piwnicy ratusza, wychodząc o godz. 22, zamknęli drzwi na klucz. Aby wejść do środka, musiałem wybić szybę. Bomba położył się pod stołem i do rana się nie ruszył. Rano wstawiłem szybę i nikt nie wiedział o mojej „przygodzie”. Już nie pamiętam, czy p. Stanisławowi o tym opowiedziałem. Pan Pestka wiedział, że zaczynam parać się poezją (pierwszy tomik wydałem w 2005 r.), i tak mi wpisał w swym zbiorku Południca: „Panu Henrykowi Musie, bezprzykładnie wiernemu muzie poezji, życzę, by w tej twórczej wierności osiągał coraz lepsze rezultaty. Gdańsk 28 VI 1986 r. Jan Zbrzyca – Stanisław Pestka”. Gdy później wydawałem kolejne tomiki, zawsze życzliwie je komentował. Kiedy się spotykaliśmy przy różnych okazjach, zawsze pytał o to, co nowego dokonałem na polu poezji. Będzie mi brakowało życzliwych uwag Pana Stanisława, rozmów o życiu i poezji na moich dyżurach w WOK-u i potem w innych miejscach. Lecz pamięć serdeczna o p. Stanisławie Pestce pozostanie na zawsze. Henryk Jerzy Musa KOT (22.04.2015 Konarzyny) Filmë na spòdlim legeńdów i bôjków Òd strëmiannika dzecë ze Spòdlecznëch Szkòłów w Miszewie, Mòjuszu i Gdini (SS nr 40) twòrzëłë animòwóné filmë inspirowóné kaszëbsczima legeńdama i bôjkama. 11 czerwińca pòkôżą brzôd swòji robòtë. Na zôczątkù dzecë pòtkałë sã z bôjkòpisarzã Januszã Mamelsczim, jaczi òpòwiôdôł jima ò rozmajitëch kaszëbsczich ùtwórcach i dokazach. Pózni mògłë spróbòwac sã w robòce nad ùsôdzanim filmów, pisanim swòjich tekstów, reżiserowanim itd. Mòdłã dlô naju bëłë warkòwnie wëmësloné przez Magdã Bielesz, jakô prowadzëła zajimniãca, òbczas chtërnëch nômłodszi ùczëlë sã twòrzëc filmë na spòdlim gduńsczich i warszawsczich legeńdów. Më jesmë zrobilë kaszëbską wersjã tegò projektu, żebë w pôrã szkòłach ùczbë rodny mòwë bëłë barżi atrakcyjné – gôdô Lucyna Radzymińskô z Bióra Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Warkòwnie prowadzëłë dwie instruktorczi: Elżbiéta Òkroy i Éwa Òkroy. Òbëdwie są badérkama, animatorkama kùlturë, 50 òd 2009 rokù sparłãczonyma z artisticzno-edukacyjnym programã AutoArt w LKW Gallery. Pòmôgałë jima szkólné kaszëbsczégò jãzëka: Irena Brzustewicz, Ùrszula Chòmickô, Danuta Pioch i Elżbiéta Prëczkòwskô. Zajimniãca bëłë pòdzeloné na dwa partë: plasticzny i mòntażowi. W pierszim z nich dzecë rëchtowałë malënczi, z jaczich pózni pòwstôwałë filmë òpiarté na legeńdach i bôjkach. Ùczniowie piselë téż kaszëbsczé tekstë do swòjich dokazów, parłãczëlë je z òdjimkama, dodôwelë zwãk, regùlérowelë długòsc pòkazywaniô filmòwëch klôtków. Jich robòtã mòżna bëło (i jidze téż terô) òbzerac na facebookòwim funpage’u https://www.facebook.com/kaszubskielegendyibajki. Dzecóm baro widzałë sã te warkòwnie, mògłë pòkazac swòjã kreatiwnosc. Niecerplëwò czekałë na kòżdé zajimniãca. Doswiôdczenia z tegò projektu na gwës wëzwëskóm w swòji robòce w szkòle jesz nié rôz. Razã z ùczniama jem òdkriwała program do twòrzeniô filmów. Na jegò spòdlim próbùjã zrëchtowac karaoke z kaszëbsczima spiéwama – kôrbi szkólnô z Miszewa E. Prëczkòwskô. Na zakùńczenié projektu 11 czerwińca w Spòdleczny Szkòle nr 40 w Gdini òdbãdze sã ùroczësti pòkôzk filmów przëszëkòwónëch przez dzecë, co brałë ùdzél w warkòwniach. Pózni wszëtczé te dokazë bãdze mógł òbzerac na kanale You Tube Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Projekt „Kaszubskie legendy i bajki w dziecięcej twórczości animowanej” realizowóny przez Òglowi Zarząd KPZ òstôł dofinansowóny przez Ministerstwò Administracji i Cyfrizacji. DM POMERANIA CZERWIEC 2015 Co dali z nama? Ùkôzała sã ksążka wôżnô dlô rozmieniô dzysdniowégò lëdztwa naszi zemi: Kaszubi. Tożsamość. Rodzina ks. profesora Jana Perszona. Pierszi mój pòzdrzatk po przeczëtanim ti pùblikacji je taczi: Kaszëbi przeżiwają głãbòczi krizys wiarë, a jesz do tegò dochôdô rozlózowanié łączbów rodzëznowëch i spòlëznowëch i dżiniãcé rodnégò jãzëka. Żelë jidze ò wiarã, jak pisze ùczałi (pò pòlskù): „Przódë dzejało sã to prawie »samò«, czej starkòwie, starszi i dzecë co wieczór klëkalë do pôcerza, czej wszëtcë czekalë na niedzelã, żebë – stojąc przed Swiãtim – prôwdzëwò »swiãtowac«, czej zbiérelë sã na Gòrzczé żale czë sąsedzczé nieszpòrë, a kòżdi dzéń i kòżdą robòtã zaczinãlë »na jimiã Bòsczé«, wiara przemikała całą egzystencjã człowieka”. Òd wiele ju lat dżiną dzéle lëdowi pòbożnoscë, dżinie wielepòkòleństwòwô rodzëzna. Jak pisze ksądz profesor: „Zmiana ôrtu żëcô (przeńdzenie z mòdła wiesczégò do miesczégò) òderwała szeroczé rzmë òd tradicyjnëch spòlëznowëch kòrzeni. Zmieniłë sã téż łączbë midzë pòkòleniama (redukcjô pòkòleniowô rodzënë), sąsedzczé relacje (w miesce ò wiele mni intensywné), co mùszało przëczënic sã do òsłabieniô (abò dëcht zdżiniãcô) midzëpòkòleniowégò przekazënkù zamkłosców kùlturowëch (tradicji)”. Ksądz profesor widzy w ti destabilizacji rolã emancypacji białków, przeńdzenié władzë rodzëcelsczi na dialog i negòcjacje wedle dzecy. Widzec je wedle niegò stopniową desakralizacjã małżeństwa i rodzëznë. Jak temù wszëtczémù zaradzëc? Żelë jidze ò ùretanié lëdowi pòbòż noscë, to wniosczi aùtora są baro kòntrowersyjné. „Kòniecznô je – òn pisze – szerokô »promòcjô« tradicyjnëch POMERANIA CZERWIŃC 2015 dzélów pòbòżnoscë pòzaliturgiczny (jak swiãconô wòda, medalik, różańc, kòrunka, ikòna, »swiãti òbrôz«…)”. W jinym placu pòdczorchiwô: „W òd niesenim do młodzëznë kòniecznô je równak »nowô ewanielizacjô«, to je gruńtownô, òpiartô ò taczé fòrmë »pòbòżnëch« òbrzãdów (znaków, rytuałów, zwëków) introdukcjô w wiarã, chtërna angażëje emòcjonalno i czëni chrzescëjaństwò fascynëjącym”. Cze na tim pò prôwdze mô zanôlegac nowô ewanielizacjô? A gdze są Bòżé słowò, mòralnosc, chrzescëjańsczi etos robòtë, jidzenié z pòmòcą jinym, kòntemplacjô Bòga, żëcé w godnoscë? Chcemë rzec krótkò, jô bë rzek, że pòwinno bëc tak: pòbòżnosc barżi bënowô niżle bùtnowô, wicy ùczënków wedle jinëch lëdzy a mni rituałów. Żelë równak jidze ò kaszëbiznã, to z wnioskama ksãdza profesora mùszã sã czësto zgòdzëc: „Stojimë tej przed – wiele razy ju dwigóną – alternatiwą – abò pòwòlné kònanié i cëchô zgòda na przeńdzenie do mòdła sztucznégò fòlkloru (karna piesni i tuńca, dwa razy w rokù regionalny strój, czile piesniczków i wiérztów), jak téż òglowô, niewiele znaczącô deklaracjô »jô jem Kaszëbą« – co przëbôcziwô wëpisz wëmalëj »jô jem katolëkã, ale taczim co òd dôwna nie praktikùje«, abò »jidzemë na całosc«, to je mòbilizëjemë sã do institucjonalnégò ùmòcowiwaniô wszëtczégò (na przódkù z jãzëkã), co Kaszëbów stanowi, w ùstôwòdawstwie i spòłeczny praktice Pòmòrzô i Pòlsczi. To wëmôgô stałi, wiérny, ùpiarti determinacji setków przédników, »apòsztołów« kaszëbsczi kùlturë. Konieczné je sztôłtowanié ùtwórczich strzodowisków (kùltura je żëwô, czej sã rozwijô), jak téż nadanié jima òrganizacyjnëch strukturów. Je pò trzeba zòrganizérowaniô masowi edukacji pò kaszëbskù (òbòwiązkòwi w spòdlecznëch szkòłach), bëlny òbecnoscë medialny (całodniowé radio, gazéta pół na pół etnicznô), zbùdowaniô lobby pòliticznégò, kùreszce przebùdzeniô bùsznotë z bëcô Kaszëbą, to je zdrowégò lokalnégò patriotizmu”. Wedle przeprowadzonëch przez aù tora badérowaniów westrzód dzecy i młodzëznë corôz wicy je kriticyzmù, òbòjãtnoscë, niechãcë, a nawetka nieprzëjôcélstwa wedle katolëcyzmù i Kòscoła. Młodzëzna chùdzy niż dozdrzeniałi „ùlégô w sferze kòscelny/ religijny/ dëchòwi dezintegracji”. Ale z drëdżi stroné, żele jidze ò młodëch, to istnieje baro pòzytiwné apartné zjawiszcze – wiôlgô chãc do pielgrzim kòwaniô. Młodi cygną òd czile dze sãclatów do sanktuariów marijnëch w Wejrowie, Swiónowie, Swôrzewie (szkòda, że ksądz profesor nawetka nie wspòminô ò Wielewsczi Kalwarii, drëdżi na Kaszëbach pò Wejrowie); òd 1982 rokù do Mariji, Królewi Pòlsczi, na Jasną Górã. Aùtor je ùdbë – i tuwò jô sã w całoscë zgôdzóm – że „Erozjã religijnoscë (i chrzescëjańsczi dëchòwoscë) młodëch Kaszëbów jidze zatrzëmac, a mòże nawetka òdwrócëc nié le w òpiarcym ò nôbëlniészé dësz pasturstwò zwëczajné, ale przez twò rzenié warënków wespólnotowégò przeżiwaniô piãkna”. Ksążka ksãdza profesora wiele dôwô do mëszleniô, ale w całoscë je spiérno, niejednoznacznô w tezach. Wôrt jã przeczëtac. Stanisłôw Janka Ks. Jan Perszon, Kaszubi. Tożsamość. Rodzina, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2015. 51 LEKTURY Historia miasta nad Debrzynką Nie mam wątpliwości, że książka Dzieje miasta i gminy Debrzno należy do najlepiej opracowanych historycznych monografii pomorskich miejscowości. Jest to tym bardziej cenne, że dotąd ukazało się niewiele opracowań dotyczących poszczególnych miast i wsi południowo-zachodnich krańców województwa pomorskiego, niezwykle ciekawego kulturowo obszaru. Jak wynika z lektury książki, to właśnie fascynacja miejscem i żyjącymi w nim ludźmi była jednym z głównych powodów powstania tej publikacji. A zatem obecni mieszkańcy miasta i gminy Debrzno w coraz większym stopniu za swoje dziedzictwo kulturowe przyjmują także to ukształtowane w czasie, kiedy ten teren wchodził w skład państwa niemieckiego. W każdej części omawianej książki widać troskę o utrzymanie wysokiego poziomu. Można to zauważyć w jej zakresie tematycznym, doborze autorów (szkoda jedynie, że we wstępie ich nie przedstawiono), wykorzystanych przez nich źródłach i literaturze oraz ich wiedzy o współczesności omawianego obszaru, w szacie graficznej i licznych ilustracjach. Główny wątek narracji, dzieje Debrzna i okolicy, przedstawiono na tle szerszej perspektywy kulturowej, stąd pierwszy rozdział wydawnictwa poświęcono warunkom naturalnym, faunie i florze oraz obszarom chronionego krajobrazu, rezerwatom, zabytkom przyrody itp. Już sam fakt, że został on podzielony na sześć podrozdziałów, zaświadcza, że gmina Debrzno warta jest zainteresowania również ze względu na połączenie walorów historycznych i przyrodniczych. Dalsze rozdziały, poświęcone kolejnym okresom dziejów do 1945 r., opracowali znani w środowisku autorzy, mający w dorobku sporo publikacji o tematyce podobnej do poruszanej w omawianej książce (w tym także zamieszczonych w monografiach innych miejscowości). I. Skrzypek opisał czasy prehistoryczne, M. Fryda (redaktor całości) okres od średniowiecza do 1772 r., a J. Szwankowski od roku 1772 do 1945. 52 W skondensowanej formie przedstawili oni obecny stan wiedzy o historii Debrzna w poszczególnych epokach, starając się, by ich przekaz był nie tylko w pełni zrozumiały dla przeciętnego czytelnika, ale też ciekawy. Stąd między innymi – co słuszne i potrzebne – precyzyjne wyjaśnienie miar i wag stosowanych w czasie Rzeczpospolitej Szlacheckiej oraz wiele historycznych ciekawostek. Do tych ostatnich można na przykład zaliczyć informację z okresu staropolskiego: „wyszynk alkoholu stanowił zawsze pewne i duże źródło dochodu” (s. 164) oraz fascynującą historię pochodzącego z Debrzna niemieckiego kapucyna Alberta Koplina. Otóż zmienił on tożsamość narodową na polską i jako polski zakonnik Anicet Kopliński zmarł w obozie koncentracyjnym Auschwitz, a później został beatyfikowany przez Jana Pawła II wśród ponad 100 innych polskich męczenników II wojny światowej (s. 238–240). Nietypowo został opracowany okres po 1945 r. Piszącymi o nim autorami w większości są bowiem osoby mocno zaangażowane w przedstawiane wydarzenia. Przy opracowaniu swoich podrozdziałów wykorzystały sporą ilość źródeł i literatury, ale w ich tekstach łatwiej znaleźć znaczną dozę subiektywizmu, nawet emocji, niż oceny i analizy dokonywane przez bezstronnego, chłodnego badacza. Plusem tej sytuacji jest to, że siłą rzeczy ci autorzy mieli lepszy dostęp do niektórych dokumentów i relacji niż zawodowi historycy, co może ułatwić pracę kolejnym pokoleniom badaczy. Również w tej części książki jest sporo ciekawostek, informacji, które mogą doprowadzić do interesujących wniosków. Chociażby zwraca uwagę, że w pułku lotnictwa myśliwskiego stacjonującego w Debrznie dość często dochodziło do katastrof. Byłem w co najmniej kilku miejscach, gdzie się wydarzyły. W żadnym ich nie upamiętniono. Widać wyraźnie, że polskie wojsko miało być bez skazy, nie upowszechniano jego potknięć. W części powojennej publikacji wymieniono nazwiska bardzo wielu osób, niektóre można bez większych trudności powiązać z innymi miejscami i wydarzeniami. Tym wyraźniej uwidacznia się brak indeksu osobowego. Na kartach omawianej książki znajduje się kilkanaście wzmianek o współczesnym terytorium Kaszub, o Wdzydzach, Władysławowie, Wejherowie, Chojnicach i Luboniu na Kaszubach (w gminie Lipnica?, s. 409). Najbardziej znaczącą z punktu widzenia regionalizmu kaszubskiego jest informacja o wykorzystaniu elementów folkloru kaszubskiego we współczesnej działalności kulturalnej mieszkańców gminy Debrzno (s. 477). Mimo to pomorski, kaszubski regionalista może po lekturze przedstawianej publikacji odczuwać pewien niedosyt. Intryguje, dlaczego zarówno w części archeologicznej, jak i poświęconej średniowieczu pominięto pomorskie księstwo (księstwa) obejmujące granicami także Debrzno i okolice, które wtedy stanowiło (-y) przedmiot polsko(polańsko)-pomorskiej(kaszubskiej) rywalizacji. W opisie okresu prehistorycznego między innymi jest mowa o zamieszkiwaniu obok siebie ludności wczesnogermańskiej i Wenetów (s. 73, 74), a Czytelnik nie dowie się, kim byli ci drudzy. Słowianami?, a może przyszłymi Kaszubami? Dla autora tej części nie istnieje problem rodzimej pomorskiej (kaszubskiej) ludności zamieszkującej Pomorze od VI n.e. Historyczne średniowiecze rozpoczyna się w książce zajęciem terenu obecnego Debrzna przez Krzyżaków na początku XIV w. i założeniem przez nich tego POMERANIA CZERWIEC 2015 LEKTURY miasta, jakby nic wcześniej w tym miejscu nie było. Nie jest to nawet spójne z dalszymi wywodami, w których wyrażono przypuszczenie, że kościół (parafia) w Debrznie istniał jeszcze przed krzyżacką lokacją miasta, a „w czasach książęcych” uiszczano z tego obszaru świętopietrze (s. 116–117). Wydaje się więc, że po macoszemu potraktowano okres pomorskiej państwowości. Spójności brakuje też przy przedstawianiu problematyki stosunków polsko-niemieckich w kolejnych okresach historycznych. Oczywiście należy się zgodzić z autorami, że na przedstawianym przez nich terenie była znacząca przewaga żywiołu niemieckiego. Jednak wykazana przez nich znikoma ilość Polaków, szczególnie w okresie zaboru (15 osób, s. 232) i ich całkowity brak w międzywojniu (s. 266) nasuwają pytanie: Skąd się wzięło 51 zweryfikowanych Polaków-autochtonów w Debrznie w 1945/1946 r. (s. 285) i w jaki sposób przejawy polskiej kultury przetrwały do tego czasu „w mowie, w opowiadaniach, gawędach i podaniach ludowych” (s. 471)? Zwraca też uwagę fakt, że w czasie, kiedy w Debrznie było 15 Polaków, polski kandydat do niemieckiego parlamentu zdobył w nim aż 73 głosy (s. 233). Można mieć ponadto do autorów żal, że w tym mieszanym tyglu narodowościowym całkowicie pominęli kwestię kaszubską. Nie była ona tam znacząca, wręcz minimalna, ale warto było chociaż odnotować, że według S. Ramułta w Debrznie pod koniec XIX w. nie mieszkał żaden Polak, a jedynie 5 Kaszubów i to wyłącznie ewangelików (S. Ramułt, Statystyka ludności kaszubskiej, Kraków 1899, s. 177), a w wielu innych pobliskich miejscowościach ten sam autor nie znalazł żadnych Kaszubów. Najbardziej bym się ucieszył, gdyby ukazanie się historycznej monografii Debrzna przyczyniło się do wyjaśnienia, kim byli i skąd się wzięli ci debrzańscy Kaszubi oraz co się z nimi stało. Szkoda też, że niektóre inne zagadnienia i okresy historyczne zostały potraktowane w prezentowanym wydawnictwie jedynie marginalnie. Najłatwiej tutaj przywołać więcej niż krótki tekst o znaczących latach 1939–1945. Nie uniknięto też drobnych potknięć, powtórzeń, niewielkich sprzeczności itp. POMERANIA CZERWIŃC 2015 Na przykład na s. 489 i 491 podano dwa różne nazwiska osoby pełniącej w tym samym czasie funkcję dyrektora biblioteki w Debrznie. Bardzo namawiam do uważnej lektury Dziejów miasta i gminy Debrzno, jest to bowiem dobry sposób na samodzielne wyciąganie interesujących wniosków o naszej przeszłości i mobilizację do dalszych poszukiwań – w tym upatruję kolejną silną stronę tej książki. Bogusław Breza Dzieje miasta i gminy Debrzno, pod red. M. Frydy, Wydawnictwo Jasne, Pruszcz Gdański 2014. W oczekiwaniu na 750-lecie W Koszalinie trwa długie świętowanie jubileuszu miasta. Obchody nadania 750-lecia praw miejskich rozpoczęto… w ubiegłym roku! W głowach samorządowców zrodził się pomysł, aby oficjalnie cieszyć się jubileuszem od 24 maja 2014 aż do 24 maja 2016 r. To prawdziwy maraton różnorodnych działań, wydarzeń i uroczystości. A wszystko przez „okrągłe” daty. Otóż z roku 1214 pochodzi najstarsza wzmianka o istnieniu wsi leżącej opodal Góry Chełmskiej (noszącej nazwę Koszalin), natomiast w 1266 r. biskup kamieński Hermann von Gleichen nadał miejscowości prawa miejskie. Co ciekawe, ten hierarcha Kościoła 11 lat wcześniej wystawił akt lokacyjny dla Kołobrzegu. Włodarze miasta zaplanowali z rozmachem tematy przewodnie poszczególnych lat jubileuszowych: mianowicie w 2014 r. zajmowano się szczególnie historią i przestrzenią miejską, bieżący rok stoi pod znakiem gospodarki, a w przyszłym roku koszalinianie mają skoncentrować się na kulturze i sporcie. Podjęto też zabiegi w celu sprowadzenia z Archiwum Krajowego w Greifswaldzie przywileju lokacyjnego z 1266 r. i innych średniowiecznych dokumentów. Wydarzeniem kulturalno-naukowym, które zainicjowało trzyletnie obchody, była zorganizowana w dniach 16–17 października ub.r. konferencja naukowa pn. „Koszalin w przestrzeni. Przestrzeń w Koszalinie”, z udziałem m.in. prof. Edwarda Włodarczyka – rektora Uniwersytetu Szczecińskiego. Szeroko rozumiana przestrzeń historyczna Koszalina omówiona została przez liczne grono kompetentnych prelegentów. Historycy zajmujący się badaniem przeszłości Pomorza Środkowego przystąpili również do opracowania nowej, dwutomowej monografii Koszalina. Wydanie tej publikacji w przyszłym roku stanowić ma jedno z kluczowych dokonań rocznicowych obchodów. W gronie redaktorów pojawiają się profesorowie: Edward Włodarczyk, Radosław Gaziński i Bogusław Polak. Pierwszy tom wydawnictwa objąć ma historię Koszalina do 1945 r., drugi natomiast dzieje miasta aż po współczesność. Przewidywany nakład to 2 tysiące egzemplarzy, z których 100 ma się ukazać w specjalnej (ekskluzywnej) oprawie. W oczekiwaniu na monografię moż na korzystać z pięciu dotychczas wydanych zeszytów pn. „Źródła do historii Koszalina”. Zeszyty opublikowano w latach 2006–2011 staraniem Koszalińskiej Biblioteki Publicznej przy współudziale Archiwum Państwowego w Koszalinie i Stowarzyszenia Przyjaciół Koszalina. Najważniejszym celem była popularyzacja źródeł do odległej i bogatej przeszłości miasta. „Źródła…” mogą, bezspornie, służyć nauczycielom, studentom, uczniom i innym osobom jako wartościowy materiał pomocniczy 53 LEKTURY w poznawaniu historii ziemi koszalińskiej. Z pewnością stanowiły też zachętę do przygotowania nowej monografii ukazującej aktualny stan badań naukowych. W Zeszycie I pomieszczono 8 dokumentów trzynastowiecznych, m.in. ten wystawiony w 1214 r. w Kamieniu Pomorskim: Bogusław II, książę zachodniopomorski, nadaje w nim klasztorowi norbertanów w Białobokach wieś Koszalin. Dokumenty te, jak w kolejnych zeszytach (tomach), zaprezentowano „zarówno w oryginalnym języku sporządzeniu dokumentu, czyli w łacinie, jak i w przekładzie na język polski” (s. 7). Wydawca postarał się także o zamieszczenie kopii (skanów) zachowanych dokumentów, co znacznie podnosi walor naukowy i popularyzatorski omawianych broszur. W ostatnim z opublikowanych tomów (2011 r.) odnajdziemy zbiór 9 dokumentów wytworzonych w latach 1333–1335. Wszystkie pochodzą z pomnikowego wydawnictwa źródłowego Pommersches Urkundenbuch. Zaciekawić Czytelników „Pomeranii” może np. dokument wystawiony przez (bogobojnego?) mieszczanina i rajcę koszalińskiego Henryka Ewentina 26 marca 1333 r. Z tekstu dowiadujemy się, iż zapisał on „w testamencie tamtejszemu klasztorowi żeńskiemu na wypadek swojej śmierci w czasie pielgrzymki do Santiago de Compostella 24 potrójne korce zboża z niegdyś biskupiego młyna przed miastem” (s. 22). Zawarte w koszalińskich „Zeszytach…” dokumenty obrazują zatem nie tylko ówczesne stosunki własnościowe czy gospodarcze, ale również przybliżają życie obyczajowe i religijne koszalinian. Czekamy zatem na ostatni, zapowiadany w tomie V (s. 11), zeszyt tej pożytecznej serii wydawniczej. Kazimierz Jaruszewski „Źródła do historii Koszalina”, zeszyt V, red. J. Chojecka, wyd. Koszalińska Biblioteka Publiczna przy współudziale Archiwum Państwowego w Koszalinie i Stowarzyszenia Przyjaciół Koszalina, Koszalin 2011. 54 Moje Miasto Nie lubię Gdańska. Mieszkam w nim od zawsze, znam go na wskroś i naprawdę bardzo bym się zdziwiła, gdyby się okazało, że ma mi do zaoferowania coś, czego do tej pory nie odkryłam. Barbara Piórkowska może się poszczycić podobną znajomością tego miasta – zauważa, że dojechać z końca na koniec nie jest łatwo i wiele minut się poświęca na drzemki w tramwaju (s. 44), pisze o surowej, północnej pogodzie i cichym, wyludnionym centrum zimą. Pisze o blokach z wielkiej płyty, nieustannie remontowanych ulicach i hałdach błotnistego śniegu, które zniechęcają do spacerów czasami i przez połowę roku. Mimo to nie ma do Gdańska pretensji o te wszystkie niedogodności. Wręcz przeciwnie. Powiedz więc Miastu, że je kochasz – radzi. Czegokolwiek twoim zdaniem Ono tobie skąpi – wiedz, że ty skąpisz Miastu (s. 74) – tłumaczy. Utkanki są listem miłosnym do Gdańska – Gdańska zawierającego w sobie rzadko spotykaną i trudną do wymówienia zbitkę liter GD, Gdańska szarego, brudnego, zielonego, wietrznego, naznaczanego krwią, historią i siatkami z centrów handlowych; pełnego opowieści i pijaczków na krawężniku pod monopolowym. Gdańska niewyidealizowanego, ale też i nie obrzydzonego na siłę. Prawdziwego. Żywego. Nie lubię mojego Miasta na tyle, że po Utkanki sięgnęłam ze sceptycznym nastawieniem. Nie przypuszczałam, że ktokolwiek lub cokolwiek będzie w stanie mnie do niego przekonać. Myliłam się. Barbara Piórkowska w swojej książce dokonała niemożliwego – przypomniała mi, co czułam, kiedy jako nastolatka siedziałam na starym nasypie kolejowym nad ulicą Słowackiego, jak bardzo kochałam moje Miasto, kiedy nad brzegiem morza patrzałam na słońce wschodzące gdzieś pomiędzy Jelitkowem a Sopotem. Jak często pędzimy przez ulice w porze szczytu bez uważnego spojrzenia, byle szybko, na oślep, bez poczucia związku z całym organizmem, którym jest układ dzielnic? (…) czemu nic nie widzisz? Dlaczego odpuściłeś/odpuściłaś sobie miasto? I gdzie podziałeś/podziałaś bystry niegdyś wzrok? (s. 74) Gdzie? Nie wiem. Cieszę się tylko, że dzięki tej książce znalazłam je na nowo, że odkleiłam się na chwilę od ekranu telefonu i posłuchałam nurtu Miasta, który nigdy nie zniknął – po prostu zapomniałam, jak go słuchać. Teraz już wiem, że dostrojenie się do niego wcale nie jest takie trudne – wystarczy znaleźć odpowiednią częstotliwość. Częstotliwość podaną między wierszami na stronach Utkanek. Arianna Sugier Barbara Piórkowska, Utkanki, Instytut Kultury Miejskiej, Gdańsk 2014. Kaszëbskò-cepeliowé malarstwò? Kriticznô namëslnosc nad plasticznyma kùńsztama, jaczé ùchwacywają w swòjich mediach Pòmòrzé i Kaszëbë, je dzysdnia baro skrómnô. Òkróm krótczich nadczidków ò plenerach, wëstôwkach czë galeriach kùńsztu drãgò je nalezc wikszé òmówienia czë charakteristiczi tikającé sã malarstwa, graficzi czë żłobiznë, chtërne bë bëłë òpùblikòwóné w regionalnëch cządnikach abò môlowëch wëdôwkach òglowòpòlsczich gazétów. Pòkazywają sã, òczëwidno, artikle ò taczi zamkłoscë POMERANIA CZERWIEC 2015 LEKTURY w fachòwi abò akademicczi pismieniznie, le mòże bëc dbë, że to głosë wësok wëspecjalizowóné, jaczé nie trôfiają do szerszégò karna òdbiérców. Tim barżi wôżnô wëdôwô mie sã namëslnosc nad kòndicją terôczasnégò malarstwa czë graficzi, chtërne jistnieją dzãka ùtwórcóm mieszkającym na Pòmòrzim abò mieszkającym bùten niegò, chòc zwënégùjącym pòmòrsczé témë. Do taczich rozwôżaniów ùdostôwô nas wëdónô w 2013 rokù przez Gminã Wejrowò i Pùbliczną Bibliotekã Gminë Wejrowò m. A. Labùdë w Bólszewie ksążka Janinë Bòrchmann zatitlowónô Inspiracje malarskie literaturą kaszubską (kasz. Malarsczé pòdskacënczi kaszëbską lëteraturą). Dokôz zamikô w se malarską i tekstową dokùmentacjã szesc malarsczich plenerów, jaczé tikałë sã wëbrónëch aspektów kaszëbsczi lëteraturë. Razã òstało tuwò zgromadzonëch 148 òdjimków pòplenerowëch òbrazów, chtërne pòwstałë jakno plasticznô òdpòwiésc na dokôz Aleksandra Majkòwsczégò Żëcé i przigòdë Remùsa, zestôwk òpòwiôstków Aleksandra Labùdë ò słowiańskò-kaszëbsczich dëchach i bòżëszczach czë roman Agùstina Necla Krwawy sztorm (kasz. Kërwawi sztorm). Òkróm wëmienionëch dokazów malowników miałë téż pòdskacac: kaszëbskô religijnô pòezjô zgromadzonô w tomie Ewanielskô spiéwa, ksążka Jana Drzéżdżona Twarz Smętka i felietonë Aleksandra Labùdë z cyklu Gùczów Mack gôdô. Jak je widzec z negò zestawieniô, wëbiérk lëteraturë mdący spòdlim do robòtë malowników béł fòrmą ùgôdënkù pòmidzë kaszëbską klasyką a chãcą dowôrtnieniô patróna bólszewsczi biblioteczi. Dokôz zatitlowóny Inspiracje malarskie literaturą kaszubską zamikô w se wprowadzenié aùtorstwa Janinë Bòrchmann, jaczé je ôrtã sprawòzdaniô ze zrealizowónëch kùlturnëch rozegracjów. Nen òpisënk, dôwającë wiédzã ò rozsądzënkù òrganizowaniô plenerów, nie pòdôwô dokładno, z jaczima zadaniama i artisticznyma jiwrama biôtkòwelë sã rôczony bëtnicë. Ò przedstawienié taczich infòrmacjów barżi miôł starã Macéj Tamkùn – artisticzny kòmisôrz pòtkaniów ùtwórców – chtëren wiele pòwstałëch wnenczas òbrazów òbgôdôł w swòjim POMERANIA CZERWIŃC 2015 kòmentarzu. Szkòda leno, że z nëch infòrmacjów nie wërôstają problemë tikającé sã rozmieniô kùńsztu, ale barżi – interpretacjowé intuicje tikającé sã znaczeniów lëteracczich ùsôdzków abò pateticzno-emòcjonalné òpisënczi dokazów drëchów i znajomëch. Gwësno wëznania naznaczoné wseczëcowòscą nie są niczim lëchim, równak pò artisticznym kòmisarzu mòże spòdzewac sã barżi meritoricznégò zdaniô w ùpro cëmnienim do ùsôdzónëch dokazów baro rozmajitëch w kùńcu malowników. Czasã elementë meritoricznégò òpisënkù sã pòkazywają, le sfòrmù łowóné są w dzywnym jãzëkù jidącym w szlach diskùrsu historii kùńsztu. Piszã „jidącym w szlach” temù, że zamkłé w kòmentarzu pòchwôtë w zestawienim z kònkretną robòtą nie są ùdokaznioné, a dôwają skùtk „mądro” brzëmiącëch frazów ùżëtëch w ùprocëmnienim do kómpòzycjów, chtërne tak wiôldżich ambicjów, jak sã widzowi wmôwiô, ni miałë. Co wej bëło we wszëtczich plenerach jawernym artisticznym pòzdrzatkã? Czë jak zagwësniwają ùdbòdôwcë pòtkaniów, malarsczé pòdskacënczi kaszëbską lëteraturą, czë téż rëchli malarsczé ilustracje? Z òpùblikòwónégò materiału wëchôdô, że to drëdżé. To wôżnô sprawa, żódną razą nié terminologicznô, le kòmùnikacjowò-metodologicznô i tim samim tikającô sã zamkłoscë. Bò hewò, jeżlë malarsczé dokazë miałë bëc jawerno pòdskacënkã, to doch zgódno ze znaczenim negò słowa jich aùtorowie ni mùszelë sã tak ùparto trzëmac tekstowëch praùsôdzków, ni mùszelë tak parłãżno przedstawiac pòstaców i scenów lëteraturë, a mòglë so w ùprocëmnienim do nich pòzwòlëc na ùtwórczą zdradã… Mòże ùzdrzec taczé samòògrańcziwa jącé sã pòdéńscé chòcbë midzë pòple ner owima robòtama tikającyma sã Remùsa, czedë to na jednym z òbrazów Maceja Tamkùna widzymë heroja romana w mòdlëtwie przed stacją Wejrowsczi Kalwarii. Kò na malënkù z czekawą kómpòzycją i cepłima farwama pòkazywô sã përzëna, chtërna òbniżiwô jegò wôrtnotã. To krziżëk, jaczi wëstôwô z różańca mòdlący sã pòstacë. W malarstwie, dlô chtërnégò pòdskacënkã je lëteratura, nen element nie je brëkòwny, kò ju je widzec na dokazu tëlé religijnëch elementów, że ni ma wątplëwòtów, ò wëwòłanié jaczégò nôstroju chòdzy. Tec nen òbrôz je nié pòdskacënkã, a ilustracją, dlôte malownik nie wstrzimôł sã przed chãcą mòcnégò pòùczeniô widza, że hewò Remùs bez wątplëwòtów sã mòdli. Ze szlachòw ną tendencją do òdstąpieniô òd pòdskacënkù na rzecz ilustracji pòtikómë sã w przëtrôfkù pleneru, chtërnégò témą bëłë bòżëszcza i dëchë zapisóné przez Aleksandra Labùdã. Hewò w robòce przedstôwiający Swarożëca drãgò rzeknąc, co je pòdskacënkã, a co letkòwiérną chãcą zmieszczeniô wszelejaczich elementów narracji ò prasłowiańsczim bògù. Widzymë tej atleticznégò chłopa, z rogatim szłomã na głowie, fantasticzno sztélizowónym topòrã i òsoblëwò wëpùkłą tôrczą. Ale cobë më ni mielë wątplëwòtów, że to pòstac bòga, a nié mòdroòczégò Wikinga (biwôczã stôrożëtnëch mòcowni), sprzëti pòkazywô sã wôłk stojący na kamianym pòdmùrënkù, za jaczim skli sã krëwawé słuńce. Ze strachù przed niepòrozmienim malownik, mającë òbzérnika za dzeckò, dokłôdô jesz do òbrazu sokòła (jastrzëbôka) trzëmiącégò w drapcach rëbã, co mô ùswiądnic òdbiércë, że to pòmòrsczé bòżëszcze. Razã robi to wrażenié malënkù nô scelatnégò wëznôwcë domôcowierczich kùltów. Piszã nôscelatnégò, bò pełnolatny nie namalowôłbë nôdpisu Deum Swarożyc 55 LEKTURY Sequere na place, na jaczi stoji wôłk. Òn nie zrobiłbë negò, bò bëlno wié, że kùlt Swarożëca nie béł wërôżóny w łacëznie, le w słowiańsczich jãzëkach. Òkróm tegò cëż to je za sztélizacjô na łacëznã, skòrno miono bòga napisóné je w pòlsczim alfabece z wërazno słowiańską lëtrą „ż”? Ilustracjowëch techników je w ze brónëch òbrazach òmôwióny tuwò ksążczi wiele i szkòda, że nie òstało to we wstãpach do ni jasno skòmentowóné. Czejbë sã tak stało, më bë sã nie biôt kòwelë z niekómfòrtowim esteticznym pòczëcym, że mómë do ùczinkù z malarstwã dlô ùbòdżich w wiédzã wszelejaką, chtërnëch wcyg nót je łopatologiczno ùczëc, co mają òbaczëc na òbrazach abò téż jaczi je charakter przedstawiony w kómpòzycji pòstacë. Didakticzi i kònwencji òdswiãtnégò malarstwa òbmëslno nie kòmentëją Tadéùsz Linkner i Zbigórz Zelonka, aùtorzë ùmôlowónëch na kùńcu ksążczi quasi-recenzjów, kò ò dejach i technikach pùblikòwónëch òbrazów prawie môłczą, wdostôwającë na pierszi plan wôrtny fakt òrganizowaniô plenerów. Jawerno nót je pòdsztrëchnąc, że zagwësnienié mòżlëwòtë pòtikaniô sã np. malowników, cobë ilustrowac lëteraturã, to wôrtoscowô ùdba, jakô zespòliwô strzodowiszcze ùtwórców i pòstrzédno propagùje samą kaszëbską lëteraturã. Czë równak zestawianié kòl se warkòwégò malownika z amatorã je ùdokaznioné? Czë pòkazywanié jakbë na jedny rówiznie òbrazów nôscelatnégò knôpa z szescdzesątlatnym ùtwórcą przënôszô pòzytiwny skùtk? Wëdôwô sã, że nié, i nie chòdzy tuwò ò niżódné priwatné abò towarzësczé zastrzedżi… Bò co parłãczi w pòplenerowëch robòtach pòwstałëch dzãka np. dokazowi Krwawy sztorm Necla technikã letkòwiérnégò malarstwa i próbë ôrtowégò malarstwa? Samò zrzeszenié ze swiatã romana tuwò nie sygnie, jeżlë ùkłôdô sã sprzëti tak skrôwno apartné artisticzné efektë. Je to szkòdlëwé tak dlô bëlno namalowónégò dokazu, jak téż dlô negò nieùdónégò. Dlô pierszégò temù, że nie òstónie przënôleżno dowôrtnionô stara wëkònôwcë, dlô drëdżégò temù, że nie òstóną zmerkóné zrobioné fele. Bierzącë do rãczi pùblikacjã, pòd jaką pòdpisała sã Janina Bòrchmann, mòże doswiadczëc ambiwalentnëch wseczëców w ùprocëmnienim do 56 kòndicji terôczasnégò malarstwa, chtërno sã pòczuwô do pòdjimniãcô pòmòrsczi i kaszëbsczi témë. Wëdôwô sã, że më tuwò nie nalézemë bédënków tikającëch sã sztélu czë techników, jaczé zamôdlelë czedës Marión Mòkwa, Kristina Górskô, Riszard Strijec czë Stanisłôw Żukòwsczi. Bëtnicë plenerów òstawilë pò se dokazë, chtërnëch témë kąsk bëłë jima narzëconé, i miało to òdzdrzadlenié w ùjimniãcym mòdła, w dobiérze elementów rëmii, nawetka w technice wëkònaniô. Zafelowało tuwò swiądë, że przed nima negò ôrtu tematiczi próbòwelë ju jiny i wôrt je zwënégòwac wczasniészé doprzińdzenia… Baro mòcnym składnikã wiele zgromadzonëch w quasi-albùmie Bòrchmann robòtów je kaszëbskòsc. Òczëwidno, w prosti linii wënikô òna z kaszëbskòjãzëcznégò lëteracczégò mòdła, ale w pòplenerowëch òbrazach jistnieje òna téż na jiny rówiznie. Czedë na przëmiôr òbzérómë efektë pleneru tikającégò sã religijny pòezji Aleksandra Labùdë, zastanôwiô tendencjô do wprzëganiô kaszëbsczich elementów w malowónëch scenach. Jeżlë tej marnotratny syn przëchôdô nazôd do òjca, to nen òblokłi je w kaszëbsczé lëdowé ruchna, jeżlë nastãpiwô zesłanié Swiã tégò Dëcha, to òkróm apòsztołów na lézemë na płótnie karno Kaszëbów w rozpòznôwnëch òbleczënkach, jeżlë Jezus gôdô z Samaritanką, to dzewùs przedstawiony òstôwô jakno Kaszëbka. Z jedny stronë mòże taczé dzejania ùznac za czekawé nawiązanié dwùgôdczi z tradicyjną chrzescëjańską ikònografią. To bë bëło doch òżëwienié ùtrwalonëch òd dôwna ùjimniãców, nacéchòwanié regionalnym wseczëcym ùniwersalny témë. Z drëdżi równak stronë niechtërny chrzescëjanie mòglëbë bëc zdzëwiony faktã, że ùstanowienié Eùcharistii òdbiwô sã w karczmie, w jaczi apòsztołama są chłopi w kaszëbsczich lëdowëch ruchnach, a kòl wéńdzeniowëch dwiérzów widzec je òpiarté ò scanã diôbelsczé skrzëpice. Lëdowi perkùsyjny instrument kòl ùstanowieniô Eùcharistii – nôstrój jak nôbarżi pòdniosłi… Leno żdac, że pò przedstawionym na òbrazu gesce Jezësa dzeleniô chlebã chtos sygnie pò tobaczérã, chtërna czekô ju na stołowi place, cobë jã ùżëc. Dzeje sã tak temù, że malownik je mòckò przekònóny, że krëjamnota Przemienieniô mùszi bëc przësztãplowónô zażëcym tobaczi. Jeżlë bë tak rozmióny kaszëbsczi religijnoscë chtos jesz nie dozdrzôł i nie dowôrtniôł, tej mòże mù zabédowac przedstôwiający renionégò Christusa òbrôz, jaczi pòwstôł w òbrëmienim plenerowëch pòtkaniów z dokazã Twarz Smętka Jana Drzéżdżona. Hewò reniony i cerpiący Jezus swòją nagòtã przëkriwô… kaszëbską faną. Bò wej czimże wedle malownika mógłbë sã zasłonic? Czë chto le mô smiałosc przékòwac, że leno kaszëbsczim tożsamòscowim symbòlã? Jak z przëwòłónëch robòtów wënikô, wërósł w kaszëbsczi kùlturze jedurno prôwdzëwi tożsamòscowi prowadnik, chtëren nawetka religijné symbòle wëzwëskiwô w bùdowanim „nôrodny” bùchë. Sparłãczenié słowa i òbrazu, jaczé òstało zaprezentowóné w dokazu Inspiracje malarskie literaturą kaszubską, pòkazało sã na rozmajitëch rówiznach. Nôgłãbszé òdbëło sã mòże w sercach i ùmësłach bëtników plenerów òrganizowónëch z inicjatiwë bólszewsczi pùbliczny biblioteczi. Niestetë, nié wiedno miało to przełożenié na plasticzné efektë w pòstacë òbrazów, midzë chtërnyma pòjawiło sã niewiele kómpòzycjów dozdrzeniałëch, zaswiôdczającëch ò bëlny warkòwni abò chòcbë ò czekawi ùdbie. Czãscy wëbiérónô bëła stegna ilustratorstwa, na jaczi aùtorowie nie rozmielë sã wëzwòlëc òd lëteracczégò mòdła. Nôbarżi rozczarziwającyma dokazama są te, w chtërnëch panëje przeswiôdczenié, że kaszëbską témã nót je pòdac na przedszkòłowi, stereòtipòwi, pateticzny i didakticzny ôrt. Kaszëbskòsc wëzdrzi na taczich òbrazach, jakbë bëła témą malarstwa dlô òdbiérców, chtërny ni mają pòjãcô ò kùńszce, skrôwno najiwnëch. Jakbë bëła òna òdpùstowim i niewarkòwim ùtwórstwã. Abò jakbë bëła towarã lëdowi kùlturë, jaką kòżdémù mòże wcësnąc jakno darënk, bò to je „taczé kaszëbsczé”… Timczasã – jeżlëbë chtos jesz tegò nie wiedzôł – czasë cepelii ju sã skùńczëłë. Daniél Kalinowsczi, tłómaczëła Hana Makùrôt Janina Borchmann, Inspiracje malarskie literaturą kaszubską, Gmina Wejherowo i Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo im. A. Labudy w Bolszewie, Wejherowo 2013. POMERANIA CZERWIEC 2015 Czy Remus jest potrzebny? http://nakaszubach.info/sonda-z-remusa-grzegorz-schramke/ (strona pisma „Na Kaszubach. Miesięcznik ciekawych Kaszub” wychodzącego od stycznia 2015 r.) W poprzednim numerze „Na Kaszubach” [drugim, z lutego] dużo pisaliśmy o Remusie. Przed oddaniem go do druku zadaliśmy dwa pytania panu Grzegorzowi Schramke (...). Redakcja NK: Czy Remus na Kaszubach był i jest potrzebny? Jak i co możemy czerpać z tej epopei? Grzegorz Schramke: Oczywiście, że Remus (rozumiem, że chodzi o powieść A. Majkowskiego, a nie np. o ks. R. Skwiercza, który na spływach kajakowych przybierał ksywkę Remus) był i jest potrzebny. Wedle mnie Majkowski na równi z Ceynową był budzicielem Kaszubów. Powiem więcej – Majkowski wciąż jest tym budzicielem. POMERANIA CZERWIŃC 2015 Jego Remus bowiem niejednego wyrwał (i wyrwie) ze „snu”, z nieświadomości i sprawił (sprawi), że człowiek ów odpowiedział (odpowie) „jo” na pytanie o chęć przeniesienia królewianki i wyzwolenia zapadłego zamku. Powieść ta jest niczym sztandar, który prowadzi, wskazuje cel, skłania do podążania za nim, rodzi uczucia dumy, identyfikacji, chęci poświęcenia (...). Wiem, że to wszystko brzmi strasznie patetycznie, lecz trudno, tak na szybko, bez zastanowienia, w kilku rzuconych zdaniach, opisać to inaczej. (...) Gdyby nie powieść Majkowskiego, cały ruch odradzania Kaszubów i walki o trwanie kaszubszczyzny (języka, kultury i tożsamości) byłby o wiele bardziej mizerny. (...) Redakcja NK: Co według Pana na Kaszubach jest dziełem Ormuzda, a co Arymana? Grzegorz Schramke: (...) Na pewno dziełem Arymana było to, że Mestwin II nie miał syna. A właściwie można jeszcze cofnąć się w czasie i powiedzieć: że Kaszubi nie mieli w swej wcześniejszej jeszcze historii (X, ew. XI w.) człowieka, który – jak Mieszko – nie złączył nas w jedno państwo. To się niestety bardzo Arymanowi udało. Na pewno dziełem Arymana był PRL i znaczne pogłębienie tzw. kompleksu kaszubskiego (...). Spustoszenia poczynione w kaszubszczyźnie w tym czasie były ogromne i wciąż niesamowicie cierpimy ich skutki. To wedle mnie dwie największe sprawki Arymana. Mniejszych było i jest o wiele więcej. Ormuzda? Zapewne rzucenie Ceynowy na studia do Wrocławia… Działalność Młodokaszubów, Zrzeszeńców i in. Zapewne zmiany po 1989 roku, które przyniosły m.in. wprowadzenie kaszubskiego do szkół, powstanie nowych czasopism, programów radiowych i telewizyjnych (choć wciąż Aryman sprawia, że tego za mało – toć CSBTV upadło!), komercyjnych wydawnictw. Pojawiły się dla Kaszubów nowe możliwości aktywności (...). W końcu uznanie kaszubskiego za język i objęcie go ochroną. Kaszubski fb? Jo! Radio Kaszëbë, Klëka z 15.05.2015 [lektor] Wicy jak 2 tësące 700 polubień mô ju fejsbùkòwi profil, co zachãcywô do starë ò kaszëbską wersjã tegò spòlëznowégò pòrtalu. Brëkòwnëch je co nômni 7 tësący głosów. Akcëjô zbieraniégò pòpiarcô dlô kaszëbsczi wersji fejsbùka régnãła na zôczątkù maja. Ò tim, że mòbilizacëjô je mòżlewô ë dôwô dobri brzôd, ùdokaznilë Szlązôcë – w òdpòwiescë na jejich wniosczi Facebook ju zaczął procedurã rëchtowaniô szląsczégò wëdaniô. Kaszëbi co prôwda mają òd 4 lat mòżlewòtã ùżiwaniô jãzëkòwëch skriptów dlô fejsbùka ë przezérników, równak zakłócają je aktualizacëje òprogramòwaniô. Dlôte jeji aùtor, przédnik stowôrë Kaszëbskô Jednota Mateùsz Meyer – zachãcywô na fejsbùkù do pòpieraniégò akcëji, cobë swiatowémù pòrtalowi nadac kaszëbsczi ôrt. [Mateùsz Meyer] Mómë starã zebrac jak nôwicy lëdzy i mòże dzãka chòcbë taczim kôrbiónkóm, jaczé tam pò prôwdze ju mają swój plac, lëdze sã przekònają do tegò, żebë nié blós welowac za tim, ale i z tegò zwëskiwac. (...) Tak cobë chòcbë dzecë, jaczé tegò jãzëka ùczą sã w szkòłach, mògłë z niegò zwëskiwac gdzes jesz bùten ùczbë, bùten szkòłë, a dzãka temù téż lepi pòznawac ten jãzëk i, co je jesz wôżniészé, to to, że ten jãzëk bãdze żëwi i bãdze sã rozwijac, nad czim më tak pò prôwdze mùszimë miec starã. [lektor] Instrukcjã, jak wësłac swój wniosk w sprawie kaszëbsczégò fejsbùka mòżna nalezc na profilu: „Kaszubski fb? Jo”. 57 Z KOCIEWIA Dodawanie blasku swojskości MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK O wiośnie warto, a nawet trzeba – radośnie. Samo się rymuje, jak samo się zieleni. Już dawno ustalono, że właśnie zieleń jest kolorem nadziei. W pogodnym nastroju (choć polityczna burza wokół nas) staram się nie przegapić tego, że znowu nie zapomniały zakwitnąć bzy. W betonowych, nowoczesnych, miejskich pustyniach można nie znaleźć kwitnących drzew, ale u nas na Kociewiu na szczęście nie ma metropolii. Zawsze od nowa zadziwia mnie i zachwyca ten szał kwiatów, które „same wiedzą, kiedy i jak”. Ciągle od nowa podziwiam Boży pomysł na świat. Naiwne to? Wiem, ale nie będę przepraszać, że zamiast szukać wroga, wytrwale szukam dobra i je widzę. Pamiętam słowa piosenki „w życiu piękne są tylko chwile”. Dobrze, nawet bardzo, gdy zdarzają się szczęśliwe całe dni, nawet noce… Ale do rzeczy! Muszę wspomnieć o dobrych dniach na Kociewiu, nim wiosna zamieni się w lato. W poetycki nastrój wprowadziły mnie dwa konkursy recytatorskie, kwietniowe. Pierwszy w Zblewie, gdzie świętowano piątą rocznicę nadania Gminnej Bibliotece i Gminnemu Ośrodkowi Kultury imienia Małgorzaty Hillar. Wrócę do niej później, bo trzeba i warto wracać do urodzonej na Kociewiu poetki (dokładnie w Piesienicy k. Zblewa). Ale mieliśmy szczęście! Wcześniej o konkursie innym, gdzie też i proza była, czyli finałach XXXIII Konkursu Recytujemy Prozę i Poezję Kociewską. Finał jak zwykle w Starogardzie Gdańskim, wcześniej etapy w wielu kociewskich ośrodkach 58 kultury. Konkurs przywołuje imię Antoniego Górskiego i łączy całe Kociewie. Na przykład z powiatu tczewskiego był Pelplin, ze starogardzkiego Lubichowo, Pinczyn. Dodatkową radość sprawiała mi obecność finalistów z wielu ośrodków Kociewia południowego – z Nowego, Świecia n. Wisłą, Sierosławia, Drzycimia, no i Jeżewa, które w ostatnich latach promieniuje kulturą regionu. I płynęły w swojskiej mowie teksty: Bernarda Janowicza, Antoniego Górskiego, Jana Wespa, Władysława Kirsteina, Emilii Rulińskiej Franciszki Powalskiej. To już właściwie klasyka. Obiecująco brzmią też nowe – Mirosławy Möller, Marleny Nowickiej-Zakrzewskiej, Anny Juraszewskiej, Marii Roszak. Było i śpiewająco, i wzruszająco. Znowu urok dziewczęcych warkoczy zawiązanych czerwoną szlajfką (wstążeczką) i swojskie brzmienie kociewskiej gwary. Święto prawdziwe. Wspomniane wydarzenia były naprawdę „ku pokrzepieniu serc”. Udało mi się uczestniczyć w pracy jury, musiałam jednocześnie zrezygnować z zaproszenia na XIX edycję Powiatowego Konkursu Recytatorskiego Prozy, Poezji i Piosenki Kociewskiej „Na kociewskim gościńcu”, organizowanego przez szkoły w Warlubiu. Natomiast w bliskim mi Przysiersku, gdzie szkoła nosi imię dra F. Ceynowy (tu uczyłam kilkanaście lat), odbył się XXI Międzyszkolny Konkurs Wiedzy o Kociewiu Mój Region – moją Małą Ojczyzną. W tej szkole edukacja regionalna ciągle jest wzorcowa! Regionaliści z południowego Kociewia cieszą się też, że znowu starosta świecki, pochodzący z pogranicza borowiacko-kociewskiego (warto pamiętać, że Bory Tucholskie są swoistym łącznikiem pomorskich krain), wyraża pełną aprobatę dla V Kongresu Kociewskiego. Myślę, że imię Franciszek zobowiązuje do otwartości, pochylenia się nad tym, co bliskie i niby tylko zwyczajne. W spotkaniach przedkongresowych uczestniczą szczerze zaangażowani pracownicy starostwa. Kolejny raz gmina Świecie przyjęła zadania, głównie dotyczące szeroko pojętej edukacji regionalnej. Kierownik Ośrodka Oświaty i Wychowania zorganizował spotkanie z dyrektorami placówek oświatowych, od przedszkoli po gimnazja. Realnych kształtów nabierają Plachandry dla Nauczycieli i programy warsztatów. Warto przypominać ciągle od nowa barwy Kociewia i je ożywiać, wprowadzać w nowe formy kultury. W XXI wieku swojskość nie przestaje być ważna, tylko trzeba dodać jej blasku. Muszę tu wrócić do poezji, która nadaje kształt chwili, utrwala ulotne wzruszenia... Pochodząca z pomorskiego Kociewia wspomniana na początku tekstu poetka Małgorzata Hillar napisała kiedyś bardzo wymowny wiersz, który pojawił się na maturze z języka polskiego My z drugiej połowy XX wieku rozbijający atomy zdobywcy księżyca wstydzimy się miękkich gestów czułych spojrzeń (…) Dopiero późną nocą przy szczelnie zasłoniętych oknach gryziemy z bólu ręce – umieramy z miłości. A tu lato kolejne przed nami, oby niestracone było dla uczuć i pięknych chwil. Tytuł pochodzi od redakcji. POMERANIA CZERWIEC 2015 Z NORDË Jastarniô przódë lat Jak wëzdrzało żëcé i robòta dôwnëch mieszkańców Jastarni, mòżna bëło òbôczëc 2 maja w tim miesce na Hélsczi Mierzeje. Mieszkańcë pòkôzelë, jak wëzdrzało łowienié laskòrnã, sëszenié i ùprôwianié seców, kùrzenié rëbów, wërôbianié tobaczi, skrącanié pòwrozów. Bëło téż pòspólné mùzykòwanié i regionalné jestkù. Rozegracjã zòrganizowôł jastarnicczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Red. Òdj. Arek Wegner POMERANIA CZERWIŃC 2015 59 KLËKA WDZYDZE, NOWÔ KARCZMA. MAJÓWKA Z BASZKĄ Lubòtnicë baszczi mielë leżnosc pò cëskac w kôrtë òbczas „majówczi” i dobëc zachtné nôdgrodë. W Mùzeùm – Etnograficznym Parkù we Wdzydzach 2 maja òdbéł sã turniér ò Czelich Kas zëbsczégò Mòrza. Nôlepszi béł Francëszk Kònkel, jaczi dobéł weekend dlô dwùch lëdzy ùfùndowóny przez Wczasowi Dodóm Helena we Wdzydzach. Westrzód białków pierszi plac miała Bògùmiła Szada Bòrzëszkòwskô. W miónkach pôrów dobiwcama òstelë Bògdón Wendersczi i Jón Szimańsczi, a w biôtce karnów baszkôrze Chòjnów Chònice (Alfréd Kòsecczi, Józef Wësocczi, Bògdón Wendersczi i Jón Szimańsczi). W Zrzeszë Szkòłów w Nowi Karczmie 3 maja òdbéł sã turniér baszczi ò szablã Wëbicczégò. Wëdarzenié òstało zòrganizowóné w òbrëmienim Swiãta Kònstitucji 3 Maja. Dobiwca, a tak pò prôwdze dobiwczka – Aleksandra Czôpiewskô, dosta replikã XVIII-wiekòwi szablë i weekend dlô dwùch lëdzy w Zajezdze pòd Stawã w Kòscersczim Grabòwie. W pôrach pierszi môl zajimnãlë Bòżena i Rajmùnd Ùgòwscë – Kaszëbë Baszka II Nowô Karczma, a w karnach Szpéla II Wiôlgô Wies (Józef Mëslisz, Mieczisłôw Dampc, Jón Nôdolsczi). Red. Òdj. ze zbiérów Kaszebe Baśka PILËCE. II REGIONALNÔ KÙLINARNÔ PÒBITWA Stołë, jaczé dżãłë sã pòd cãżôrã jestkù, mòcné wrażenia i mùzyka towarzëłë II edicji kùlinarny pòbitwë partów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Rozegracjô òdbëła sã 12 maja w Pilëcach. Dobëlë kùcharze z Hélu. Ò miono kaszëbsczich méstrów kùchn i biôtkòwelë przedstôwcowie trzech partów KPZ: z Hélu, Dãbògò rzégò-Kòsôkòwa i Nowi Karczmë. Karna miałë 99 minut na przërëchtowanié trzech tradicyjnëch kaszëbsczich smaczków: czôrlinë, sledza pò ka szëbskù i młodzowégò kùcha. Ò dobri hùmòr wszëtczich gòscy òbczas żdaniô na degùstacje kònkùrsowégò jestkù miôł starã grający na akòrdionie Tadéùsz Kòrthals. Imprezã prowadzył Rafôł Pòtrëkùs. Za rok III Regionalnô Kùlinarnô Pòbitwa òdbãdze sã w Hélu. Red. Òdj. H.M. KÒSÔKÒWÒ. XIII ZJÔZD KASZËBSCZICH SPIÉWÔKÓW Pò mszë z kaszëbską lëturgią słowa 10 maja w kòsôkòwsczim kòscele pw. sw. Antona wëstąpiło 9 spiéwnëch karnów, nôleżników Radzëznë Kaszëbsczich Chùrów: Dzwon Kaszubski z Gdini, Kaszubki z Chwaszczëna, Lutnia z Lëzëna, Morzanie z Pierwòszëna, Nadolanie z Nôdola, Rumianie z Rëmi, Strzelenka z Tëchómia, Spiéwné Towarzëstwò m. Jana Trepczika z Wejrowa i gòspòdôrz Zjôzdu – Kosakowianie z Kòsôkòwa. POMERANIA CZERWIŃC 2015 Spiéwôcë zaprezentowelë kaszëbsczé lëdowé, klasyczné (Peplińsczi, Trepczik) i terôczasné dokazë. Pò kòncerce karna przë zwãkach mùzyczi przeszłë do Chëczë Nordowëch Kaszëbów, gdze béł czas na jestkù i pòspólné gôdczi. Red. Òdj. ze zbiérów KPZ p. Dabògòrzé-Kòsôkòwò 61 KLËKA GDINIÔ. TO BÉŁ BËLNY KÒNCERT W kòscele pw. Nôswiãtszi Mariji Pannë Królewi Pòlsczi w Gdini 8 maja òdbéł sã kòncert „Requiem Bernarda Stielera na tczã Jana Pawła II” w wëkònanim sparłãczonëch chùrów – Morzanie, Lutnia, Pięciolinia i Strzelenka – pòd dir. prof. Przemësława Stanisławsczégò. Zebrónëch gòscy przëwitôł ks. prałat Édmùnd Skalsczi – probòszcz parafie. Prof. Stanisławsczi rzekł përznã ò zdrzódłach tegò kòncertu i historie donëchczasnëch prezentacjów tegò dokazu. Òbczas wnetka gòdzënowégò wëstãpù mùzycë zrzeszony w Radzëznie Kaszëbsczich Chùrów wëkònelë pôrãnôsce sztëczków zbògaconëch dzélama „Rzimsczégò triptikù” w kaszëbsczim jãzëkù, jaczé czëtôł Wòjcech Schùtt. Òrganizatorama kòncertu bëlë: Radzëzna Kaszëbsczich Chùrów, parafiô pw. Nôswiãtszi Mariji Pannë Królewi Pòlsczi a téż gdińsczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Projekt òstôł zrealizowóny dzãka finansowémù wspiarcu pòsélców Terézë Hòppë (pòl. Teresa Hoppe) i Kazmierza Plocczi (Kazimierz Plocke), i téż senatora Édmùnda Wittbrodta. Tekst ze stronë gdińsczégò partu KPZ (www.kaszubi.pl/o/gdynia). Òdj. Éwa Hòppa BËTOWÒ. WANOGA DO PIÔSZNA Nôleżnicë i lubòtnicë bëtowsczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô i Stowôrë Rozwiju Wsë Niezabëszewò „Sploty” rëgnãlë 3 maja na piechtną wanogã z Tëchómka do Piôszna. Karno rézowników przeszło kòl 7 km baro snôżim turã. Na zakùńczenié w gòspòdarstwie „Góra Lemana” żdało na nich jestkù: swójsczi chléb, szmôłt, młodzowi kùch i piekłô wôrzta. W majówce wzãło ùdzél przez 40 lëdzy. Òrganizatorzë rôczą na pòstãpną szpacérã ju za rok. Red. Òdj. ze zbiérów KPZ w Bëtowie BËTOWÒ. ÙTWÓRSTWÒ PÒDSKACONÉ TRADICJĄ Przezérk Kaszëbsczégò Ùtwórstwa Dzecy i Młodzëznë w Bëtowie mô ju długą tradicjã. Latos òdbëła sã ju 23. jegò edicjô. 27 łżëkwiata w sedzbie 62 Zôpadnokaszëbsczégò Mùzeùm jurorzë (Wacłôw Pòmòrsczi – artista plastik, Mariô Kùłakòwskô – nôleżniczka zarządu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Bëtowie, Renata Delevaux – wësziwôrka, Magdaléna Sudoł i Gabriela Pluto-Prądzyńskô – etnografczi z Zôpadnokaszëbsczégò Mùzeùm) wëbrelë dobiwców w taczich kategóriach, jak: malënk na rutach, ùplotanié, rzezba, tradicyjné zabôwczi, wërobinë z glënë, wësziwk. Lëstã laùreatów jidze nalezc na starnie: http://www.kaszubi.pl/o/bytow/komunikat?id=1698. Nôlepszé dokazë òstałë pòkôzóné òbczas wëstôwkù, jaczégò wernisaż òdbéł sã 8 maja w bëtowsczim mùzeùm. Òbczas òtemkniãcô bëłë wrãczoné nôdgrodë, a szkólny dostelë pòdzãkòwania za przërëchtowanié dzecy do kònkùrsu. Patronat nad XXIII Przezérkã Ka szëbsczégò Ùtwórstwa Dzecy i Mło dzëznë mielë: przédnik Kaszëbskò-Pò mòrsczégò Zrzeszeniô, Bëtowsczi Starosta, bùrméster Bëtowa i przédnik Kaszëbsczégò Institutu. Red. Òdj. ze zbiérów Zôpadnokaszëbsczégò Mùzeùm w Bëtowie POMERANIA CZERWIEC 2015 KLËKA LËPIŃCE. HITË PÒ KASZËBSKÙ Ùczniowie, co rozmieją bëlno spiewac i znają kaszëbsczi jãzëk, mòglë wzyc ùdzél w VI Kaszëbsczim Festiwalu Pòlsczich i Swiatowëch Hitów. Rozegracjô òdbëła sã 2 maja w Zespòle Szkòłów w Lëpińcach. Jurorzë (Tomôsz Fópka, Dariusz Majkòwsczi, Ùrszula Studzyńskô) wësłëchelë ùczãstników w sztërzech kategóriach. Pierszi môl w klasach II–III spòdlecznëch szkòłów dobëła Wérónika Kòlińskô (ZS Łubno), w klasach IV–VI Aleksandra Tibòra (ZS Łubno), westrzód gimnazjalistów nôlepszô bëła Nataliô Jakùbek (ZS Lëpùsz). Nataliô dosta téż nôdgrodã za nôlepszą kaszëbiznã. W karnie licealistów latos nie òstôł przëznóny pierszi môl. Red. Òdj. D.M BËTOWÒ. „MÙZEÙM NA KÓŁKACH” Mùzeùm Historie Pòlsczich Żëdów POLIN w wespółrobòce z Zôpadnokaszëbsczim Mùzeùm w Bëtowie zòrganizowało wëstôwk „Z narażeniem życia. Polacy ratujący Żydów podczas zagłady”, sparłãczony z edukacyjnym projektã „Mùzeùm na kółkach”. Mieszkańcowie Bëtowa i òkòlégò a téż turiscë mielë leżnosc w dniach 12–14 maja òbezdrzec ekspòzycjã na témã dzejów żëdowsczi spòlëznë w Pòlsce. Òficjalnô inaùguracjô bëtowsczi edicji bëła 12 maja w Aùlë Zrzeszë Òglowòsztôłcącëch Szkòłów w Bëtowie. Dodôwkòwò òstałë téż zòrganizowóné dlô ùczniów warkòwnie zatitlowóné „Poznawanie żydowskiego świata”, a kòl òbeliskù na wdôr Żëdowsczi Spòlëznë Bëtowsczi Zemi òdbéł sã mùzyczny happening Mikòłaja Trzasczi. „Mùzeùm na kółkach” do 2016 rokù mô nawiedzëc 47 môlëznów. Red. BÓLSZEWÒ. WSPÒMINK Ò KS. LÉÓNIE HEYCE W Samòrządzënowim Gimnazjum m. Jana Pawła II w Bólszewie 11 maja òdbëła sã ùroczëzna na wdôr ks. Léóna Heyczi. Ò patrónie 2015 rokù òpòwiedzôł prof. Tadéùsz Linkner, chtëren wëgłosył referat „O twórczości Leona Heykego”. Òrganizatorama wëdarzeniô bëlë: wójt gminë Wejrowò Henrik Skwarło, direktorka Pùbliczny Biblioteczi Gminë Wejrowò w Bólszewie Janina Bòrchmann i direktorka bólszewsczégò gimnazjum Katarzëna Paczoska. Rozegracjô zaczãła sã òd słowno-mùzyczny inscenizacje „Stwòrzenié Kaszëb” na spòdlim legeńdë Janusza Mamelsczégò w wëkònanim ùczniów z Kaszëbsczégò Kòła, jaczé dzejô kòl gimnazjum w Bólszewie pòd przédnictwã szkólny Henriczi Albecczi. Wôrt pòdczorchnąc, że latos w serie „Biblioteczka Gminy Wejherowo” ùkôżą sã dwie ksążczi na témã żëcégò i ùtwórstwa ks. Léóna Heyczi. Red. Òdj. ze zbiérów Pùbliczny Biblioteczi Gminë Wejrowò w Bólszewie WEJROWÒ. FESTIWAL SPIÉWÓW Ò MÒRZU Òglowòpòlsczi Festiwal Spiéwów ò Mòrzu w Wejrowie mô ju 48-latną tradicjã. Latos na òsoblëwi ôrt bëlë na nim wspòminóny nôwiãkszi ùtwórcowie mùzyczi na marinisticzné témë. 8 i 9 maja w Kaszëbsczi Filharmónie mógł słëchac kòncertów chùrów i òrkestrów, a w galerie tegò môla kòżdi chãtny mógł òbezdrzec wëstôwk mùzycznëch rãkòpisów i nótowëch POMERANIA CZERWIŃC 2015 materiałów òbrobionëch przez znónëch pòmòrsczich kómpòzytorów. Òrganizatorama wëstôwkù bëlë: Anna Michalskô, Faùstina Michałowskô, Przédno Biblioteka Mùzyczny Akademie we Gduńskù. Pòkôzóné òstałë téż priwatné zbiérë Zofie i Édmùnda Kamińsczich. Festiwalowi towarził performance Téatru Teorikon i fòtograficzny wës tôwk É. Kamińsczégò tikający sã snô żotë nordowëch Kaszub, a téż wëkłôd ò pòmòrsczich kómpòzytorach, jaczi wëgłosëła prof. Elżbiéta Frołowicz. Rozegracjô zaczãła sã kòncertã dobiwców òstatny edicji, to je karna Art’n’Voices. Latos nôdgrodã Złotégò Żôgla dobéł chùr Canto ze Zrzeszë Mùzycznëch Szkòłów m. Czesława Niemena we Włocławkù. Red. 63 KLËKA GDUŃSK. „CZËTANIÉ PÒMÒRZÔ. KÒRZENIE” Pierszô edicjô Festiwalu „Czëtanié Pòmòrzô” bëła zòrganizowónô w 2014 rokù. Wnenczas prowadną témą òstała „biblioteka”. Latos, òd maja do rujana, Nadbôłtowé Centrum Kùlturë rôczi na cykl wëkładów ò „kòrzeniach”. „Czëtanié Pòmòrzô” to akcjô, jakô mô promòwac pòmòrską lëteraturã – pòwstôwającą w tim regionie tak czedës, jak i dzysô. W ji òbrëmienim pòjawią sã taczé témë, jak: lëterackô juwernota Pòmòrzô, pòlskô marinisticznô lëteratura, ùtwórstwò Güntera Grassa, Pòmòrzé pisarków. Pierszé zéńdzenié pòd titlã „Wiater òd mòrza: pòmòrsczé pòdskacënczi” òdbëło sã 12 maja w Nadbôłtowim Centrum Kùlturë. Prowadzył je prof. Pioter Millati (Gduńsczi Ùniwersytet). Gòscama bëlë prof. Adela Kùik-Kal i nowskô (Pòmòrskô Akademiô) i prof. Józef Bòrzëszkòwsczi (GÙ). Wiãcy infòrmacji ò „Czëtanim Pòmòrzô” i ò jegò programie jidze przeczëtac na www.facebook.com/czytaniepomorza Red. KÒSCÉRZNA. W MÙZEÙM Ò KS. HEYCE Òd pôrã lat Mùzeùm Kòscersczi Zemi òrganizëje kònkùrs „Kaszëbi dôwni i dzysô”. Latosô edicjô bëła 14 maja. Ji téma to: „Pieśniarz północy – Ks. dr Leon Heyke (1885–1939) – życie i twórczość”. W pierszim etapie kònkùrsu wzãło ùdzél kòl 500 gimnazjalistów. Westrzód 6 finalistów bëło jaż 4 ùczniów ze Zrzeszë Szkòłów w Gòwidlënie. Zaòstałi reprezentowelë gimnazja w Sëlëczënie i Leznie. Òceniwała jich kòmisjô pòd przédnictwã prof. Tadéùsza Linknera. Òkróm niegò bëlë w ni téż: prof. Édwôrd Bréza i direktor Mùzeùm Kòscersczi Zemi Krësztof Jażdżewsczi. Nôlepszô òkôzała sã Karolëna Bartosik z gimnazjum w Leznie, drëdżi plac zajãła Anna Mikielewicz (ZS w Gòwidlënie), trzecy Juliô Fòrmela (ZS w Gòwidlënie). Dobiwcowie kònkùrsu dostóną dodôwkòwëch piãc pónktów òbczas rekrutacji do wëżigimnazjalnëch szkòłów. Ùroczësté zakùńczenié kònkùrsu i wrãczenié nôdgrodów òdbãdze sã 11 czerwińca 2015 rokù w Widzawiszczowi Zalë m. L. Szopińsczégò w Kòscérznie. Òbczas ùroczëznë bãdze téż pòpùlarno-nôùkòwô kònferencjô. Red. Òdj. ze zbiérów Mùzeùm Kòscersczi Zemi WEJROWÒ. BENEFIS MACEJA TAMKÙNA 1 maja w Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Mùzyczi i Pismieniznë w Wejrowie Macéj Tamkùn swiãtowôł swój benefis artisticznégò ùtwórstwa, jaczi òstôł zatitlowóny: „Gdy kaszubskie krajobrazy poślubią świtu blask”. Ùtwórca fejrowôł 60. roczëznã i 40-lecé ùtwórczégò dzejaniô. Tamkùn to malôrz, ilustrator ksążków, pòéta i regionalista, przédnik Bôłtowi Stowôrë Marinistów „Mare Nostrum” m. Antona Suchanka, nôleżnik 64 Związkù Pòlsczich Artistów Malôrzów i Grafików. Òbczas ùroczëznë mòżna bëło òbe zdrzec nônowszi dokôz jubilata – seriã òbrazów „Poczet Książąt Pomorskich” i aùtorsczi téatrowi przedstôwk „Pictor imaginum”. Òdbëła sã téż promòcjô albùmù Poczet władców Pomorza z dynastii Sobiesławiców. Red. Òdj. D.M. POMERANIA CZERWIEC 2015 KLËKA WEJROWÒ/WIELÉ. MAJEWÉ PIELGRZIMCZI Dwie kaszëbsczé kalwarie – we Wejrowie i w Wielu – swiãtowałë swòje òdpùstë i przëjimałë pielgrzimów. Do kaszëbsczi Jerozolëmë pątnicë szlë i jachelë na òdpùst Wniebòwstąpieniô Pana Jezësa. Ùroczëznë warałë 15, 16 i 17 maja. Na te dnie do Wejrowa przëbëlë m.jin. pielgrzimòwie z Kòscérznë, Stãżëcë, Przedkòwa, Grzëbna, Żukòwa, Kartuz, Òliwë, Szëmôłda, Kòleczkòwa, Czelna, Gdini, Lëni, Strzépcza, Lëzëna, Chòczewa i Bólszewa. Wejrowskô Kalwariô witała téż pątników na òdpùsce Swiãti Trójcë 30 i 31 maja. W nym czasu bëlë tam pielgrzimòwie z nordë: Pùcka, Starzëna, Mrzezëna, Gdini, Rédë i Rëmi. Na pôłnim Kaszub latosé òdpùstowé ùroczëznë zaczãłë sã 16 maja i dérowałë jaż do 24 maja. Jich prowôdnô téma to: „Krzyż symbolem zwycięstwa prawdziwej miłości, zwycięstwa Boga i człowieka w Chrystusie”. 17 maja ùroczëstô mszô òsta òdprawionô pòd przédnictwã ks. bpa Riszarda Kasynë. Tegò dnia òb wieczór òdbéł sã kòncert Eleni. Red. Òdj. A.M. TORUŃ. POMORSKA KSIĄŻKA W UNIWERSYTECKIEJ BIBLIOTECE Toruński oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu zorganizowali III Toruński Kiermasz Książki Regionalnej. W ofercie znalazły się wydawnictwa książkowe i periodyki o szeroko rozumianej tematyce regionalnej dotyczące terenu Pomorza Wschodniego i Zachodniego, Powiśla, Warmii, Mazur oraz województwa kujawsko-pomorskiego. Na kiermasz przybyli tacy wydawcy, jak: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej, Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Gdańsku, Miejska Biblioteka Publiczna im. Aleksandra Skulteta w Tczewie, Miejska Biblioteka Publiczna w Tucholi, Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku, Oficyna Wydawnicza Retman z Dąbrówna, SOP Oświatowiec w Toruniu, Towarzystwo Miłośników Torunia, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Wydawnictwo Naukowe UMK, Wydawnictwo Region i Wydawnictwo ZKP. Kiermasz był też okazją do spotkań z autorami książek, np. prof. Teresą Borawską i dr. Henrykiem Rietzem, którzy przygotowali publikację Mikołaj Kopernik i jego świat: środowisko, przyjaciele, echa wielkiego odkrycia. Red. Fot. ze zbiorów ZKP o. Toruń WDZYDZE. MAJÓWKA W SKANSENIE I CHÒDZENIÉ Z „MÔJIKÔ Wiele zabawë żdało na gòscy wdzydz czégò mùzeùm òbczas latosy majówczi. W dniach 1–3 maja na binie òstôł òdprôwiony stôri rituał wënëkaniô i jachtë na demónë i czarzélnicë. Pózni òdbéł sã ùroczësti paradny marsz z „Môjikã”, to je wiedno zelonym drzéwiãcã. Pòdług dôwnëch wierzeniów, na zôczątkù maja POMERANIA CZERWIŃC 2015 czarzélnicë, demónë i wszelejaczé złé dëchë stôwałë sã òsoblëwie mòcné. Chòdzenié z „Môjikã” miało bronic przed nima lëdzy, zaséwczi i majątk. Òbczas majówczi nie felowało kònkùrsów z nôdgrodama, w tim np. lôtaniégò na miotle, strzélaniégò z batuga, wchôdaniégò na stołp. W chëczach i zôgardach bëłë przërëchtowóné rozmajité prezentacje i edukacyjné warkòwnie. Mòżna téż bëło òbezdrzec wëstôwk „Świat demonów ludowych” i kùpic cos bëlnégò na kermaszu wërobinów lëdowégò kùńsztu i rãkòdzejaniô. Red. 65 KLËKA CHLAPÒWÒ. NA WDÔR AÙGÙSTINA NECLA Kòl Spòdleczny Szkòłë w Chlapòwie 15 maja òstała òdkrëtô tôfla na wdôr Aùgùstina Necla. To dzél projektu Mùzeùm Pùcczi Zemi „Szlak kaszubskiej tradycji rybackiej”. W nym wëdarzenim brała ùdzél córka pisarza Wanda Jeka. Tegò samégò dnia òdbéł sã téż finał plasticznégò kònkùrsu dlô ùczniów z pùcczégò krézu „Projekt okładki do wybranej baśni, legendy lub podania autorstwa Augustyna Necla”. Òrganizowała gò Stowôra Drëchów Chlapòwa. Pierszi môl dobéł Matéùsz Bòlda, drëdżi Łukôsz Ùstarbòwsczi, trzecy Angelika Hincka (pòl. Hincke). Red. Òdj. http://wladyslawowo.pl LËBÒCËNO. NA ÙRODZËNACH JANA DRZÉŻDŻONA Szkólny i ùczniowie Spòdleczny Szkòłë w Lëbòcënie przërôczëlë do se 15 maja gòscy na ùroczëstosc pierszi roczëznë nadaniô szkòle miona Jana Drzéżdżona i wrãczeniô stanicë. Òd samégò rena mielë fùl robòtë, a ji brzôd wszëtczim sã baro widzôł. Na wëstôwkù stojałë zrobioné pòd òkã szkólny Agnészczi Rambiert misterné Patalónczi i malënczi na ruce, zrëchtowóné pòd czerënkã Aleksandrë Machalewsczi z krokòwsczégò mùzeùm, i jesz sztôłtné różczi, ò chtërnëch kùńszce òpòwiôdôł dzecóm jich méster Jan Drzeżdżón ze Starzëna. Ùroczëstosc òtemkła direktorka szkòłë Mirosława Roraff. Do zafùlowóny klasë òstała wniosłô stanica. Redosno brzëmiałë słowa szkòłowégò himnu: „Më chcemë w sercach kaszëbską steg nã miec/ Chcemë jak Drzéżdżón ti zemi wiérny bëc”. Pòd pòmnikã wiôldżégò pisôrza złożëlë jesmë biôłą różã. Klimã ùsôdztwa patróna przëbôcziła recytacjô jegò dokazów: „Skòwrónk”, „Stazja” i „Przëszlë do mie”. Z ùwôżanim dlô prôcë lëbòcyńsczi szkòłowi wespòlëznë òdnôszëlë sã m.jin. białka pisôrza Ùrszula Drzéżdżón, Wòjcech Klank (ùsôdca dokazów ò historii Lubòcëna i òkòlégò), a téż szkólny z pôłnia Kaszëb. Dëchòwą ùcztą zrëchtowelë ùcz niowie binowim pòkôzkã „Nordowé òpòwiescë” wedle scenarnika swòji szkólny òd anielsczégò Barbarë Pawłowicz. Gòsce bëlë zgódny, że wôrt bë bëło przërôczëc môłëch aktorów do jinëch szkòłów na Kaszëbach, cobë wiãcy lëdzy mògło sã przëzdrzec snôżoce scenografii, binowim òbleczënkóm, reżiserii. Szkólnô z pôłnia ùdbała so, że chòc sztëczk ti misternotë òdkrëje, wësëłającë scenarnik do redakcji cządnika „Pomerania”. Na kùńc ùroczëstoscë „wanożëlë kòl mòrza” z karnã Fucus nié le ùczniowie, ale wtórowelë téż jima starszi. Jak słëchô sã na „ùrodzënach”, bëła torta (trzëetażnô!) i bòkadosc kaszëbsczich malënów. W drodze dodóm skłonilë jesmë sã pisôrzowi nad Jegò môlã wiecznégò spikù w Mechòwie. Pòtkelë jesmë tam delegacjã szkòłë w Rekòwie, chtërny téż patronëje wiôldżi Kaszëba Jan Drzéżdżón. Felicjô Bôska-Bòrzëszkòwskô OGŁOSZENIE Instytut Polonistyki Akademii Pomorskiej w Słupsku zaprasza do wzięcia udziału w kolejnej edycji Studiów Podyplomowych Kwalifikacyjnych Metodyczno-Kulturoznawczych Nauczania Języka Kaszubskiego. Zajęcia będą się odbywały przez trzy semestry (w Bytowie oraz w Słupsku) w trybie zjazdów piątkowo-sobotnich, co dwa tygodnie. Zaczynamy od połowy września 2015 roku Zajęcia będą dotyczyć metodyki nauczania języka kaszubskiego, kultury Kaszub, aspektów animacji życia artystycznego oraz ogólnych kompetencji nauczyciela. Przewidujemy wykłady, ćwiczenia, lektoraty oraz praktyki dydaktyczne, które przyniosą studentom rzetelną i pragmatyczną wiedzę przydatną w nauczaniu języka kaszubskiego. Płatność za semestr 1600 zł Komplet dokumentów, tj. odpis dyplomu ukończenia studiów wyższych, dwa zdjęcia, kserokopia dowodu osobistego, podanie i kwestionariusz osobowy (pliki dostępne są na http://www.apsl.edu.pl/oferta_podyplomowe-do_pobrania. php), należy złożyć do dnia 1 września 2015 roku, wysyłając na adres: prof. Daniel Kalinowski Dziekanat Wydziału Filologiczno-Historycznego Akademia Pomorska w Słupsku ul. Arciszewskiego 22a, 76-200 Słupsk email: [email protected] www.polonistyka.apsl.edu.pl 66 POMERANIA CZERWIEC 2015 SËCHIM PÃKà ÙSZŁÉ Globalné òce(p)lenié TÓMK FÓPKA A za czim to ti ùczałi dołemóni tak pëskùją procëm globalnémù grzëba i czôrny jagòdë – proceńt zwëskù. Cobë letnicë mòglë òcepleniu?! Wëdôwają stolëmné dëtczi na badérowania sã zadostac nad mòrze a jezora i błotka, ti z Warszawë czë a ùdokazniwają, że mùszimë sã bòjec? Wiéta, czemù? Bò ten, z jiny Brukselë, zrobią nama wszëtczé mòżlëwé drodżi, stegnë co sã bòji – dô chùtczi pieńdze, żebë le miec swiãti spòkój. a aùtostradë. Na Bôłce mdze serfing, przeprôszóm, dënëgòwi Chcemë przez chwilã pòmëslec, ò co tak pò prôwdze jidze. pùrdżing. Kò lëdzoma je zëmno, tej pôlą. A jak pôlą wãglã, tej dëbeltny Do módë przińdą za to nazôt wszëtczé bóżczi zrzeszoòksyd wãgla (CO2) jidze w blónë i robi dzurã w niebie, przez né z nôtërą. Za katézmùs robic bãdze ksążka Aleksandra jaką to złé słuńce niepòtrzébno Labùdë ò bògach i dëchach nas grzeje. Jak grzeje, tej sã najich starków. Gmina Lëniô, mòże lód rozpùscëc na kùńcu A jô chcã, żebë na co to dëchama stoji – mdze swiata i wòda mòże nas zalôc. stolëcą Kaszëbów. Kaszëbach bëło dëchòwą Nié nas? Ale mie òmanilë... To tam ne pielgrzimczi mdą I temù Pòlskô mùszi zapłacëc cepli! Dzél cepli! szłë, z darama. A miasta bãdą sztrôfã za tzw. emisjã CO2...?! trôwą zarosłé, bez mieszkańKòl 30 gradów plus ców. Leno scërze gònic sã bãdą A jô chcã, żebë na Kaszëbach bëło cepli! Dzél cepli! Kòl 30 graprzez całi rok! pò betonowëch pùstiniach. dów plus przez całi rok! Cobë to Lëdzëska na swòjich daczach, dało? pò wsach przë grillach colemaÒbżorgómë wiele dëtków. Ni mùszi kùpiac òpôłu i tëli ło sedzec bãdą a dzecëska pò plëtach skôkac mdą. Chińczicë sztrómù nie mdze trzeba. Piécczi pùdą do Mùzeùm Grzaniô sprzedadzą nama mëliónë dmùchónëch basenów... a grillów. w Zmiarzłi Hëcë. Górnicë nie mdą mùszelë sztrëjków robic. Produceńcë wòdów do picô bãdą mielë swój złoti czas. Tak Lasë Amazonie òstną w jednym sztëkù. Nie mdzemë spro- samò ti, co lodë, lodówczi, w całoscë rozmajité òznôbiôcze wôdzac gazu z Aùstralie a wietrzniczi na Nordze bãdą le tak robią. A nôwiãcy zarobią firmë, co robią prze wòdocygach na letników cziwałë z zôchãtą do òdwiedzeniô. Gãsë a kaczczi a smiecach. Bò smiecë mùszi w cepłim chùtkò sprzątnąc. swój puch zaòbszczãdzą i bùszni mdą, zybiącë sã, szpacéroBùdla z wòdą bãdze stojëc za dëtczi. W môl banków z panwac. cernyma kasoma sztopòrczëc bãdą w lasach wiôldżé cysternë, Ni mùszi kùpiac téż tegò, co na zëmniészé cządë rokù je cziwë, jaczich pilowac mdą dzéń a noc starżnicë wòdë, co zanót do òbùcô. Rãkawiców, mùców, bótów, grëbëch stréflów, dbadzą, żebë kradélcoma nie ùszło nick sëchim pãkã. Z Africzi cwétrów. Półkòszulczi nie mdą wiãzłé. Mòżemë bòso chòdzëc zahalómë sobie kaméle, co za taksówczi mdą robic. Internétë jak nen Kòcewiôk Cejrowsczi, leno w spódnëch bùksach nie mdze, bò sã kòmpùtrë mdą grzałë. Temù lëdze dlô se a w jedny kòszlë bez całi rok. Në, w dwóch. Jedna na swiãta, żëczniészi mdą, bò bądą prosto ze sobą gadac – w realu. Zdżico jich wiele wicy tedë mdze. nie zôwisc, niezgara a sąsôd i nieznónô białka w aùtobùsu Mni wòdë spòtrzebùjemë do praniô. Za to sã zmòkniemë ùsmiéchną sã do cebie. Nawetkã jak wszëtczich zãbów miec a bez to mòknienié sã bãdzemë dzél zmiarcészi. Białczi a chło- nie mdą. A za czim tej zãbë? Jôda mdze wiele mitczészô i nie pi mdą równëchno òpôlony a przez to, że tëli cała mdze wi- mdze mùszôł ji grezc. Ùroscą nama za to zachtné kropë òd dzec – barżi prorodzynno bdze. Z nôtërą łączba wikszô. pòłikaniô. Lëdzëska stóną sã redotniészi, kò je wiedzec, że Roscënë piãkniészé mdą i wiãcy jich bądze. Chãtni w wòdzë słuńce dobrze wpłiwô na nastawienié do żëcô. mdzemë sã mòczëc. Na kòłach jezdzëc, piechti chòdzëc. Na Naszą krôjnã zwac mdą Malënowim Edenã. Kaszëbsczé całëch Kaszëbach „marsze sledza a karusa” mdą robioné dlô truskawczi, pòtrôwnice w nowim klimace bãdą wiôlgùchné òchłodë. Pielgrzimczi mdą bòso chòdzëc, czãscy a nôchãtni jak banie a słodzëchné jak mùńka mòji Białczi. Sami Ruscë, do przez lasë. W całoscë w lasach mdze fùl lëdzy a kòżdé drzéwiã swòjich latnëch kùrortów na Syberie, zamówią jich skòpicą. mdze błogòsławiéństwã. Państwòwé a priwatné, òd gradłów Wagónama mdą wòzëc. pò bòrë, zarobią dlô jich miéwców jak nigdë. Za wlézenié do Nie mdze żódnégò parlameńtu, leno król. Król Słuńce. chòjnë mdą lasowi pòdatk pòbierac. Òd kòżdégò zebrónégò A kaszëbsczim himnã bãdą „Kaszëbsczé jezora, kaszëbsczi las”. POMERANIA CZERWIŃC 2015 67 Z BÙTNA Dudk we dwòrze, Kùka w kòmòrze RÓMK DRZÉŻDŻÓNK – Czuł të? – zawòłôł brifka, klepiąc nocną gòdzëną na òkno mòji chatińczi zatacony midzë pëlckòwsczima danama a chójkama. – Dudk we dwòrze! – Wiém, wiém – òdrzekł jem zaspóny. – Czëtôł jem w internetach. – Mómë nowégò prezydeńta, kłopòt, jiwer, jiscënk na zemiã stąpił… A të, a të… jak wiedno nie chcesz wpùscëc nocnégò gòsca – brifka przëcësnął knérã do rutë. – Wpùscë mie. W taczim sztóce nicht ni mòże òstac sóm. Aj, panie, jo, cëż z tim natrzasłim brifką zrobic? Czorchającë szlorama, pòdeszedł jem do bùtnowëch dwiérzi, òtemkł je a wpùscył bënë negò mòjégò, czidłégò w głowie drëszka. – Pòj sa, sadnij so. Kôwkã wëpijesz? – rôcził jem jegò w paradnicã. – Zgłëpiôł jes? Kôwkã ò dwanôsti w nocë?! Chcesz miec trupa w chëczach? Jô bëz tegò móm cësnienié pòdniosłé… Dôj co mòcniészégò! – zakòmań dérowôł brifka. – Ë co të nó to rzeczesz? Nie je to kùńc swiata? – A co móm rzec? Ani dobrze, ani lëchò… – zawòłôł jem, sznëkrëjąc w kòmòrze za jakąs bùdlą. – Wiész të co, jô bë ce rôd pòczestowôł, ale proceńtów zafelało. – Të jes ale zgniélc! Bez ne dwie niedzele òd pierszi turë welacëjów jes nie sfórtowôł nick kùpic? – zdrzącë na krzëwą mùniã brifczi, widzec bëło, że béł òn baro niezadowòlony. – Dóm cë zażëc – zabédowôł jem. – Że tak rzekã, swiéżi towôr. Niwczerô młotô. – Proceńtã òbwònionô? – Nié, sokã ze slëwów. Brifka wcygnął fëst priz, pòkrãcył banią a jãknął: – Za mało proceńtów, za mało… Cëż terô? Cëż terô më, pëlckòwiôcë, mómë zrobic? Jakùż terô mómë żëc? – Wezkôj so jesz rôz zażij – pòdôł jem drëchòwi różk. – Mòże cë sã rozëm wëklarëje. Stãkôsz a kwãkôsz, jakbë to béł kùńc swiata. – Jakùż nie stãkac? Nie czëjesz të? Wińdzë bùten a pòsłëchôj, jak za Wisłą wiesoło na dudlach grają. Piesń dobëcégò dudlają. Krôj na pół pòdzelony. Nen jejich Ãdris 68 dobéł… a naju Bronk przegrôł. Łizë, płakanié a strach w Pëlckòwie je czëc. Pòcygnął jem knérą. – Jô tuwò nick nie czëjã. Kò mòże na tobaka mô taką dzywną pôchã? Wezkôj jesz rôz òszmakôj. – Tu nie jidze ò tobakã – brifka nasëpôł so dëbelt grëpã, zażił… a strzélił z knérë jak z kanónë. Strząsł sã, ùczosôł pôlcama pòszadzoné klatë a jikającë sã, prawił dali: – Jô so miôł ju wszëtkò pòùkłôdóné… A terô òd ti twòji tobaczi… mëslë mie zwiornãłë… Ala smãtcë! Cëż jô chcôł rzec? – drëch zamëslił sã głãbòk a pò sztócëkù rzekł: – Aha, wiém. Bëlno znajã przëczënã naju klãsczi. To bez negò przebrzëdłégò Kùkã. Pòjawił sã jak dëch a namié szôł. – Jaczégò zôs Kùkã? – Negò w skórze. To je spisk. Słëchôj, jak bëło: Dudk na dudlach mùzykòwôł, Kùka spiéwôł „Love JOW-ë, love JOW-ë”, jaż kùreszce najémù tak mòckò zadelë, że nen mùszôł tańcowac, jak ti mù grelë. Në i przegrôł, bò zaczął bez cwëkù gadac. Zaczął spiewac „love JOW-ë”, ale to jakòs tak falszëwie brzëmiało. Jô cë gôdajã, miôł òn negò mërégò dëcha Kùkã zadóné. Spisk jak nick. Jem tegò gwës… Wezdrzôł jem na drëcha, chtëren ni mógł òprzestac feflotac ò Kùkach, spiskach a JOW-ach. Cëż ù klina?! Pòwòniôł jem tobakã. Pôchã mia bëlną, ale… Jenë jo! Na gwës sedza w ni Kùka abò jaczi jinszi złi dëch! Natëchstopach wëtrząsł jem wszëtką tobakã z różka do szutuza a spùscył wòdã. Tej kôzôł jem brifce wëdmùszac knérã. Czej nen fëst smôrknął, tej òprzestôł gadac. Pôdł zmarachòwóny w zëslu a ùsnął. Zrobiło sã sztël jak òbczas welacjowi cëszi… blós dzes tam dalek, òd Warszawë stronë, dało sã czëc pòmión wiesołégò dudlaniô dudka na dudlach. A mòże to granié w pëlckòwsczich zdrzélnikach lecało? W brifce jesz pewno Kùka sedzôł, kò w spikù gãbã òtmikôł a zajisconym głosã szeptôł: – Zafelało… proceńtów zafelało… kòmòrze proceńtów zafelało… POMERANIA CZERWIEC 2015 NADBAŁTYCKIE CENTRUM KULTURY 9 FESTIWAL 1 7 -19 KULTUR LIPCA 2015, GDAŃSK ŚWIATA OKNO NA ŚWIAT FESTIVAL OF WORLD CULTURES scena plenerowa start: 19.00 (open- air stage), Targ Węglowy WINDOW ONTO THE WORLD 1 707. 1 5 WSTĘP WOLNY AURELIO IKENGA DRUMMERS ( Hon d ur a s ) PAD BRAPAD IFI UDE (Nigeria / Polsk a) (Francja) start: 19.00 18. 07 . 1 5 Centrum św. Jana (St. John’s Centre) ul. Świętojańska 50 (Nigeria / Polsk a) start: 19.00 19 07 . 1 5 BILETY 10 ZŁ / 20 ZŁ Centrum św. Jana (St. John’s Centre) ul. Świętojańska 50 KC NWOKOYE BILETY 10 ZŁ / 20 ZŁ SONGHOY BLUES (N i ge r i a / Po l sk a) MAMADOU & SAMA YOON (S enegal / Po l sk a) (M a l i ) KONCERTY | WYSTAWY | WARSZTATY www.festiwalkulturswiata.pl ORGANIZATOR PARTNER STRATEGICZNY NCK www.nck.org.pl BILETY: www.interticket.pl PATRONAT HONOROWY PROJEKT DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MINISTRA KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO PROJEKT DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MIASTA GDAŃSKA
Podobne dokumenty
ADRES REDAKCJI
Czerwiec 2013
• dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska
20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny a...
– Mëmka lubi wanodżi pò Kaszëbach.
