docI Kaszëbsczi Ňdpůst w Pňlanowie s. 3–5
download 
Reklamacja Transkrypt
I Kaszëbsczi Ňdpůst w Pňlanowie s. 3–5
I Kaszëbsczi Òdpùst w Pòlanowie s. 3–5 XXX-lecie spływu „Śladami Remusa” s. I–VIII Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: W NUMERZE: 3 Historicznô chwila Dariusz Majkòwsczi Opowieść o losach Polski 63 Szlachectwò òbrzesziwô. Krzysztof Korda 500 lat Trzebiatowsczich Jutrzenka-Trzebiatowsczim rozpòwiôdô 5 ZOdPawłã konnych omnibusów do Pesa Duo Tomôsz Fópka Sławomir Lewandowski 8 Kaszëbi dzãkùją ks. Sëchce 8 Dariusz Teatr Szekspirowski Majkòwsczi z widokiem na gwiazdy 11 Grażyna PierwszyAntoniewicz Dzień Kaszubski w Koszalinie 10 Wacław Nowicki Jubilatka Politechnika 12 Marta Zéńdzenia ù Méstra Jana. Jón Trepczik Szagżdowicz w ùbecczich zôpiskach do 1956 r. (dzél 3) Kaszëbizna w stolëcë 11 Słôwk Fòrmella kg 14 Pyrrusowe zwycięstwo? 12 Stanisław Kaszubi wSalmonowicz Gdańsku. Gdańsk stolicą Kaszub? – razparafii jeszcze! 16 O Wygoda i jej duszpasterzach. Józef CzęśćBorzyszkowski 1: Specyfika parafii 17 Józef Borzyszkowski Działo się w Gdańsku 19 Teresa Z południa. Czas wakacji Juńska-Subocz Kazimierz Ostrowski 18 Wspierajmy Pòmión skòwrónka 20 gwary – Renata Gleinert Tómk Fópka Z Michałem Kargulem rozmawia Dariusz Majkowski 21 20 Listy Ożywiają przeszłość 22 Marek Kaszubi na Pomorzu Zachodnim na przestrzeni Adamkowicz wieków. Część 1: Kiedy i skąd przybyli Brzôd kònkùrsu 22 Zygmunt Szultka Drzéżdżona Stanisłôw JankeOksywskiej 26 Sekrety Kępy 23 Jarosław Kłodziński Na zdrowié wejrowsczich szewców 28 rd Zbigniew (Binek) Urbanowski – zapomniany tucholski artysta (część 1) 24 Tacewnô pòzwa „Grif ”. Wòjcech Czedrowsczi Maria Ollick bezpieczi (dz. 2) w papiorach 30 Słôwk Fascynacja bogactwem kaszubszczyzny Fòrmella Z ks. prof. Janem Perszonem rozmawia Stanisław 26 Janke Zapachy mieszane, czyli o Coco Chanel Stanisław 33 Kaszëbë wSalmonowicz krôj 2015 28 Ryszard Struck żołnierz, starosta (cz. 1) Młodokaszuba, 34 Marian Wãdżersczi Hirsz bratińc Z Dabi Istvánã gôdô Stanisłôw Janka 30 Kaszëbsczi Na kùńc Eùropë i jesz dali…Ùczba 45 36 dlô wszëtczich. Z Tomaszã Plichtã gôdô Dark Majkòwsczi Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 38 parku Oliwskiego 32 Nowe Ùczba oblicze 37. Kaszëbsczi króm Marta RómanSzagżdowicz Drzéżdżón, Danuta Pioch PŁYWANIE Z REMUSEM. DODATEK JUBILEUSZOWY Terpy stworzyły I34 Edmund Szczesiak,Fryzów Zaczęło się w „Pomeranii” Jacek Borkowicz IV Waldemar Winiecki, Jedna wielka rodzina V Janusz Kowalski, Przedremusowe kajakowanie VI Zbigniew Wójcicki, Tak mi się zapamiętało VIII Roman Skwiercz, Kara Remusa I–VIII Najô Ùczba 39 Wojna wybrzeża z interiorem Jô jemBorkowicz kòmédiantã 35 Jacek Zbigniewã Jankòwsczim gôdô Stanisłôw Janke 40 Ze Boje kaszubskich drużyn (2) 39 Janusz Kowalski czyli po naszamu Uczby Dzień Edukacji, 42 Maria Ùnihòkej i klósk Pająkowska-Kensik Adóm Hébel 39 ZMirosława 43 Kociewia.Möller Centryfuga czasu Szkoła Maria Pająkowska-Kensik 44 gazowëch strachów i nôdzeji? 40 Kùńc „Gdynia” w Holandii Matéùsz Bùllmann Andrzej Busler 45 Pòtkanié z pierszą knégą Biblëji 42 Żyją w niewygasłej pamięci DM Ostrowski 46 Kazimierz Bëc abò nie bëc pùcczi bòlëcë 42 Pioter Żëją wLéssnawa niewëgasłi pamiãcë 47 Tłóm. Kaszëbsczé DanutaZjôzdë Pioch rd 44 Żuławy Biég za zdrowim 48 z pokładu łodzi Bògumiła Sławomir Cërockô Lewandowski 50 Małi bjałi dómek wew moji pamnianci śni! 46 Wiérztą żëcé pisóné Zyta MayaWejer Gielniak, tłóm. Bòżena Ùgòwskô 51 Ringrafë Witosława 2015 Zrozumieć Mazury. Pobożność 48 bc Mierzwa 52 Waldemar „Chcąc mieć przyszłość, należy mieć przeszłość” 50 Krzysztof Kowalkowski Z drugiej ręki 54 Pod skrzydłami Pegaza 51 ZListy Marcinem Podporą rozmawia Maya Gielniak 56 Zrozumieć 53 Lektury Mazury. Plon Waldemar Mierzwa 57 ZPamiętajmy o Żeromskim – piewcy morza 58 drugiej ręki Jerzy Nacel 60 O kursie języka kaszubskiego na stronie 59 kaszubskidladzieci.pl Pusta noc w Kanadzie Katarzyna AleksandraBliźniewska Kurowska-Susdorf 61 Moda na haft kaszubski 62 Klëka Anna Trepczyk 62 66 Lektury X Konkurs „Moja pomorska rodzina” 68 Krzysztof Mòje serakòjsczé miesące Kowalkowski Jarosłôw Kroplewsczi 67 Po czim pòznac artistã 69 Klëka Tómk Fópka 75 Jak czëtac lëdzy 68 Tómk Fópka meloman Pëlckòwsczi Drzéżdżónk 76 Rómk W Serakòjcach w dzéń targòwi… Rómk Drzéżdżónk POMERANIA 2015 POMERANIALËPIŃC–ZÉLNIK LËSTOPADNIK 2014 Od redaktora Tego lata zachęcamy do spojrzenia na zachód. Najpierw na Górę Polanowską, gdzie za sprawą ojca Janusza Jędryszka odbył się kaszubski odpust. Po kilku wiekach na tym wzniesieniu położonym ok. 40 km od Koszalina znowu tłumy pielgrzymów modliły się w języku, który niegdyś był tu codzienną mową. Franciszkańska pustelnia znajdująca się w tym miejscu może się stać ważnym punktem dla miłośników kaszubszczyzny nie tylko z Pomorza Środkowego. Jeszcze dalej na zachodzie, bo w Szczecinie, spotkali się Trzebiatowscy, którzy w tym mieście hucznie świętowali 500-lecie swojej rodziny i zorganizowali Kongres Rodów Pomorskich. Przez trzy dni w stolicy województwa zachodniopomorskiego język kaszubski można było usłyszeć na scenie, na ulicach i w kościele. A jeśli ktoś ma wątpliwości, czy słusznie na Środkowym i Zachodnim Pomorzu w coraz większym stopniu obecna jest kaszubszczyzna, to powinien sięgnąć do artykułu prof. Zygmunta Szultki „Kaszubi na Pomorzu Zachodnim na przestrzeni wieków”. W tym numerze publikujemy jego pierwszą część i już zapraszamy do lektury kolejnych odcinków (a może i do dyskusji?) w następnych „Pomeraniach”. Na zakończenie gratulacje dla organizatorów Kaszubskiego Spływu Kajakowego „Śladami Remusa”. W tym roku już trzydziesty raz wypłynęli na pomorskie jeziora i rzeki. Warto przeczytać specjalny dodatek, który zamieszczamy z tej okazji. Jesteśmy dumni, że możemy być patronem tego wydarzenia. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@ wp.pl • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. 2 ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Piotr Machola (redaktor techniczny) Marika Jocz (Najô Ùczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Janke Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Hanna Makurat FOT. NA OKŁADCE Nad morzem w Ustce © hjschneider – Fotolia.com WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o. ul. Bpa Dominika 11 83-130 Pelplin Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 TÉMA MIESĄCA Historicznô chwila Na Swiãti Pòlanowsczi Górze pò stalatach zôs brzëmiałë mòdlëtwë pò kaszëbskù. 13 czerwińca wiãcy jak tësąc lëdzy z całégò Pòmòrzô, òd Gduńska pò Szczecëno, wzãło ùdzél w I Kaszëbsczim Òdpùsce w tim môlu. DA R I U S Z M A J KÒ W S C Z I Pòmnik sw. Òttona w Pòlanowie. Tu zaczął sã I Kaszëbsczi Òdpùst POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Wszëtkò zaczãło sã pòd pòmnikã sw. Òttona w Pòlanowie. To prawie dzãka niemù ta góra òprzestała bëc pògańską, a stała sã marijnô – pòdczorchiwôł òjc Janusz Jãdrëszk, przédny òrganizator òdpùstu. Spòd ny drzewiany rzezbë ùczãstnicë piechti przeszlë pôrã kilométrów (wikszosc òstro pòd górã), żebë mòdlëc sã òbczas mszë swiãti. Òdprawił jã archidiecezjalny kapelón Kaszëbów ks. Leszk Jażdżewsczi. Czëtania, psalm, ewanieliô i mòdlëtwa wiérnëch òstałë przeczëtóné (abò zaspiéwóné) pò kaszëbskù. W rodny mòwie wëgłosył téż kôzanié ks. Marión Miotk. To historiczné wëdarzenié. Zôs kaszëbizna rozlégô sã na ti swiãti górze – gôdôł ò. Jãdrëszk. Jistno czëła wiãkszosc pielgrzimów. Wiele z nich pòdczorchiwało, że bierzą ùdzél w czims nadzwëkòwim (chòc tej-sej dało sã czëc głosë, że kaszëbiznë bëło równak za mało: jesmë przëjachelë z ksążeczkama, przërëchtowóny na to, że wikszosc mszë bãdze pò kaszëbskù – përznã z żôlã gôdelë niejedny ju pò ùroczëznach). Dosc tëli lëdzy przëjachało w zòr ganizowónëch karnach aùtobùsama. Bëło tak chòcle w przëtrôfkù słëpsczich Kaszëbów. Më jesmë baro związóny z Pòlanowã ju òd dôwna. Równo 10 lat temù jesmë pòsadzëlë tu drzewkò, jaczé mô przëpòminac ò najich związkach z tą swiãtą górą. Wnenczas miało 30 cm, terô 3 TÉMA MIESĄCA Pielgrzimòwie ju na Swiãti Górze mô 4 métrë. To pòtwierdzenié tegò, że słëpsczi Kaszëbi ò tim môlu pamiãtają òd lat. Jezdzymë tu czãsto na rozmajité ùroczëznë. Dzysô je tu naju kòl 100 – gôdô Alfónks Klepin ze słëpsczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. I za sztót dodôwô: nie bëłobë tuwò nick bez òjca Janusza [Jãdrëszka – DM]. To nie je do ùwierzeniô, co òn zrobił tuwò w tak krótczim czasu. Priwatnyma aùtołama przëjachało dosc wiele mieszkańców Kartuz. Jem pierszi rôz na tim placu. To zaszczit bëc tuwò dzysô. Mùszã równak wrócëc tu z całą familią ju pò òdpùsce. Mògã sobie leno wëòbrazëc, jak piãkno tu je, czedë ni ma lëdzy – rzekł mie Kazmiérz Kò walewsczi. Na òdpùsce pòjawiło sã 14 ksãżi, w tim kùstosz swiónowsczégò sanktuarium ks. Eùgeniusz Grzãdzëcczi, jaczi przëwiózł kòpiã figùrczi Matczi Bòsczi Królewi Kaszub. Béł téż prawòsławny dëchòwny ks. Mariusz Synak. Ò mù zyczną stronã Eùcharistie mielë starã nôleżnicë chùru Pięciolinia z Lëni. Pò mszë òstała pòswiãconô drzewianô tôf la z kaszëbsczim tekstã „Magnificat”, jaką ùfùndowelë Antoni Przédnik kòszalëńsczégò partu W. Nowicczi kôrbi ò bëtnoscë Kaszëbów na westrzédnym Pòmòrzim Kôzanié wëgłosył ks. M. Miotk. Pierszi z prawi sedzy w stule z kaszëbsczim wësziwkã ò. J. Jãdrëszk, trzecy z prawi przédny celebrans ks. L. Jażdżewsczi 4 na POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 M TÉMA MIESĄCA Szreder, Bòlesłôw Prondzyńsczi i Alfónks Klepin. Wôrt jesz pòdczorchnac, że na zaczątkù ùroczëznów przédnik partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzesze niô z Kòszalëna Wacłôw Nowicczi òpòwiedzôł ò historie bëtnoscë Kaszëbów na westrzédnym Pòmòrzu. Pò òdpùsce zapitôł jem gò ò dzejania tegò nowégò partu KPZ. Mùszimë przede wszëtczim miec cësk na edukacjã, na ùczbã prôwdzëwi historie Kòszalëna i òkòlégò. Dzysô je tak, że jak piszã w mòjich ksążkach ò tim, że czedës mieszkelë tuwò Kaszëbi, to nicht nie chce mie wierzëc. Naji part chce zmienic taczé mëslenié. Nie je nama letkò, bò ni mómë taczégò wspiarcô, jak partë w pòmòrsczim wòjewództwie, ale bãdzemë próbòwac – rzekł W. Nowicczi. Pò zakùńczenim mszë ùczãstnicë mòglë cos zjesc i pòsłëchac wëstãpów karnów i kapelów z Pòmòrzô i téż recytacjów Idë Czajinë, jakô prezentowa na binie kaszëbską pòézjã. W miono zarządu KPZ i Marszôłka Pòmòrsczégò Wòjewództwa wëstąpił Michôł Szczupaczińsczi, chtëren m.jin. pòdzãkòwôł za zòrganizowanié òdpùstu ò. Jãdrëszkòwi i wrãcził mù kaszëbsczé tłómaczenié Knédżi Zôczątków Wiãcy ò Swiãti Górze Pòlanowsczi jesmë piselë w „Pomeranii” 5/2015 A. Klepin (z nożiczkama w rãce) i B. Prondzyńsczi przecynają czôrno-żôłtą blewiązkã na tôflë z kaszëbsczim Magnificat Midzë drzewama, kąsk tacącë sã przed słuńcã na górze, mòdlëło sã wiãcy jak 1000 pielgrzimów POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Bùrméster Pòlanowa G. Lipsczi (Kaszëba) dostôł w pòdzãkòwanim za pòmòc przë òrganizacji òdpùstu dwie kaszëbsczé pùpë 5 NAJE KÔRBIÓNCZI Szlachectwò òbrzesziwô. 500 lat Trzebiatowsczich Eùropejsczé Dnie Pòmòrzô w Szczecënie, 5–7 czerwińca 2015 rokù. Pôrã rozeg racjów w jednym, w tim: 500-lecé rodu Trzebiatowsczich i Kaszëbsczé Dnie. Z òrganizatorã wëdarzeniô Pawłã Jutrzenka-Trzebiatowsczim rozpòwiôdô Tomôsz Fópka. 500 lat temù, w Szczecënie, ksążã Bògùsław X... To brzëmi jak pòczątk bôjczi. Dolëbóg jo, to szlachùje za bôjką, w całoscë dlô słëchińców niez rze szonëch z Trzebiatowsczima. Dlô Trzebiatowsczich téż to tak wëzdrza 15 lat temù, czej jesmë òdkrëlë to wëdarzenié z historie naszich przódków. Dzysô pò rozezdrzenim sã w dzejach naszich familiów, pò wëprowadzenim genealogicznëch lëni wiele rózgów na wicy jak 300 lat do tëłu, pò òdw iedzenim môlów, w jaczich żëlë, zakłôdelë familie, dzejelë, bawilë sã i ùmiérelë – te 500 lat nie wëdôwô sã bëc cządã za baro òdległim. A wszëtkò to rozpòczãło sã w Szczecënie w „drëdżi wtórk pò Trzech Królach” rokù 1515, czedë to zôpadnopòmòrsczi ksążã z rodu Gri fitów Bògùsłôw X, zwóny Wiôldżim, przëjął na swòjim zómkù szesc Kaszëbów: Szëmóna Jutrzenkã, Baltazara Zmudã, Jerzégò Malotkã, Szëmóna Reszkã, Wòjcecha Panka i Grégòra Chamiera – a nadôł jima môl Trzebiatkòwò w bëtowsczi zemi, co leżôł kòl sami grańcë z Rzeczpòspòlitą Pòlską. (...) Òd rokù 2000 òprzez rodzynné zjazdë i historiczno-genealogiczné badé rowania chcemë pòzbierac nasze krewniostwò, co je pòrozeszłé pò całim swiece. Do Szczecëna na Jëbleùsz 500-lecô przëjachelë Pòlôszë, Niemcë, Amerikónowie i, chòcô mómë różné nôrodowé pòczëcé, rzeszi nas òkróm krwi pòczëcé bëcô Pòmòrzónama, Kaszëbama. 6 Noblesse oblige – szlachectwò òb rzes ziwô. Jak to je, nôleżec do szlachecczégò stanu w XXI stalatim? Je to ale drãdżé pëtanié. Kaszëbskô szlachta pòza wòlnoscą i niejednyma òbiwatelsczima prawama nié za wiele różniła sã òd resztë spòlëznë na Kaszëbach abò w całoscë sã nie różniła. Tej dzysô pòdług mie je to cos na zort fòlkloru – cekawé nôzwëskò, herbë. Prôwda, historiô je w niejednëch przëtrôfkach lepi ùdokùmeńtowónô, dzãka czemù lżi je dozerac tradicjã. Dlô m ie wôżn iészé je pòczëcé przënôleżnoscë do rodzënë niżlë do stanu. Òd czilenôsce lat dzejô Radzëzna Fa miliów Trzebiatowsczich. Rëchtëjeta m.jin. zjazdë. Co je przédną mëslą – deją dlô Wajégò dzejaniô i chtërne z dzejaniów są nôpierszé w szturze? Je czile wôżnëch célów, jaczé wskôzëją czerënk dzejaniô Radzëznie. Pò pierszé: integracjô nôleżników naszich familiów. Òdbiwô sã to òprzez zjazdë, zetkania, òdeckniwanié pòczëcô wëcmaniznë, przez nawzôjné pòznôwanié sã, pòspólné dzejanié i zabawã. Pò drëdżé: dozeranié spôdkòwiznë naszich rodów i Pòmòrzô. Òpracowiwómë historiã a pòchòdzenié pòsobnëch rodzynnëch rózgów, jich sedzbów i przedstôwiómë je w ksążkach, albùmach. Òrganizëjemë prelekcje, czëtania na temë rodzënë, Kaszëb i Pòmòrzô. Zgrôwómë a mómë starã przëchłoscëwac jinëch do ùchòwaniô pòmòrsczi spôdkòwiznë. Pò trzecé: dozérómë kaszëbskò-pòmòrską juwernotã. Jesmë rëszny w kaszëbsczim ruchù, rozpòmiónowiwómë kaszëbską kùlturã na naszich zjazdach i jesmë przëtomny na regionalnëch rozegracjach na Kaszëbach. Niemcë, Amerika, Hong-Kòng, Du bai – stądka a z całi Pòlsczi przëbëlë Trzebiatowscë do Szczecëna i wzãlë ùdzél w specjalno przërëchtowóny kònferencji. Chtëren nôród nôpilni dokùmeńtëje i jak swòje kòrzenie? Jak mielë jesmë leżnosc wësłëchac a ùzdrzec na kònferencje òbczas Kòn gresu Rodów Pòmòrzô, kòżdi robi to na swój ôrt, kòrzëstając z mòżlëwòtów, jaczé mô. Amerikónowie dokùmeńtëją historiã swòjégò przebiwaniô w USA a òrganizëją co 5 lat rodzynné pòtkania w fòrmie piknikù. Niemcë prôcëją nad historią naszich rodów baro metodiczno, sznëkrëjącë w archiwach i wëspółdzejającë z ùczałima. Dwie rózdżi rodzënów: von Malotki a von Chamier òd 100 lat mają zaregistrowóné rodzynné stowôrë. Pòlôszë dokùmeńtëją żëcé rodzënów, òsóbnëch jich nôleżników, historiã rodowëch sedzbów a pòchòdzenié pòsobnëch rózgów. Wszëtczé te dzejania sã dofùlowiwają, a dzãka corôz blëższi wespółrobòce jesmë w sztãdze wiele wiãcy zrobic. Wëcmanim. Bùsznita sã dokôzama nôleżników rodu i sami achtniwôta zasłużonëch. POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 NAJE KÔRBIÓNCZI Òbczas Eùropejsczich Dniów Pòmòrzô w Szczecënie jesmë pòdzywielë m.jin. malowinã, pòézjã i muzyczny kùńszt Trzebiatowsczich. Bëlë téż pòliticë. Co je mùsz robic, żebë so bie zasłużëc na Wasze ùczestnienié? Główné założenia nôdgrodë, jaką wrãcziwómë, to je Medalu Miona Ksãca Bògùsława X – to rozsławiwanié nôzwëska Trzebiatowsczi przez bëlné dzejanié na spòdleczny i warkòwi niwie a nadzwëczajné dzejania na rzecz dobra Rodów Trzebiatowsczich jakno całoscë abò òsóbnëch nôleżników. Pierszima nôdgrodzonyma (tedë jesz diplomã) bëlë: Benedikt Reszka a Édmùnd Szczesôk za pòmòc w sprowadzenim do Pòlsczi Gertrudë Jutrzenka-Trzebiatowsczi, ùprowadzony przez sowiecczé wòjskò w 1945 rokù i trzimóny w òsoblëwim pòjmanim do 1998 r. Laùreatama nôdgrodë bëlë artiscë, ùczałi, ksãża, pòdjimcowie, pòliticë, sa mòrządowcówie a kaszëbsczi dzejarze. Bonnie Brost-Trzebiatowsky z USA, czej przedstôwiała swòjã rodową rózgã i mówia ò rézy, przërównała krôjòbrôz stanu Wisconsin do pej zażów Kaszëb. Zómkòwô bina òbz dobionô bëła kaszëbsczima fanoma, a w farwnym kòrowòdze, jaczi cygnął w stronã Zómkù Pòmòrsczich Ksążãt, wërazno bëlë widzec Kaszëbi. Szło rozpòznac kaszëbiznã w gôdkach, w fòlklorze na estradze a w... jazzu. Zjôzd zakùńcził sã kaszëbską mszą sw. w szczecyńsczi bazylice, òbczas jaczi w darënkù òstałë przekôzóné czelëchòwé ruchna pò kaszëbskù wëszëté. Kùli je kaszëbskòscë w co dzénnoscë Trzebiatowsczich? To zanôlégô òd te, jak sã to mierzi. W 80. latach XX stalatégò profesór Mark Latoszk prowadzył socjologiczné badérowania nad Kaszëbama, jich etniczną przënôleżnoscą. Przëjimóné bëłë w nich rozmajité rozróżnienia, m.jin. geneticzné, co dôwało stwierdzëc, kùli je pełnëch Kaszëbów, kùli pół-Kaszëbów itd.; a téż rozróżnienié pòczëcô tożsamòscë – kùli z nich czëje sã Kaszëbama. Jô sóm, mdącë pòdług pierszégò kriterium pół-Kaszëbą, bò mòja mëma je z Wiôlgòpòlsczi – móm 100% kaszëbsczi juwernotë. Mòja córka, co je geneticzno w czwiôrtim dzélu Kaszëbką – z zamiłowaniô do kaszëbiznë sztudérëje kaszëbistikã na Gduńsczim Ùniwersytece. Kòl Trzebiatowsczich je tëli kaszëbskòscë, kùli je ji w sercu kòżdégò. Są taczi, co dlô nich kaszëbsczé sprawë są cwëkã w żëcym, jak np. Zdzysłôw i Aleksander z Gdinie, Édmùnd ze Słëpska, Éwa z Brzézna Szlachecczégò. Są to dzejarze kaszëbsczégò ruchù. Są ti, co swòją kaszëbskòsc dozérają przez swój wark, jak np. wësziwôrka Gabrisza z Tëchómia czë wëdôwca Tomôsz ze Gduńska. Są taczi, co dlô nich kaszëbskòsc to je codniowòsc, je jak jôda czë lëft. Ùrodzëlë sã w kaszëbsczich rodzënach, dze sã mówi, mësli, żëje, czerëjącë sã dzéń w dzéń wôrtnotama Kaszëbóm blësczima. Są ti, co mają kaszëbskòsc w sercu zataconą – nié do pòkôzywaniô bùten. Są taczi, co żëjącë w różnëch zakątkach Pòlsczi czë téż za grańcą, òdkrëlë w se kaszëbskòsc òd nowa, czej òbczas zjazdów dowiedzelë sã, że pòchòdzą z kaszëbsczich familiów. Nie znajã nikògò z Trzebiatowsczich, co bë béł kaszëbiznie przék. A òbczas zjazdów kaszëbizna je stałim i wôżnym dzélã programù, bez jaczégò nijak nie widzymë naszich zetkaniów. Stolëmné, ùdbóné 15 lat temù a z roz kòlibã przëgòtowóné wëdarzenié je jù slôdë. Mòżesz zdradzëc, jaczi je pòsobny cél Radzëznë Familiów? Bezùstôwnym, wiedno aktualnym célã je òrganicznô robòta, to je òrganizacjô Zjazdów Trzebiatowsczich a badérowania dzejów naszich rodów, terô pòszerzoné ò wespółdzejanié z naszima rodzënama z Niemców i USA. W Szczecënie wëdarzëłë sã tak wôżné rzeczë, że dobrze bë bëło je cygnąc dali. Wôżné nié leno dlô Trzebiatowsczich, ale téż dlô Pòmòrzô i Kaszëb. Móm nôdzejã, że I Eùropejsczé Dnie Pòmòrzô, w òbrëmienim chtërnëch òdbëłë sã Dnie Kaszëbsczé w Szczecënie, Kòngres Rodów Pòmòrzô, Zdjãcé Pòmòrzónów, Festiwal Kùlturów Pò mòr zô a Pòmòrsczi Jôrmark – stóną sã zôczątkã wesp ółr obòtë różnëch strzodowisków i nôr odów, co rep rezeńtëją różné kùlturë, jaczé òprzez dzejowé krzëkwë pòtkałë sã na Pòmòrzu. Òprzez założoną przez nas Stowôrã Spôdkòwiznë Pòmòrzô Miona Bògùsława X (Stowarzyszenie Dziedzictwa Pomorza Imienia Bogusława X) mómë chãc ùdostac do wespółdzejaniô samòrządë, spò lëznowé òrganizacje i dzejac dlô rozwiju Pòmòrzô na spòdlim dbałotë ò ùchòwanié pòmòrsczi spôdkòwiznë. Widzącë, jaczi bëlny brzôd przënôszają nasze pòtkania a zjiscywóné ùdbë, mómë wòlã i skòrnotã służëc wskôzą, przikładã i pòmòcą jinym kaszëbsczim, pòmorsczim familióm do pòdjimaniô pòdobnëch do naszich dzejaniów. Paweł Jutrzenka-Trzebiatowszczi òtmikô Kòngres. Òdj. T. Fópka POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 7 PAGINA LEWA Latos gmina Serakòjce ògłosëła patronã rokù ks. Bernata Sëchtã. Pòd zéwiszczã „Liczą Kaszuby, żem je tak kochał…” òstało przërëchto wónëch czile kònkùrsów i wëdarzeniów sparłãczonëch z aùtorã dokazu Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Nôwôżniészim pónktã òbchòdów bëło ùroczësté òdkrëcé pòmnika tegò jednégò z nôbëlniészich badérów kaszëbiznë, pòchôdającégò z Pùzdrowa w gminie Serakòjce. 8 POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 WËDARZENIA Kaszëbi dzãkùją ks. Sëchce DA R I U S Z M A J KÒ W S C Z I Nigle z pòmnika òstałã zjimniãtô czôrno- -żôłtô blewiązka, nôprzód w bùdinkù Ùrzãdu Gminë òdbëła sã nôùkòwô kònferencjô na wdôr ks. Sëchtë. Swòje referatë wëgłosylë m.jin. prof. Éwa Rogòwskô-Cybùlskô i prof. Mark Cybùlsczi. Wiãkszosc wëstąpieniów tikało nôwiãkszégò dokazu ùczałégò ksãdza. Jegò Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej òmôwielë dr Justina Pòmierskô, dr Małgòrzata Klinkòsz, mgr Pia Šlogar, dr Hana Makùrôt i mgr Aneta Kùlwikòwskô. Dr Sławòmir Bronk gôdôł ò mùzycznëch dokazach z Hanka sã żeni (i je spiéwôł), a ks. dr Wòjcech Klawikòwsczi òpòwiôdôł pò kaszëbskù ò tim, jak Sëchta rozmiôł równoczasno bëc dëszpasturzã i ùczałim. To mòże bëc mòdło dlô kaszëbsczich ksãżi. Ù niegò dało sã pògòdzëc dëszpasturską robòtã i dzejanié dlô kaszëbiznë. Robòta dlô tatczëznë prowadzëła gò do Bòga. Mie sã ù niegò téż widzy, że rozmiôł dzejac i dlô Kòcewiôków. Béł òtemkłi na wszëtczich lëdzy, do jaczich béł pòsłóny, i wszãdze rozmiôł ùwrazlëwiac na wôrtnotã swòji mòwë i zemi – pòdczorchiwôł. Ta kònferencjô miała pòkazac przede wszëtczim wiôldżé bògactwò słowarza ks. Sëchtë, ale téż rozmajitosc jegò zainteresowaniów i dzejaniów – rzekła direktorka Gminowégò Òstrzódka Kùlturë w Serakòjcach Irena Kùlwikòwskô. POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Pò skùńczenim kònferencji przë papiesczim wôłtôrzu òsta òdprôwionô mszô swiãtô. Pòd przédnictwã pelpliń sczégò biskùpa Riszarda Kasynë wszë tcë ùczãstnicë mòdlëlë sã ò zbawienié ks. Sëchtë. Wôrt pòdczorchnąc, że czëtania i psalm bëłë pò kaszëbskù. Przëjachało téż pôrãdzesąt przedstôwców partów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô z Kaszub i Kòcewiô (m.jin. z Pelplëna, gdze ks. Sëchta mieszkôł wiele lat). Pòjawiła sã téż delegacjô z Katolëcczich Szkòłów miona ks. B. Sëchtë ze Swiecô, jaczé reprezentowôł m.jin. ks. direktor Przemisłôw Szulc. Pò mszë ùczãstnicë wëdarzeniô przeszlë pòd kòscół sw. Môrcëna, gdze stoji nowi pòmnik (òb. s. 8) aùtorstwa Jarosława Wójcyka, artistë ze Serakòjc. Przed ùroczëstim zjimniãcym blewiązczi przez fùndatorów (bracynów Andrzeja i Tadéùsza Bigùsów a téż przedstôwcã serakòjsczi gminë wójta Tadéùsza Kòbielã) i ks. bpa Riszarda Kasynã przemówił ks. prof. Jan Perszón, jaczi gôdôł m.jin. ò tim, że ks. Sëchta wòlôłbë barżi jak pòmnik widzec Kaszëbów, co mają wiãkszą starã ò kaszëbiznã i swòjã wiarã. Na zakùńczenié T. Bigùs wspòmnął dobëca ks. Sëchtë i przëbôcził słowa jegò wiérztë. 9 WËDARZENIA Kaszëba, co bë zapiarł sã Kaszëbsczégò imienia, Nie béłbë gòdny, żebë gò Kaszëbskô niosła zemia. Ten jak wietew ùschnie wnet, Bò z niegò wińdze krew! Òbczas ùroczëznów tak w òficjalnëch wëstąpieniach, jak i w niefòrmalnëch gôdkach wiele razy wrôcało pitanié ò to, czë kùreszce ùdô sã zôs wëdac Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Dało sã czëc nawetka apel do prawnégò erbë spôdkòwiznë aùtora tegò dokazu ò zgòdã na pùblikacjã. To bë béł nôlepszi pòmnik dlô ksãdza Sëchtë, jaczi mòżemë pòstawic. Robimë, co mòżemë, ale wcyg w tim tunelu ni ma widu – rzekł mie zapitóny ò tã sprawã wójt Tadéùsz Kòbiela. A na zakùńczenié trzë wëpòwiescë na témã znajomòscë ks. Sëchtë westrzód mieszkańców gminë Serakòjce. Wiãkszosc mieszkańców je z niegò bùsznô. Je to widzec w dbałoscë ò òbelisk w Pùzdrowie, czëc òb czas kònkùrsów Rodny mòwë, gdze sã recytowóné jegò dokazë, wëdôwóné są pùblikacje. Ten pòmnik w westrzódkù Serakòjc mòże to jesz pòprawic – gôdô I. Kùlwikòwskô. Pò prôwdze lëdze wiedzą, że béł chtos taczi, jak ks. Sëchta, pò prôwdze wiedzą, że béł jednym z nas, z ti zemi, ale jegò żëcé, jegò tekstë znają słabò – dodôwô dr. S. Bronk z blësczégò Gòwidlëna. I jesz wójt T. Kòbiela: Starszi lëdze pamiãtają ks. Sëchtã i wiedzą, kim béł i co znaczi dlô Kaszëb. Z młodim pòkòlenim je ju kąsk gòrzi. Mòże dzãka pòmnikòwi téż òni zaczną mëslec i szukac, co òn zrobił dlô Kaszub. Mòże – jak głosy hasło latoségò rokù jegò miona – „policzą mu Kaszubi, że je tak kochał, tak się dla nich trudził”. Òdj. DM Bernat Sëchta ùrodzył sã 21 strëmiannika 1907 r. w Pùzdrowie. Skùńcził Wëższé Dëchòwné Seminarium w Pelplënie. Béł wikarim w Swiecym, robił téż w bòlëcë w Kòcbòrowie. W 1946 r. òstôł magistrã filozofie. W 1947 r. òbronił na Pòznańsczim Ùniwersytece doktorat na spòdlim dokazu: Materialna kultura ludowa Borów Tucholskich na tle etnografii kaszubskiej i kociewskiej. W tim samim rokù òstôł probòszczã w katédralny parafie w Pelplënie. Jakno pisôrz debiutowôł w 1925 r. dokazã Szopka Kaszubska. W 1937 wëdôł Hanka sã żeni. Napisôł téż Wesele kociewskie, Dzéwczã i miedza, Spiącé wòjskò, Bùdzta spiącëch i Òstatnô gwiôzdka Mestwina. Ùsadzywôł téż wiérztë. Nôwôżniészima dokazama ks. Sëchtë są słowarze. W latach 1967–76 pòwstôł Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, w jaczim je zapisónëch pôrãdzesąt tësący słów, òpisënczi zwëków, bòkadny fòlklorowi materiôł, rzeklënë, tekstë spiéwów. Wëdôł téż Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej. W 1968 r. dostôł Medal Stolema. W 1982 r. òstôł doktorã honoris causa Gduńsczégò Ùniwersytetu. Ùmarł 25 lëstopadnika 1982 r. we Gduńskù. Pòchòwóny je w Pelplënie. 10 POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 WYDARZENIA Pierwszy Dzień Kaszubski w Koszalinie WA C Ł AW N O W I C K I Mszą świętą odprawioną w kościele parafialnym pw. św. Józefa Rzemieślnika 16 maja 2015 r. rozpoczął się pierwszy Dzień Kaszubski w naszym mieście. Ofiarę w intencji członków reaktywowanego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Koszalinie celebrowali kapłani-członkowie ZKP, proboszcz parafii ks. Tadeusz Kanthak oraz franciszkanin o. Janusz Jędryszek ze św. Góry Polanowskiej. (…) W kościele znakomicie grała i śpiewała pieśni religijne Kaszubska Kapela Rodzinna „Bas” z Sierakowic, w tym pieśni do Matki Boskiej Sianowskiej Królowej Kaszub oraz Matki Boskiej Swarzewskiej Królowej Polskiego Morza. Zostaliśmy mile zaskoczeni liczbą delegacji ościennych oddziałów ZKP, które w strojach ludowych i z kaszubskimi flagami uczestniczyły w Dniu Kaszubskim, wspomagając nas w naszym święcie. Najliczniejsza była reprezentacja oddziału w Słupsku, z wiceprezesem Antonim Szrederem i członkiem zarządu Zenonem Majkowskim na czele. Po nabożeństwie w salce na plebanii odbyło się uroczyste otwarte zebranie nowo powstałego oddziału. (...) Na początku zabrał głos przewodniczący Kaszubskiego Zespołu Parlamentarnego senator Kazimierz Kleina, zarazem członek Rady Naczelnej ZKP. Życzył nam powodzenia w pracy organizacyjnej na ziemiach ongiś zamieszkałych przez Kaszubów, gdzie jednym z zadań jest edukacja regionalna współczesnych Pomorzan w zakresie tradycji kaszubskich sięgających czasów księstwa Gryfitów. Następnie reprezentacja oddziału w Szczecinie odczytała POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 obecnym list gratulacyjny prezesa ZG ZKP Łukasza Grzędzickiego. Otrzymaliśmy również gratulacje od słupskiego oddziału Zrzeszenia. Dziękując za dobre słowo, wyraziłem pogląd, że powstanie koszalińskiego oddziału ZKP to sukces nie tylko nasz, ale przede wszystkim dra Ryszarda Stoltmanna, który włożył w to zadanie wiele sił, starań i nakładów, a z ważnych przyczyn osobistych w Dniu Kaszubskim nie mógł uczestniczyć. Nowo przyjęci członkowie Zrzeszenia mieli zaszczyt otrzymać legitymacje z rąk senatora Kazimierza Kleiny. Podczas zebrania omówiliśmy zamierzenia na najbliższy okres; w pierwszej kolejności udział w I Odpuście Kaszubskim na św. Górze Polanowskiej. (…) Nasz oddział uczestniczył w jego przygotowaniu, w skład komitetu organizacyjnego weszli Piotr Kłobuch i Wacław Nowicki. Wysłuchaliśmy również krótkiej informacji ks. Tadeusza Kanthaka, organizatora pielgrzymek do Sanktuarium MB Królowej Kaszub w Sianowie. W godzinach 18–22, w ramach Nocy Muzeów, przy Archiwum Państwowym w Koszalinie czynne było stoisko kaszubskie, które obsługiwali zrzeszeńcy z Sierakowic. Odwiedzający mogli obejrzeć obrusy z tradycyjnym, siedmiokolorowym haftem kaszubskim, nabyć pamiątki regionalne i tabakę oraz otrzymać materiały promujące Pojezierze Kaszubskie. Koncert kapeli „Bas” rozpoczął się o godz. 19, można było podziwiać grę na tradycyjnych instrumentach ludowych: diabelskich skrzypcach i burczybasie. Prowadzący zespół państwo Teresa i Henryk Klasowie próbowali nauczyć publiczność kaszubskich nut, lecz z miernym powodzeniem. W opinii koszalinian koncert Stoisko kaszubskie przy Archiwum Państwowym w Koszalinie stał na wysokim poziomie pod względem muzycznym (jednak co klasa, to Klasa!). Osobom skarżącym się na to, że nie rozumieją tekstów piosenek, żartobliwie polecałem naukę języka regionalnego. A teraz na poważnie – w tych regionach, gdzie Kaszubi stanowią niewielki procent społeczeństwa, czasem warto zaśpiewać także polskie wersje kaszubskich pieśni. Dzień Kaszubski uważam za udany, już teraz należy się zastanowić nad jego powtórzeniem. Za pomoc w jego przygotowaniu dziękuję władzom Zrzeszenia, dyrektorce Archiwum Państwowego w Koszalinie Joannie Chojeckiej, proboszczowi parafii św. Józefa Rzemieślnika ks. Tadeuszowi Kanthakowi, a także Kaszubskiej Kapeli Rodzinnej „Bas”. 11 KASZËBI W PRL-U Zéńdzenia ù Méstra Jana. Jón Trepczik w ùbecczich zôpiskach do 1956 r. SŁÔWK FÒRMELLA* Czasã, czej czëtô sã, co pòwëpisywe lë w swòjich papiorach fónkcjonariuszowie ùrzãdu (òd 1956 rokù służbë) bezpiekù, przëchôdô do głowë mësla, że nié do kùńca bëlno znelë sã na sprawach, jaczima służbòwò sã zajimelë. Ùzdrzec to mòżemë téż w aktach sprawów pro wadzonëch procëm kaszëbsczim dzejarzóm ë òrganizacjóm. Bëlny przëkłôd czegòs taczégò widzymë w charakteristice figùrańta sprawë Jana Trepczika zrëchtowóny w Wejrowie 13 strë miannika 1959 r. Wëczëtac w ni mò żemë midzë jinszima, że Méster Jón pò przëjachanim nazôd do kraju (w 1946 r. – S.F.) zaczął aktiwną dzejnotã w Kaszëb sczim Zrzeszenim. Zrzeszony béł z Ró mpsczim, Labùdą, Richertã (w aktach „Rychert” – S.F.) i ks. Grëczą. Pò rozwiązanim Zrzeszeniô Trepczik nie zrezygnowôł ze swòjégò dzejaniégò. Wëzdrzi na to, że w teksce tim, chtëren pòwstôł w czasu, czej dzejało ju założoné w 1956 r. Kaszëbsczé Zrzeszenié, esbecë pòmilëlë „Zrzesz Kaszëbską” z Kaszëbsczim Zrzeszenim, to je cządnik ze stowôrą. Na gwës wëchôdało to z tegò, że fónkcjonariuszowie SB, co nie znelë kaszëbsczi mòwë, nie òdróżniwelë „zrzeszë” (pòl. więź – S.F.) òd zrzeszeniégò (pòl. zrzeszenie – S.F.). Òba słowa w jich ùszach tak baro szlachòwałë za sobą, że jaż stałë sã jednym i tim samim. Temù téż wôrt wiedno òpasowac na to, co napisóné je w aktach, bò jakbë chto nie znôł za bëlno dzejów kaszëbsczi rësznotë, to bë mógł sã 12 z nich „dowiedzec”, że krótkò pò drëdżi swiatowi wòjnie jistniało Kaszëbsczé Zrzeszenié, jaczé òstało zlëkwidowóné, ale chtërno pòd kùńc piãcdzesątëch lat XX wiekù znôwù dzejało. Łączbë naùkòwò-lëteracczé i familiowò-priwatné Chcemë równak przeńc do dalszich żëcowëch kawlów Jana Trepczika i tegò, co na jich témã nalezc mòżemë w archiwùm Instititu Nôrodny Pamiãcë. Dosc tëlé wëczëtac mòżemë ò Méstrze Janie i jinszich zrzeszińcach przede wszëtczim w rapòrtach, jaczé rëchtowôł dlô bezpieczi ji wiadłodôwôcz (pòl. informator; tak w pierszich latach lëdowi Pòlsczi nazywóny bëlë póznié szi krëjamny wespółrobòtnicë, pòl. tajni współpracownicy) zaregistrowóny w ùbecczich papiorach jakno „C-5” i „Kos-Wojciech”. Pòd tima pseùdonimama zataconô je pòstacjô, chtërna wëstãpòwa ju na kôrtach niechtërnëch artiklów z naji rédżi. Personą tą béł przédny redaktor pòwòjnowi „Zrzeszë Kaszëbsczi” w latach 1945–1946, to je Bruno Richert. Jegò wespółrobòta z Ùrzãdã Pùblicznégò Bezpiekù zaczã sã w 1949 r. i tej prawie nosył tacewné miono „C-5”. Dejade pò czile miesącach łączbë z ùbówcama z miesczégò ùrzãdu w Gdinie przestôł pòtikac sã z nima i zwiornął z Pòmòrzégò. Przez pòstãpné czile lat tacył sã przed bezpieką. Mieszkôł i robił w tim czasu w dosc tëlé môlach w różnëch dzélach Pòlsczi. W 1953 r. ùjawnił sã, a rok pózni òstôł (dzél 3) przewerbòwóny i zatacony tim razã pòd pseùdonimã „Kos-Wojciech”, i tak zôs stôł sã wiadłodôwôczã ÙB. Wôrt w tim môlu pòdsztrëchnąc, że to przede wszëtczim z lat 1954–1956 pòchôdają te jegò rapòrtë, jaczé wezwëskóné òstałë przez bezpiekã do krëjamnégò dozéraniô Jana Trepczika ë jinëch zrzeszińców. Czas pò zlëkwidowanim „Zrzeszë” béł dlô nëch slédnëch drãdżi. Ni mielë mòżlëwòtów dzejac na kaszëbsczim gónie ani pùblikòwac swòjich dokazów. W jednym z rapòrtów wiadłodôwôcza pòzwónégò „Kos-Wojciech”, zrëchtowónym 17 stëcznika 1956 r., wëczëtac mòżemë, że òd jesenie 1947 r. przez mni wiãcy rok òdbiwałë sã zé ńdzenia rozmajitëch dzejarzów. Gòs pòdarzama nëch zetkaniów bëlë tedë Jón Trepczik (Wejrowò), ks. Francëszk Grëcza (Sopòt) i prof. dr Abdón Strëszôk (Sopòt). Òkróm wëżi wspòmnionëch ùczãstnikama nëch zéńdzeniów bëlë téż: Jón Rómpsczi, Karól Krefta, szkólny ò nôzwëskù Lubner z Wejrowa, Lech Bądkòwsczi, B. Richert, Sztefón Bieszk, Małgòrzata Patock, Jón Piepka ë Józef Willma. Témą kôrbieniów òb czas nëch zetkaniów bëłë sprawë lëteracczé i nôùkòwé. Nie bëło za to gôdóné ò sprawach dejologicznëch, co wedle „Kosa-Wojciecha” stało sã przëczëną tegò, że zrzeszińcë ùdbelë so dali nëch pòtkaniów nie cygnąc. W stalinowsczim cządze, jaczi zaczął sã pòd kùńc sztërdzestëch lat ùszłégò stalata i warôł przez całą pierszą pòłowã piãcdzesątëch, kaszëbskô dzejnota zrzeszińców mùsza POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 KASZËBI W PRL-U ògrańczëc sã przede wszëtczim do łączbë familiowò-priwatny. W 1949 r. bezpieka zainteresowa sã përzinkã sprawą kaszëbsczégò separatizmù. Miało to związk z tim, że prawie tej zaczął z nią wespółdzejac B. Richert. Znôł òn kaszëbsczich dzejarzów i ùrëchtowôł dlô ùbówców jich spisënk. W rapòrce wiadłodôwôcza „C-5” òstelë òni tej pòdzelony na czile grëpów. Jedną z nich bëlë kaszëbsczi nacjonaliscë, to je separatiscë. Trepczik wespół z jinyma zrzeszińcama òstôł zarechòwóny prawie do tegò karna. Dejade chòc ùrząd bezpiekù ùdostôł w tim czasu wiadła ò kaszëbsczich separatistach, jegò zainteresowanié nima nie bëło tej za wiôldżé. Przëczëną tegò bëło midzë jinszima to, że B. Richert pò czile miesącach wespółrobòtë przerwôł łączbã z fónkcjonariuszama. Òkróm te barżi òd kaszëbsczégò separatizmù cekawia ùbówców w tim czasu pòlskô nôrodnô rësznota, to je lëdze zrzeszony z przedwòjnowim Nôrodnym Stronnictwã (pòl. Stronnictwo Narodowe – S.F.), jak na przëmiôr ks. ppłk Józef Wrëcza. Temù téż zdôwô sã, że w 1949 r. dzejanié ÙB w sprawie separatistów ògrańczëło sã blós do przëjãcô wiadłów òd swòjich „zdrzódłów” i nie parłãczëło sã z pòdjimniãcym niżódnëch jinszich òperacjowëch robòtów. Wznowienié „dejologicznëch” zéńdzeniów zrzeszińców Tak pò prôwdze bezpieka richtich zainteresowa sã Janã Trepczikã ë jinyma zrzeszińcama dopiérze w rokù 1954. Nie bëło to gwësno przëtrôfkã, bò prawie w tim rokù, jak jem ju nadczidł kąsk wëżi, łączbã z ùbówcama znowił B. Richert. Z 30 czerwińca tegò rokù pòchôdô rapòrt, w chtërnym czëtómë, że pôrã dniów przed 1 maja òdwiedzôł òn w Gdinie (pierszi rôz òd sédmë lat) dôwnégò redaktora „Zrzeszë Kaszëbsczi” Ignaca Szutenberga. Òb czas zetkaniô, czej kôrbilë so ò swòjich znajemnëch, Richert dowiedzôł sã òd Szutenberga, że prawie dzéń rëchli wiele lëdzy gôdało ò nim a nawetka spiérało sã ò niegò. Zacekawiony wiadłodôwôcz zapitôł sã tej swòjégò rozmówcã, gdze to sã dzejało. Szutenberg òdrzekł mù na to, że kaszëbsczi dzejarze zeszlë sã tej ù Trepczika, chtëren mieszkôł w tim czasu na POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 sztrasë Bùkòwi w Wejrowie. Ùczãstnikama zéńdzeniô ù Méstra Jana mielë bëc tedë ks. F. Grëcza i Féliks Marszôłkòwsczi. Jinszich pòdrobnëch wia dłów na témã negò pòt kaniô (midzë jinyma co robilë jegò ùczãstnicë i ò czim òkróm personë Richerta kôrbilë) ju „Kos-Wojciech” òd Szutenberga nie ùdostôł. To ju równak sygnãło, żebë zmerkac, że jaczés zéńdzenia dôwnëch nôleżników rësznotë zrzeszińców sã w dodómie Trepczika òdbiwają. Pòstãpny rapòrt „Kosa-Wojciecha”, co tikô sã zrzeszińców, pòchôdô z 27 r uja na 1954 r. Wëchôdô z niegò, że B. Richert pòd kùńc lëpińca tegò rokù przëjachôł w gromadze z karnã szkòłowi młodzëznë na wanogã na Kaszëbë. Młodi lëdze, z jaczima przë jachôł, bëlë wierã szkòlôkama war szawsczégò Òglowòsztôłcącégò Liceùm prowôdzonégò przez Stowôrã Pax, a w chtërnym robił w tim czasu dôwny przédny redaktor „Zrzeszë”. Przejachôł òn tej midzë jinszima do Wejrowa i Lëzëna, w chtërnëch to môlach pòtkôł sã z Aleksandrã Labùdą, J. Rómpsczim i J. Trepczikã. Wedle wiadłodôwôcza jegò rozmòwë z wëmienionyma wëżi lëdzama sparłãczoné bëłë z picym alkòhòlu i wëchôdało z nich, że co jaczis czas zrzeszińcë pòtikają sã ze sobą i gôdają na témã przińdnotë Kaszëb i kaszëbsczi sprawë. „Kos-Wojciech” napisôł ùbówcóm téż ò tim, że nibë zrzeszińcë, a òsoblëwie A. Labùda, nôwikszé nôdzeje widzą w Zôpôdnëch Niemcach i w wespółdzejanim z Gduńsczim Rządã, chtëren dzejôł tedë w òbéńdze Lubeczi abò Bremë. Na òsoblëwé pòdczorchniãcé zasłëgiwô tuwò dosc cekawô rzecz. B. Richert w swòjim rapòrce nadczidnął, że òb czas nëch zéńdzeniów Trepczik i Rómpsczi bëlë barżi trzézwi i mielë starã, żebë przeriwac abò zamëdlëwac niechtërne wëpòwiescë A. Labùdë. Wëzdrzało na to, jakbë mielë strach, że Gùczów Mack pòwié cos, czegò Richert nie pòwinien ùczëc. Na spòdlim tegò „Kos-Wojciech” doszedł do swiądë, że Trepczik i Rómpsczi nié za baro mù wierzą. Równak na kùńcu tegò samégò dokùmeńtu Richert, jakbë kąsk na przék temù, co zamkłé òstało w slédnym zdanim, napisôł, że ùdało mù sã wedle jegò dbë ùdostac pełną dowiérnotã A. Labùdë i zdôwô sã, że téż Trepczika i Rómpsczégò. Mùszimë pamiãtac, że „Kos-Wojciech” béł krëjamnym wespółrobòtnikã warszawsczi centralë bezpieczi, to je Minysterstwa Pùblicznégò Bezpiekù i to prawie jemù dotëgòwiwôł swòje rapòrtë. Dopiérze pózni Warszawa przesła jich òdpisënczi do III Wëdzélu Wòjewódzczégò Ùrzãdu Pùblicznégò Bezpiekù we Gduńskù, chtëren za régą pòdzelił sã ùdostónyma wiadłama z pòwiatowim ÙB w Wejrowie. Na zycher doniesenia B. Richerta pòdskacëłë gduńską ë wejrowską bezpiekã do wi kszégò jak donëchczas zainteresowaniô personama Trepczika i Labùdë, bò z jinëch materiałów wiémë, że prawie òb lato 1954 r. Pòwiatowi Ùrząd Pùblicznégò Bezpiekù w Wejrowie zaczął zajimac sã sprawama kaszëbsczégò separatizmù. *Aùtor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë. 13 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Pyrrusowe zwycięstwo? STANISŁAW SALMONOWICZ W PRL-u świętowano „dzień zwycięstwa”, zgodnie z optyką sowiecką, 9 maja, choć cały świat datę kapitulacji III Rzeszy – 8 maja l945 r. w Reims. Powstaje pytanie: czy warto traktować datę kapitulacji Niemiec jako swego rodzaju polskie święto narodowe? Świąt, jak wiadomo, w polskim kalendarzu nie brakuje. Jesteśmy, jeżeli chodzi o święta i przywileje niepracowania, w czołówce Europy, co może niekoniecznie sprzyja gospodarce kraju ciągle na dorobku. Bogate kraje protestanckie, jak Holandia czy Norwegia, mają mniej dni wolnych od pracy w roku, zazwyczaj także ludzie w nich pracują dłużej dla uzyskania emerytury. Stanisław Brzozowski – wielki myśliciel epoki sprzed I wojny światowej – wzywał nas już wtedy do wytężonej pracy dla doścignięcia Europy, dla likwidacji śladów feudalnego zacofania. Nie są to apele, które dziś w kraju byłyby mile widziane: chcielibyśmy pracować możliwie niewiele, emerytury zdobywać szybko, a przy tym uzyskiwać dochody zbliżone do krajów zachodnich. A przecież, jak wiadomo, nie da się równocześnie zjeść ciasteczko i nadal je mieć. Rozważając datę 8 maja 1945 r., przypominam legendę o słowach króla Epiru, Pyrrusa (w l. 298–275 p.n.e. wódz 14 wielu wojen), który wyprawił się także na podbój Rzymu z 20 słoniami i liczną armią, co zapewniło mu zwycięstwa pod Herakleją i Ausculum oraz pozorny sukces pod Benewentem. Sukcesy te okupił jednak ogromnymi stratami (słonie zginęły), i musiał się wycofać z Italii. Już po bitwie pod Ausculum, w której waleczni Rzymianie zadali mu ciężkie straty, miał powiedzieć słynne słowa: „Jeszcze jedno takie zwycięstwo, a będziemy straceni!”. Obchodziliśmy Dzień Zwycięstwa w 76 lat po wrześniu 1939 r., który był początkiem wojny światowej, początkiem, o którym w Moskwie i nie tylko w Moskwie, chciano by dziś zapomnieć, szerząc różne dziwne informacje o kraju zaatakowanym jako pierwszy i to równocześnie przez dwa zbrodnicze reżimy, z którymi walczył aż po rok 1945. Jakie były skutki tego zwycięstwa tak zwanych aliantów dla Polski? II Rzeczpospolita została unicestwiona, na jej miejsce powstał reżim PRL-u, zależny od sowieckiego brata, reżim, który po swoim prawie pięćdziesięcioletnim istnieniu zostawił Polskę daleko od standardów europejskich, w odległości większej niż ta, która różniła biedną Polskę sprzed 1939 r. od krajów Europy zachodniej. Polska w wyniku II wojny światowej straciła (procentowo) największą liczbę swoich obywateli: Żydów, Polaków, Kaszubów. Byli mordowani przez Niemców, Rosjan, Ukraińców czy Litwinów. Część narodu pozostała poza nowymi granicami kraju, który w sumie stracił ponad 60 tys. km. kw. powierzchni. Spory procent Polaków, w tym elita polityczna i elita wojska polskiego, pozostał poza granicami kraju na przymusowej emigracji. Polska była w dużej mierze zniszczonym krajem nie tylko działaniami wojennymi, ale i świadomą polityką destrukcji nieobcą ani Niemcom, ani Armii Czerwonej, co zawsze dobrze się pamięta w Gdańsku. Nasze straty, w tym grabieże cennego mienia kulturalnego, dzieło zarówno niemieckie, jak i rosyjskie, nie zostały nigdy w godny uwagi sposób wynagrodzone. Wobec Niemców formalnie byliśmy w obozie zwycięzców, ale Związkowi Radzieckiemu zawdzięczamy wielkie oszustwo polegające na tym, że tak zwane reparacje niemieckie przejął właśnie Związek Radziecki w naszym imieniu, a w sumie za drugorzędne odszkodowania, które nam poprzez pośrednictwo sowieckie przekazywano, kazał sobie jeszcze dodatkowo płacić – na przykład darmowymi dostawami węgla aż po rok 1956. Nawet przejęcie niemieckich terytoriów nazwanych „ziemiami odzyskanymi”, choć było w pewnej mierze sukcesem, sytuacji nie ratowało. Ziemie te były jedynym ratunkiem jednak dla milionów Polaków wysiedlonych z ziem POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH przejętych przez Związek Radziecki, przy czym trudno nie przypomnieć, że tak zwani repatrianci stracili swoje mienie na wschodzie. Czy więc rzeczywiście był to dla Polski Dzień Zwycięstwa? Niemcy, jakże szybko odbudowane, stały się znów najpotężniejszym państwem Europy, natomiast Polska w dobie PRL-u – mimo czasowych czy pozornych sukcesów – w sumie oddalała się od postępów powojennych krajów Europy Zachodniej, które były chronione kurtyną amerykańskiej potęgi od zakusów komunistycznych. Wiele kwestii, które tu poruszam, jakby znikło z polskiej pamięci zbiorowej. Warto więc również przypomnieć, że system totalitarny komunistyczny, choć dysponował pełnią władzy gospodarczej, okazał się zupełnym niewypałem w tej właśnie dziedzinie, co było, ostatecznie, główną przyczyną upadku całego imperium sowieckiego. W Polsce po niezwykle trudnych latach pięćdziesiątych PRL uzyskiwała tylko chwilowe sukcesy gospodarcze i mimo prób różnych polityk następowały kolejne kryzysy: 1956, 1970, 1976, 1980. Nie pomógł władzom nawet stan wojenny: system rozpadł się definitywnie w 1989 r. Kiedy rozważamy nasze niepowodzenia czy klęski lat 1939–1945, czasami pojawiają się koncepcje pozornie niezwykle pociągające, śmiałe, sięgające jednakże – przy bliższym przyjrzeniu się takim wywodom – do absurdu w tak zwanych koncepcjach alternatywnej historii. Pewien dziennikarz, uważający się także za historyka, Piotr Zychowicz zasypuje zręczną reklamą księgarnie swoimi książkami, chwalonymi raczej przez osoby dalekie także od zwykłego rzemiosła historycznego. W roku 2012 ogłosił książkę pt. Pakt Ribbentrop – Beck. Szeroko się w niej rozwodzi nad kwestią, że polskim błędem w 1939 r. było odrzucenie przyjaznych ofert Hitlera, który za oddanie mu części polskiego terytorium (głównie Pomorza na początek!) oferował „pójście zbrojne” – pod rękę z Hitlerem – na Moskwę! Miało to Polskę rzekomo uchronić od wszelkich kłopotów, a porozumienie z Hitlerem autor określał jako bardzo korzystne. Tę linię rozumowania, którą po łacinie zgodnie z logiką POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 nazwalibyśmy raczej jako „reductio ad absurdum”, co oznacza po polsku sprowadzenie danej kwestii do niedorzeczności, autor rozwinął twórczo w drugiej swej książce o powstaniu warszawskim (zatytułowana Obłęd 44, Dom Wyd. Rebis, Warszawa 2014), w której twierdzi, że należało z Niemcami choćby jeszcze w 1944 r. dogadać się dla wspólnej walki z komunizmem. Nie jestem, jak wiadomo, zwolennikiem komunizmu, ale sugerowanie, że skoro w Gestapo (czy w otoczeniu Himmlera) byli zwolennicy „porozumienia z Polakami” w roku 1944, to należało na takie porozumienie się decydować, miast wywoływać powstanie w Warszawie, to także swoista fantastyka nie najlepszego lotu. Można być krytykiem zakończonego klęską powstania w Warszawie i sam jestem autorem takich krytyk, ale nie w imię szukania porozumienia z Gestapo. Taką książkę niektórzy chwalą, inni czytają i za głowę się łapią. Można oczywiście pisać w wolnym kraju, mamy wiele na to przykładów, rzeczy dziwne i śmieszne. Gorzej jednak, jeżeli takie publikacje traktujemy poważnie. Ponura prawda roku 1944 była bowiem taka, że mieliśmy – w sposób stały – dwóch wrogów. Żadne uczciwe porozumienie z żadnym z nich nie było możliwe. Polityka naszych aliantów uniemożliwiła uzyskanie jakiegoś w miarę chociaż korzystnego kompromisu z agresywną polityką Stalina. Tym bardziej jednak nie było mowy o żadnym kompromisie z Niemcami. Takie poglądy mogą głosić chyba tylko ludzie, którzy urodzili się pod koniec epoki PRL-u, ich rodzina nigdy nie ucierpiała z rąk niemieckich, a oni sami, dodam złośliwie, marzyli zapewne przez całą młodość o kupnie volkswagena! W nawiązaniu do tych dwóch rocznic obchodzonych obecnie na Westerplatte we wrześniu czy w maju każdego roku, poruszę jeszcze sprawę polityki Becka na tle wielu publikacji poświęcanych Józefowi Piłsudskiemu w kolejną rocznicę jego śmierci. Otóż jako historyk problemem polskiej polityki wobec III Rzeszy zajmowałem się przez długie lata. Pod adresem ministra Becka, który po śmierci Marszałka nadmiernie jednoosobowo kierował polską polityką zagraniczną, wiele już formułowano zarzutów i sam jestem wobec niego krytyczny, ale akurat moje zarzuty są odmienne niż wypowiedzi Zychowicza: uważam, że głównym błędem Becka było przekonanie, że wojny z Hitlerem nie będzie, że porozumienie dla Polski możliwe do przyjęcia jest realne. Tak uważał niemal do marca i w ten sposób uniemożliwił swoim stanowiskiem intensyfikację polskich przygotowań obronnych, które winny były się rozpocząć przynajmniej już na jesieni 1938 r. i to wbrew fatalnej decyzji udziału w likwidacji Czechosłowacji (sprawa Zaolzia). Natomiast chciałbym z okazji roku Piłsudskiego wskazać, że nie można Marszałka obarczać błędami Becka. Wiadomo dziś historykom, że Piłsudski w obliczu dojścia Hitlera do władzy pamiętał nade wszystko o pakcie w Locarno z 1925 r., który wskazywał już jednoznacznie, że Francja i Wielka Brytania są gotowe na wielkie ustępstwa wobec Niemiec. Piłsudski więc myślał nade wszystko o zabezpieczaniu Polski, chociażby dla zyskania na czasie, od możnych sąsiadów, których agresywne plany brał stale pod uwagę. W rezultacie Polska zawarła pakty normalizujące stosunki z ZSRR z jednej strony, a z Hitlerem po jego dojściu do władzy z drugiej. Piłsudski wiedział, że wobec pasywnej polityki Francji i Wielkiej Brytanii wojna prewencyjna przeciw Hitlerowi (którą rozważał) nie ma szans. Wedle tajnych wypowiedzi Piłsudskiego z lat 1934–1935 wiadomo, że nie łudził się co do trwałości pokoju europejskiego, wymieniał nawet liczbę 4–5 lat pokoju w 1935 r. Pakt z Hitlerem spowodował, że kolejność agresywnych działań Hitlera pozostawiła sprawy polskie na koniec i w ten sposób nasi alianci, poświęciwszy Czechosłowację i Austrię, nie mieli innego wyboru i stanęli w obliczu wojny po stronie Polski. Beck więc w tym sensie odszedł od koncepcji Marszałka, że wierzył w możliwość ułożenia spraw z Niemcami zbyt długo. Był odpowiedzialny za spóźnione polskie przygotowania do wojny. Natomiast nie istniała realna możliwość dla państwa polskiego rezygnacji z polskiego wybrzeża i to w sytuacji, gdy po sprawie czeskiej każdy już wiedział, że Hitler łamie wszelkie przyrzeczenia. 15 W 100-LECIE KOŚCIOŁA PW. ŚW. JÓZEFA W WYGODZIE ŁĄCZYŃSKIEJ O parafii Wygoda i jej duszpasterzach Część 1: specyfika parafii J Ó Z E F B O R Z Y S Z KO W S K I Położenie geograficzne Należąca do powiatu kartuskiego parafia Wygoda to jeden z najpiękniejszych i bardzo rozległych zakątków Szwajcarii Kaszubskiej, o której w 1913 r. pierwszy przewodnik pt. Zdroje Raduni opublikował dr Aleksander Majkowski1. Położona jest na zachodnim brzegu Jeziora Raduńskiego; obejmuje wsie i przysiółki należące kiedyś do trzech parafii, a dziś gmin – Stężyca, Sierakowice i Chmielno. Powstała jako kuracja w roku 1902, dzięki oddolnej inicjatywie kilku wybitnych duchownych i świeckich, którym przewodził zacności wielkiej gorący duszpasterz i patriota, świątobliwy ks. Józef Szotowski (1842–1911), proboszcz w Chmielnie, zwany Królem Kaszubskim2. Stąd też parafię chmieleńską traktuje się w Wygodzie jako symboliczną matkę. Pamięta się, że ks. J. Szotowski z myślą o wygodzie wiernych zainicjował również powstanie drugiej nowej parafii w Brodnicy Górnej na prawym brzegu Raduni3. Dokumentacja historyczna Początki dziejów parafii wygodzkiej znamy nie tyle z akt archiwalnych, ile z pięknej publikacji pierwszego proboszcza, organizatora wspólnoty, w tym budowy kościoła, ks. Anastazego Sadowskiego (1873–1939), pochodzącego ze wsi Słup k. Grudziądza. Zanim przyszedł do Wygody, był wikariuszem i współpracownikiem, także w działalności społeczno-narodowej, ks. J. Szotowskiego4. Owa publikacja, wydana z okazji ukończenia budowy kościoła w 1915 r., na stronie tytułowej głosi: 16 Kościół św. Józefa w Wygodzie Wszystkim dobrodziejom kościoła z wdzięcznością to dziełko na pamiątkę wojny światowej 1914 roku poświęca ks. Sadowski proboszcz kościoła św. Józefa. Poznań 1915. Czcionkami drukarni „Pracy” Spółki z ograniczoną poręką Przywołana sprzed 100 laty publikacja to szczególne dzieło budowniczego parafii i kościoła św. Józefa, świadczące o jego wyjątkowości i mądrości5. Jest to dokumentacja nie tyle jego własnego trudu, ile parafian i dobrodziejów przywołanych licznie z imienia i nazwiska. Jako szczególnego rodzaju dokument historyczny zawiera też obraz sytuacji społeczno-gospodarczej tej okolicy z początków XX wieku. Chciałbym tu wręcz przywołać całość tego opracowania, choćby ku pamięci aktualnych mieszkańców. Ks. Sadowski już na samym początku m.in. napisał: Parafia obecna składa się niemal z samych parcelantów, z wyjątkiem niektórych małych wiosek, jak Przyrowia, Ostrowa, Leszczynek. Wioski te od dawna zamieszkiwali gospodarze, wszystkie zaś majątki w ostatnich 20 latach rozparcelowane zostały. (…) W tej parafii mieszkały dawniej rody: von der Marwitz, hrabiowie Dohna-Borzestowscy, Zalewscy, Łaszewscy, Thokarscy, Gruchałowie-Węsierscy, Tempscy i Łebińscy6. Okolica tu górzysta, po części lekki piasek, tylko wielka dolina pomiędzy Borzestowem i Borucinem ma wielkie i dobre łąki. Dawniej większa część ziemi leżała odłogiem, porosła była wrzosem, jałowcem, krzewami i pokryta kamieniami. Więksi właściciele nie Ks. Józef Szotowski (1842–1911) uprawiali całych rozległych obszarów, gdyż odległości od dworu, ciężka i żmudna praca, zimny i ostry klimat, zła komunikacja i wiele innych przyczyn nie opłacały wcale podjętych trudów i kosztów. Z tych powodów stawiano pustki czyli wybudowania i oddawano ziemię parcelami w dzierżawę. Później gdy majątki parcelowano, stali się dzierżawcy i robotnicy dominialni nabywcami parcel. (…) Gdzie dawniej stał dwór, kilka chat robotniczych i domostw dzierżawców, tam powstały teraz nowe osady. Liczba mieszkańców wzrastała z roku na rok. Z powodu tego wyłoniła się potrzeba założenia nowej parafii, a to tem bardziej, że nowi osadnicy mieszkali od swych kościołów parafialnych 10–15 kilometrów. Drogi są złe, zimą śniegiem zawiane i niemożliwe do przebycia. A po dziś dzień dla dróg niewiele tu jeszcze uczyniono, a przecież POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 W 100-LECIE KOŚCIOŁA PW. ŚW. JÓZEFA W WYGODZIE ŁĄCZYŃSKIEJ Aby uzyskać potrzebne fundusze, zająłem się dolą swoich parafian; starałem się nauczyć ich gospodarstwa racjonalnego. Sam sprowadzałem wagonami sztuczne nawozy, artykuły pastewne, nowe odmiany kartofli, zboża i nasion. Powoli ginęły rozległe nieużytki, pokryte wrzosem i kamieniami. Wzrastał dobytek, ludzie znaleźli chleb u siebie, a już mało kto wychodził w obce strony za zarobkiem. Powoli więc wyszedł lud z nędzy do pieniędzy, a z wdzięczności nie skąpił ni grosza ani pomocy we wszystkich moich przedsięwzięciach10. bite drogi przyczyniłyby się znacznie do dobrobytu tutejszych mieszkańców, urocza okolica nad Radunią położona, pełna cudnych widoków, przyciągnęłaby turystę7. Po części tym problemom, jak wiemy, zaradzili ks. Szotowski i ks. Sadowski, do którego przypisana jest zasługa m.in. promocji uprawy truskawek, ale sprawy społeczno-gospodarcze to temat na osobne opracowanie. Ks. J. Szotowski powołał dwa komitety do spraw utworzenia parafii – w Wygodzie i Brodnicy. W skład wygodzkiego wchodzili oprócz inicjatora ks. kan. Fryderyk von der Marwitz z Pelplina i ks. prob. Stanisław Thokarski z Subków. Znaczną część zebranego przezeń funduszu, głównie wśród księży diecezji, ofiarował ks. Gustaw Pobłocki, proboszcz z Wtelna8. Ks. Szotowskiego wspierał też ks. poseł Bernard Łosiński z Sierakowic. Jednym z problemów była sprawa lokalizacji nowego kościoła. Proponowano m.in. Borzestowo, skąd pochodził ks. Marwitz, i Borzestowską Hutę, której dziedzic Rudolf Łebiński wyraził gotowość ofiarowania gruntu i sporej gotówki. Szczęśliwie Komitet odrzucił te oferty i wybrał Wygodę leżącą w centrum mającej powstać parafii, gdzie schodzą się wszystkie drogi z sąsiednich wiosek. Właścicielem folwarku Wygoda – ponad 60 ha ziemi – był Meklemburczyk Mahrung, który sprzedał go wraz z zabudowaniami Dozorowi Kościelnemu w Chmielnie w marcu 1902 roku za 24 500 marek. Już w czerwcu, zamieszkawszy w Wygodzie, ks. Sadowski postawił tymczasową kaplicę zbudowaną w pruski mur, krytą papą. Ołtarz dla niej otrzymała Wygoda z kościoła św. Mikołaja w Gdańsku, a paramenta i inne części wyposażenia od różnych dobroczyńców. 25 lipca 1902 r. poświęcił ks. Szotowski kaplicę w obecności ks. Sadowskiego i ks. Kuklińskiego ze Stężycy9, po czym odprawiono pierwsze nieszpory. Parafia liczyła wówczas około 1500 dusz. Pełne prawa parafia, za zgodą pruskich władz w Gdańsku, uzyskała dekretem z 16 kwietnia 1906 r., licząc wówczas 3200 dusz, ale ks. Sadowski został tylko administratorem; proboszczem dopiero w roku 1918, POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Kapliczka na podwórzu plebanii wygodzkiej, na miejscu pierwotnej kaplicy, poświęcona pamięci ks. J. Szotowskiego gdyż jako „agitator polskości” naraził się władzom pruskim. Inwestycje parafialne, budowa kościoła Ks. Sadowski napisał, że poza duszpasterstwem: Już w 1903 r. pobudowano nową plebanię, organistówkę i budynki gospodarcze dla organisty, dla którego przeznaczono 24 morgów gruntu. Kasę proboszczowską wsparł korzystnymi kredytami Bank Ludowy w Chmielnie, a kuria biskupia kolektą diecezjalną. Decydujące były jednak ofiary parafian, które proboszcz skrzętnie odnotowywał na łamach „Pielgrzyma”, a przede wszystkim w księdze dochodu, gdzie uwieczniona została m.in. wielka ofiarność wdów i samotnych niewiast. Rychło pilnym problemem stała się budowa nowego kościoła, gdyż kaplica nie mieściła przychodzących na nabożeństwa wiernych. W 1907 r. zlecono budowniczemu regenc y jnemu opracowanie projektu i kosztorysu świątyni. Ten Ks. Anastazy Sadowski i radni parafii wygodzkiej 17 W 100-LECIE KOŚCIOŁA PW. ŚW. JÓZEFA W WYGODZIE ŁĄCZYŃSKIEJ przede wszystkim o wizerunki patronów tychże parafii – św. Piotra i Pawła – Chmielno, św. Barbary – Sierakowice i św. Katarzyny – Stężyca. Dziś i zawsze aktualne zadanie, to objaśnianie kolejnym pokoleniom parafian dziejów, wspaniałości i symboliki architektury świątyni oraz jej wyposażenia. Dokończenie w następnym numerze 1 Kościół w Wygodzie w 1917 r. zaproponował ją „w stylu wiślanobałtyckim czyli krzyżackim”. Na szczęście, ze względu na koszty, projektu nie zatwierdzono. W 1910 r. nowy projekt, który opracował Fritz Kunst z Kolonii, został zatwierdzony przez „Pelplin” i „Gdańsk”, skąd władze regencji nadesłały konsens dopiero w końcu stycznia roku 1913. Tym razem miała powstać świątynia w stylu uznanym za najwłaściwszy i najpraktyczniejszy, a to „styl barokowy czyli jezuicki”, dziś określany jako neobarok, wtedy jako styl polski w przeciwieństwie do owego rządowego – krzyżackiego neogotyku. Kościół św. Józefa w Wygodzie zbudowany jest na wschód słońca, również stoi na małym pagórku. Kościół na wzgórzu zbudowany, przypomina ów wieczernik na Syjonie…11 Zamieszczony w książeczce ks. Sadowskiego opis kościoła, położonego w dolinie i na wzgórzu, tworzącego wraz z plebanią i otoczeniem niepowtarzalny widok w przepięknym kraj obrazie, nie stracił do dziś swojej aktualności. (Trzeba pamiętać, że przed przystąpieniem do budowy kościoła ks. Sadowski uruchomił własną nowoczesną cegielnię na Długim Krzu, oddając ją w ręce krewnych – rodziny Grabowskich, do dziś posiedzicieli tej nieruchomości. Niestety, cegielnia upadła w latach PRL). 18 Wnętrze kościoła, zbudowanego i wyposażonego w latach 1913–1915, jest dziełem nadwornego rzeźbiarza z Moguncji. Wewnętrzne tynkowanie kościoła, cały piękny sufit, ołtarze, chrzcielnica, kratki, ambona, stacja i figura Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, nad głównym wejściem do kościoła, to wszystko jego dziełem. (…) Granitowe schody u wejść do kościoła pochodzą z Górnego Śląska. Wszystkie drzwi, ławki, konfesjonały robił stolarz Józef Kolka z Kartuz. Prace swe wykonał sumiennie, tanio i dobrze, robota i materiał doskonałe12. Wielkość i solidność realizacji całego projektu budzi jeszcze dziś podziw i uznanie dla zdolności organizacyjnych proboszcza i ofiarności parafian, a także dla wykonawców robót. Kościelną wieżę wyposażono w zegar i trzy dzwony, które już w 1903 r. ofiarował parafii Rudolf Łebiński z Borzestowskiej Huty. Wybuch wojny w 1914 r. nieco osłabił tempo realizacji inwestycji, ale już w styczniu następnego roku zamontowano zbudowane w Wirtembergii organy. Ołtarz wielki św. Józefa podarował parafii gospodarz bezdzietny Józef Formela z Łączyna. Już wtedy zostały zainstalowane zachowane do dziś witraże, dostosowane do charakteru nowego kościoła św. Józefa i parafii sąsiednich, z których części nowa parafia powstała! Chodzi A. Majkowski, Zdroje Raduni. Przewodnik po Szwajcarii Kaszubskiej z mapą i 22 ilustracjami, Warszawa, Nakładem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego 1913. 2 Zob. Henryk Mross, Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821–1920, Pelplin 1995 oraz Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, pod red. Z. Nowaka, t. IV, Gdańsk 1997, s. 317–318 (autor J. Borzyszkowski). 3 Tam pierwszym proboszczem – kuratusem w 1917 r. został brat ks. Anastazego z Wygody, Bernard Sadowski (1886–1934). Zob. H. Mross, Słownik…, s. 285–286. 4 H. Mross, Słownik…, s. 285. Urodził się w Słupie pow. Grudziądz. W Chmielnie znalazł się tuż po święceniach. Kierował tam Bankiem Ludowym i należał do zarządu spółki handlowej „Kupiec”, założonej w 1904 r. 5 Zostało opublikowane jednocześnie w języku polskim i niemieckim. (W odniesieniu do dziejów parafii wygodzkiej ważnym źródłem informacji jest niepublikowana cenna praca dyplomowa ks. Jacka Dawidowskiego, pochodzącego z Borzestowa, napisana na Seminarium Historii Kościoła ks. dr. Anastazego Nadolnego pt. „Zarys monograficzny parafii Wygoda…”, Pelplin 1985). 6 Jako ostatni rozparcelowali swój majątek Łebińscy z Borzestowskiej Huty. Miało to miejsce w latach 30. XX wieku. Na miejscu ich dworu powstała zagroda Etmańskich, dziś Mirosława. 7 Op. cit., s. 3–4. Aktualny stan dróg w okolicy Wygody to głównie owoc inwestycji z lat 70. i następnych dekad XX wieku. Szczególnie zasłużoną w tej materii osobą, promującą ten region i potrzebę budowy dróg, była Izabella Trojanowska (1929–1995), autorka m.in. przewodnika Szwajcaria Kaszubska, Gdańsk 1994. 8 Ks. Gustaw Pobłocki (1840–1915) jest znany także jako działacz narodowy i pisarz historyczny, autor m.in. Słownika kaszubskiego z dodatkiem idyotyzmów kociewskich i chełmińskich, Chełmno 1887. Biogram każdego z przywołanych duchownych znajduje się w Słowniku ks. Mrossa. 9 Ks. Leon Kukliński (1842–1914) pochodził z Borska, parafia Wiele, gmina Karsin. 10 Op. cit. s. 8. 11 Ibidem., s. 12. 12 Ibidem, s. 21–22. POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 Z POŁUDNIA Czas wakacji K A Z I M I E R Z O ST RO W S K I Nareszcie wakacje! Koniec szkolnych obowiązków, plecak i kombinacji, ludzie chętnie brali pieniądze na inne potrzeby, z książkami już w kącie… Uczniowie, utrudzeni przesia- a pod gruszę nie jeździli. Aż do czasu, gdy od zachodu przydywaniem nad książką przez dziesięć miesięcy, dobrze za- szła do nas moda na agroturystykę, czyli urlop w przygosłużyli na odpoczynek, a tych towanym do przyjmowania mniej pilnych nie gryzie teraz letników gospodarstwie wiejsumienie z powodu lenistwa, skim. Dla wielu mieszkańbo przecież podczas wakacji Szansa jest ców miast jest to atrakcyjna nic nie muszą. No, ale coś jedniepowtarzalna, alternatywa wobec wczasów nak trzeba robić podczas tych w zatłoczonych nadmoraby Kaszuby skich czy górskich kurortach. dwóch długich miesięcy, bo i kaszubszczyznę Także u nas, na Kaszubach całkowita bezczynność zabija chęć do życia. Czyż nie mówirozsławiać, jak niegdyś i Kociewiu, sporo rolników my: „śmiertelna nuda”? w agroturystyce wielcy artyści rozsławili dostrzegło Wakacje – łacinnicy wiesposobność uzyskania dodatPodhale i góralszczyznę. kowego zarobku, skłonni są dzą, że vacatio, vacationis znaczy uwolnienie, zwolnienie przyjmować pod dach i karnp. ze służby, a więc również mić letnich gości. Naturalnie od zajęć szkolnych. W polskim języku „wakacje” mają szereg przy zapewnieniu odpowiednich do wypoczynku warunków synonimów: ferie, urlop, wczasy, wywczasy, a w domyśle i form rozrywki, na co potrzeba sporych nakładów. Dla tych – odpoczynek, wypoczynek, wytchnienie. Dolce far niente – letników, co niespecjalnie gustują w towarzystwie zwierząt słodkie nieróbstwo. Czas wolny od wyczerpującej pracy – ów inwentarskich, jak grzyby po deszczu powstają wczasowe siódmy dzień po stworzeniu świata – każdemu się należy. pensjonaty, nie tylko nad morzem, ale i w nadjeziornych wioNiemal każdy jednak wyobraża sobie swoje wakacje inaczej, skach kaszubskich. Trzeba przyznać, że coraz więcej urlopowiczów, zwłaszczego innego oczekuje i pragnie. Dzieci z miasta mają czego zazdrościć swoim rówieśnikom ze wsi, bo tam nie sposób się cza mieszkańców wielkich miast, docenia Kaszuby. Przynudzić. I na odwrót, dzieci mieszkające na wsi przynajmniej jeżdżają ze względu na przyrodę, urozmaicony krajobraz, część wolnego czasu chciałyby poświęcić rzekomo miejskim piękne jeziora, obfitość lasów, czyste jeszcze powietrze. rozrywkom – chodzić do kina, na lody, na basen, powłóczyć Można zauważyć nawet pewien snobizm na wypoczynek się bez celu po ulicach. Każdy bowiem tęskni za tym, czego na Kaszubach. Słowem, sprawy idą w dobrym kierunku, ale czy my potrafimy ten pozytywny trend wykorzystać, nie mu nie dostaje, a najbardziej za tym, co niedostępne. Wielu z nas, miastowych dorosłych (i bardzo dorosłych) tylko dla podreperowania kasy? Byłoby wspaniale, gdyby z rozrzewnieniem wspomina wakacyjne pobyty u bab- warszawiacy i łodzianie wybierali się do nas na lato i dla ci, u wujka, choć często połączone z powinnością pomocy natury, i dla kultury, mówiąc w skrócie. Szansa jest niepow gospodarstwie, ale przecież stanowiące odmianę od sza- wtarzalna, aby Kaszuby i kaszubszczyznę rozsławiać, jak rej codzienności. Oczywiście wiem, że jest sto innych sposo- niegdyś wielcy artyści rozsławili Podhale i góralszczyznę. bów spędzania wakacyjnego czasu (no właśnie – spędzania), Mamy wiele do zaoferowania, nie musi to być tylko folklor lecz mnie do końca życia szkolne wakacje będą się kojarzyć i kilka stałych punktów na turystycznej trasie, jak Szymz wiejską przyrodą, przestrzenią i z rytmem gospodarskich bark, Wdzydze, Będomin. A są już na mapie Kaszub pewne obrządków. Ale to było już dawno temu. Choć potem nastą- znaki kulturalnego ożywienia. Radziłbym zobaczyć, jak piły niezliczone urlopowe, rodzinne wczasy i wojaże, jednak przez całe wakacje pulsuje kaszubszczyzną dla miejscowspomnienia młodzieńczych wakacji na kaszubskiej wsi, wych i wczasowiczów Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego w Swornegaciach. Zalecałbym też w czasie wakacji zapod lasem, nic nie przyćmi. Kto nie urodził się wczoraj, ten pamięta z czasów glądnąć do Muzeum Gospodarstwa Wiejskiego w Lipuszu, PRL-u sławną akcję „wczasy pod gruszą” albo „Jabłońscy które prowadzą Adela i Franciszek Lipińscy; mało kto wie zapraszają Matysiaków”. Rzecz polegała na tym, że pracow- o tym imponującym zbiorze etnograficznym i bezinterenicy otrzymywali z zakładowego funduszu socjalnego do- sownej działalności jego kustoszy. płatę do urlopu spędzanego na wsi. Wiele było w tym fikcji Marzy mi się, żeby takich miejsc było więcej, dużo więcej. POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 19 JĘZYK Wspierajmy gwary Z Michałem Kargulem, wiceprezesem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego ds. Kociewia, rozmawia Dariusz Majkowski. W ostatnich miesiącach często zgła sza pan postulaty większej troski o pomorskie gwary, zwłaszcza ko ciewską… Bo to ostatni dzwonek na ratunek dla gwar, dopóki jeszcze żyje pokolenie, dla którego była to mowa codzienna. W 2014 roku nastąpiła aktywizacja działaczy regionalnych, środowiska naukowego, społeczników w celu zinwentaryzowania tego, co jest naszym problemem, czyli stanu gwary kociewskiej, i jej ochrony. Mamy konkursy recytatorskie, różne publikacje, ale gwara jest w defensywie. Brakuje ogólnej refleksji, nie wiemy nawet, czy gwary powinniśmy utrzymywać przy życiu, czy raczej dbać o to, żeby trafiły do muzeum, i w ten sposób ocalić je od zapomnienia. Brak nam wsparcia instytucjonalnego. Dziś wszystko zależy od dobrej woli samorządowców i pracy społeczników. Są gminy, gdzie jest dobrze, a zaraz obok znajdziemy kilka przykładów, gdzie jest fatalnie. Tak. Współpracujemy z nimi dość ściśle. We wrześniu pojedziemy do nich m.in. po to, by sprawdzić, jak udało się im wprowadzić w gminie Kadzidło lekcje gwary kurpiowskiej. Związek Kurpiów uznał to za jedyny sposób na ratowanie gwary. Nam się jednak marzy, żeby to ratowanie odbywało się na poziomie ogólnopolskim. Dlatego w lutym próbowaliśmy zwrócić uwagę na nasze problemy senackiej Komisji Kultury i Środków Przekazu. Jej posiedzenie zorganizował senator Andrzej Grzyb. Chcemy uzmysłowić niektórym instytucjom, że w kwestii ochrony gwar nic się nie dzieje. Jaka jest reakcja tych instytucji? Czasami frustrująca. Na przykład Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego nie widzi żadnego problemu. Uważa, że jest otwarte na wszystkie Gdzie zatem jest dobrze? Na przykład w Pelplinie. Tam dzięki Zrzeszeniu i samorządowcom panuje dobra atmosfera, w szkołach się dba o edukację regionalną. Ale już w takim Tczewie trzeba przekonywać ludzi, że gwara to coś wartościowego. Na kilkadziesiąt kociewskich gmin dobrze jest może w kilkunastu. W ubiegłym roku przedstawiciele ZKP spotykali się i rozmawiali o swoich problemach z Kurpiami. Jest jakiś po zytywny skutek tych rozmów? 20 M. Kargul. Fot. DM POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 JĘZYK / LISTY projekty. Ale to, że od dwóch lat nikt nie złożył wniosku na taki cel, nie wywołuje w ministerstwie refleksji. A czy to znaczy, że jest tak dobrze, że nie potrzeba żadnych pieniędzy, czy raczej chodzi o to, że organizacje, które się tym zajmują, są za małe, za słabe, żeby w ogóle stworzyć wniosek? Nie mówiąc o tym, że nasze projekty muszą walczyć o dofinansowanie z MKiDN np. z konkursami chopinowskimi czy innymi międzynarodowymi przedsięwzięciami. Jakie mamy szanse? A jak to wygląda, jeśli chodzi o edu kację? Uczniowie z Kociewia mają szansę dowiedzieć się czegoś o swojej gwarze w szkole? W podstawie programowej do języka polskiego, historii czy wiedzy o kulturze gwary są obecne, ale to martwy zapis, który nie jest realizowany, nikt tego nie egzekwuje. Należy wprowadzić taką edukację regionalną, w której centrum będą gwary, i trzeba to wprowadzić choćby na poziomie rozporządzenia ministerialnego. Będziemy promować historię i literaturę kaszubską Droga Redakcjo! Ze zdziwieniem przeczytałem dwustronicowy artykuł pana Daniela Kalinowskiego „Kaszubsko-cepeliowe malarstwo” w czerwcowym wydaniu „Pomeranii”. Jeśli literaturoznawca pisze o malarstwie, to rozumiem, że jest to głos czytelnika w danej sprawie (po lekturze Inspiracje malarskie literaturą kaszubską Janiny Borchmann), a nie dyskurs naukowca. Uczestnikami plenerów malarskich są amatorzy, w większości mieszkańcy powiatu wejherowskiego. Są POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Problemem jest też to, że na polskich uniwersytetach prawie już się nie kształci dialektologów. Kiedyś to był standard, a dzisiaj zostało już tylko kilka ośrodków, w których uczy się dialektologii. A to właśnie absolwenci tego typu kierunków badali gwary, inicjowali wiele pożytecznych działań, angażowali się w ratowanie gwar. W ustawie o języku polskim mamy zapis, że należy się troszczyć o regio nalne odmiany języka polskiego. To nie pomaga? Niestety nie. Nie wynika z tego zapisu, kto ma dbać i o co. Co właściwie jest gwarą, a co nie? Dlatego wysunęliśmy propozycje wprowadzenia zmian w tej ustawie. Zaczęły się już prace legislacyjne. Ten sygnał z naszej strony będziemy podtrzymywać też po jesiennych wyborach. Chcemy, żeby na poziomie ustawy określono, kto ma przygotować i gdzie zamieścić ewidencję tego, co jest gwarą, oraz jakie instytucje odpowiadają za ochronę gwar i co konkretnie mają robić, aby je chronić. Z obecnego zapisu nic nie wynika. to przeważnie emeryci różnych zawodów: nauczyciel, ślusarz, technik protetyk, chemik, fizyk itp. Ci ludzie zorganizowali się, zakładając Koło Pasji Twórczych przy Gminnej Bibliotece w Bolszewie, bo mają potrzebą malowania i chcą społeczność lokalną zainteresować literaturą kaszubską. To im się udaje, sądząc po zainteresowaniu wystawami poplenerowymi. To chwalebne, że w taki sposób wyrażają swoją miłość do Małej Ojczyzny. Takich inicjatyw uwolnionych choćby przez Uniwersytety III Wieku jest wiele. Pan Kalinowski nie zauważył, ile dobrego zrobili ci malarze, promując literaturę kaszubską, a jedynie oczekuje dzieł malarskich na miarę Mariana Mokwy, krytykuje przy tym niektóre obrazy, błędnie je odczytując. W Twarzy Smętka w rozdziale „Ranny” bohaterem nie jest Jezus, choć podobieństwo jest celowym zabiegiem. Ranny symbolizuje społeczność kaszubską, przez wieki wielokrotnie poranioną, której wojennymi wyprawami nie potrafiono zgładzić. Przetrwała dzielnie do dzisiaj. Malarz naznaczył postać Zamierzamy, robimy, chcemy… Kogo ma pan na myśli, mówiąc „my”? My, czyli kociewscy działacze ZKP wspólnie ze Związkiem Kurpiów, z działaczami borowiackimi, krajniackimi. Wciąż zacieśniamy naszą współpracę i liczymy na to, że dołączą do nas kolejne regiony, które też mają problemy z ochroną swojej gwary. Mam nadzieję, że przyczyni się do tego konferencja naukowa „Polska Regionalna. Mowa – kultura – edukacja”, jaka odbędzie się w dniach 27 i 28 listopada w ramach Kongresu Kociewskiego. Prosimy o kontakt dialektologów, etnologów, kulturoznawców, socjologów, praktyków z organizacji regionalnych. Liczymy, że dzięki tej konferencji uda nam się lepiej zbadać, jak wygląda sytuacja gwar w całej Polsce. Więcej informacji o konferencji „Polska Regionalna. Mowa – kultura – edukacja” na stronie http://miesiecznikpomerania.pl/. rannego flagą kaszubską, wolno mu interpretować dowolnie, tak jak czuje. Pan Kalinowski odnosi się także do obrazu „Remus na Kalwarii Wejherowskiej”, gdzie sugeruje, że o jego wartości artystycznej przesądza mały krzyżyk przy różańcu. Wartości obrazu nie mierzy się takimi detalami. To, że malarz przyporządkował taką siekierę, a nie inną Swarożycowi, albo że namalował Jezusa odwiedzającego kaszubską rodzinę w domu, gdzie stały diabelskie skrzypce i tabakierka, to jego wolne prawo interpretacji artystycznej. Z przyjemnością czytam artykuły z literaturoznawstwa pana Daniela Kalinowskiego, chylę czoło przed jego profesjonalizmem, ale malarstwo niech zostawi historykom sztuki. Źle by się stało, gdyby ci twórcy zaprzestali promować literaturę i historię kaszubską, oczywiście na miarę swoich zdolności i umiejętności. Na koniec, nieuzasadnione były pouczenia skierowane do Tadeusza Linknera i Zbigniewa Zielonki. Maciej Tamkun 21 HISTORIA Kaszubi na Pomorzu Zachodnim na przestrzeni wieków Część 1: Kiedy i skąd przybyli Z YG M U N T S Z U LT K A Przedmiotem rozważań – zgodnie z tytułem – jest ludność rodzima Pomorza Zachodniego w czasach historycznych1, od wczesnego średniowiecza (VI–XII w.), tj. pochodząca z Pomorza Zachodniego, uważająca je za miejsce macierzyste, kraj rodzinny i ojczysty2. Treść tego pojęcia na przestrzeni wieków ulegała ciągłym zmianom. Ponieważ w krótkim szkicu nie jest możliwe szersze ich przedstawienie, dlatego ograniczymy się do zarysowania głównych linii rozwoju pierwszych historycznych mieszkańców Pomorza Zachodniego, czyli ludności słowiańskiej, od jej osiedlenia się tutaj w VI w. do 1945 r. Przez „Pomorze Zachodnie” rozumieć będziemy terytorium państwa Gryfitów od jego narodzin w początkach XII w. do wymarcia dynastii Gryfitów (1637) i likwidacji ich państwa (1648), a od 1648/1653 r. terytorium Elektorskiego Księstwa Pomorza Tylnego i Biskupstwa Kamieńskiego / okręgu Kamery Wojenno-Skarbowej w Szczecinie, natomiast od 1815 r. do 1945 r. prowincji Pomorze jako integralnej części państwa pruskiego w jej zmiennych granicach historycznych. Zgodnie z aktualnym stanem badań można przyjąć, że na początku XII w. państwo Gryfitów było całkowicie 22 słowiańskie, tzn. jego mieszkańcami byli wyłącznie Słowianie żyjący najpewniej w koherencji z mikroskopijnej wielkości odsetkiem ludności nordyckiej pochodzenia skandynawskiego3. Historycy, archeolodzy i językoznawcy polscy i całej środkowej Europy zgodni są jedynie co do tego, że pierwsi Słowianie na Pomorzu Zachodnim pojawili się najprawdopodobniej w drugiej połowie VI stulecia i w ciągu następnych wieków (VII–VIII) rozprzestrzenili się po całym jego terytorium. Jednak bliższy okres ich przybycia, stan Pomorza Zachodniego w okresie ich napływu, dynamika i szlak wędrówek plemion słowiańskich, jakie odbyli z dotychczasowego miejsca osiedlenia, ich struktury i szeroko pojęta kultura, budzą ostre kontrowersje, głównie od lat osiemdziesiątych minionego stulecia, oraz pozostają w sferze hipotez4. Etnogeneza indoeuro pejskich Słowian Problemy te stanowią cząstkę fundamentalnych kwestii wczesnośredniowiecznych dziejów ziem polskich między Odrą, Wisłą i Bugiem, ściśle związanych z etnogenezą Słowian. W sprawie etnogenezy i rozprzestrzeniania się indoeuropejskich Słowian w Europie – w wielkim uproszczeniu – występują dwie teorie: allochtoniczna i autochtoniczna5. Wiodącą rolę w dyspucie nad nią w ostatnich dziesiątkach lat w Polsce odgrywają i najprawdopodobniej odgrywać będą archeolodzy, ponieważ dosłownie z dnia na dzień, w miarę rozwoju badań archeologicznych, poszerza się archeologiczna baza źródłowa, natomiast źródła pisane od dziesiątków lat są znane, niezmienne i bardzo skromne. Z tego m.in. powodu ich interpretacja wzbudza tak wiele kontrowersji. Archeolodzy też reprezentują odmienne poglądy odnośnie do źródeł archeologicznych jako podstawy rozważań nad etnosami; istotą problemu jest kwestia: czy na podstawie niemych ze swej istoty źródeł archeologicznych (wprawdzie ożywionych przez archeologów), można wnioskować o strukturach etnicznych ich wytwórców, a w dalszej kolejności o ich języku. Wśród badaczy niesłowiańskich, głównie niemieckich, oraz od lat osiemdziesiątych XX w. coraz częściej archeo logów i językoznawców polskich uznanie znajduje teoria allochtoniczna. Jej przedstawiciel Kazimierz Godłowski przekonuje, że: „Siedziby Słowian, czy też ich bezpośrednich przodków, znajdowały się w pierwszej połowie I tysiąclecia n.e. w Europie wschodniej, najprawdopodobniej przede wszystkim w górnym i może – także częściowo środkowym Podnieprzu, natomiast nie rozciągały się na teren dorzeczy Wisły POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 HISTORIA i Odry”6 i jeszcze po 500 r. n.e. język prasłowiański nie był ukształtowany. Zgodnie z teorią allochtoniczną ziemie polskie – dorzecza Wisły i Odry – po wywędrowaniu z nich plemion germańskich na południe, w V–VI w. nie były zasiedlone lub były zamieszkane w niewielkim stopniu i napłynęli na nie ze wschodu Słowianie w dwóch fazach: w pierwszej, najpewniej w połowie V w., zajęli Małopolskę i prawobrzeże środkowej Wisły, natomiast centralne obszary Polski mieli zajmować stopniowo w drugiej fazie osadniczej w połowie VI w. Na Pomorze, w bardzo małej ilości, mogli dotrzeć najwcześniej pod koniec VI w. Faktycznie zajęli je stopniowo dopiero w VIII stuleciu7. Jeszcze dalej idą poglądy Marka Dulinicza, który uznał przekazy pisane o zasiedlaniu Pomorza i obszarów północno-wschodnich Niemiec w VI i VII w. za niewiarygodne, wypowiedzi językoznawców zaś za sprzeczne i nieprzydatne oraz stwierdził, że „obszar dorzecza Odry i Łeby aż do końca VII w. pozostawał na uboczu głównych szlaków wędrówek Słowian”8. Poglądy te podważały ustalenia Antoniego Porzezińskiego piszącego: „Osadnictwo VI w. (…) na Pomorzu Zachodnim tworzy niewielkie skupisko zlokalizowane w okolicach Szczecina (…), nad górną Regą (…) oraz największe stosunkowo skupisko nad środkowym i dolnym biegiem Parsęty9 (…). Osadnictwo Pomorza Zachodniego przechodzi wyraźne przeobrażenie w VII w. przejawiające się trzykrotnym wzrostem liczby punktów osadniczych (…)”10. Inni archeolodzy datowali również początki osadnictwa napływowych Słowian w dorzeczu i na obszarze środkowej Parsęty na VI stulecie11, natomiast zaczątki budownictwa obronnego (grodowego) na początek VII w.12 Głównym autorem teorii autochto nicznej jest Józef Kostrzewski, utrzymujący, że ślady obecności człowieka na Pomorzu sięgają paleolitu (przed 8000 p.n.e.). Na gruncie kultury przedłużyckiej ukształtowała się kultura łużycka trwająca 900 lat, która na ziemiach polskich 800–650 lat p.n.e. rozpadła się na cztery grupy: zachodniopomorską, wschodniopomorską zwaną też kaszubską, kujawsko-chełmińską POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 i mazowiecką. Najdynamiczniejszy ich rozwój miał miejsce w okresie halsztackim (650–400 p.n.e.). Najważniejsze jest, że ludność ta, zwana Prasłowianami, nieprzerwanie zajmowała terytorium dorzecza Wisły i środkowej Odry, również w okresie rzymskim (0–375 n.e.), aż po czasy średniowiecza, żyjąc w koherencji z plemionami germańskimi, które napływały na lewy brzeg Odry około 400–250 lat p.n.e. (kultura jastorfska), i od II w. p.n.e. z plemionami celtyckimi, rozbitymi przez Cesarstwo Rzymskie, co w pradziejach zapoczątkowało okres kultury rzymskiej (0–375/400 n.e.). W okresie tym napływały na Pomorze ze Skandynawii plemiona germańskie, najpierw Goci, potem Gepidzi, które wywarły znaczący wpływ na miejscową ludność grupy oksywskiej, zrodzonej – jak przeworski krąg kulturowy – z prowincji wschodniopomorskiej, ale nie pozostawiły po sobie trwałych śladów osadniczych. Dodać należy, że ludność kultury oksywskiej w okresie wędrówek ludów (365/400–600 n.e.) rozprzestrzeniła się na zachodzie po Odrę. Na przełomie okresu rzymskiego i wczesnego średniowiecza Pomorze było obszarem intensywnych migracji plemion germańskich i słowiańskich13. Konsekwencją tych migracji było znaczne rozrzedzenie się sieci osadniczej Pomorza w V–VI w., gdyż w IV w. i początkach V odpływały stąd na południe i zachód plemiona germańskie. Obodryci, zajmujący środkowe i dolne dorzecze Odry, wywędrowali na zachód na obszary dzisiejszej Meklemburgii, a znad prawego obszaru dolnej Wisły nad Pianę przeszli Wieleci, natomiast na Pomorze napłynęła za nimi ludność kaszubska z centralnej Polski, zajmując terytorium między Parsętą a Wisłą. W wyniku tych migracji po VI w. wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku ukształtowały się trzy plemienno-językowe grupy kulturowe: połabska, Barnim I „książę Słowian i Kaszubów” nadaje klasztorowi w Uznamiu połowę rybołówstwa na jeziorze Uznam. 15.08.1267. PUB II, nr 847, s. 184. Reprodukcja z wystawy: Z kaszubsko-słowiańskich i polskich losów Pomorza Zachodniego. © ZKP oddział w Szczecinie 23 HISTORIA pomorska (kaszubska) i pruska14. Pomorze od pradziejów po wczesne średniowiecze nieprzerwanie zamieszkiwała więc ludność słowiańska. Różnice zdań w sprawie etnogenezy Słowian i zasiedlania przez nich Pomorza między archeologami reprezentującymi teorię allochtoniczną i autochtoniczną są poważne, dotyczą głównie chronologii oraz rzeczywistej czy też rzekomej „luki osadniczej”. Optymistyczne jest, że dyskusje nad tymi problemami stwarzają nadzieję na znalezienie satysfakcjonującego obie strony rozwiązania. Kraina i rodowód Kaszubów wg G. Labudy Doskonałym wzorcem umiejętnego wykorzystania zdobyczy wszystkich nauk dla odtworzenia najwcześniejszych dziejów społeczeństwa na Pomorzu jest artykuł Gerarda Labudy „Skąd przyszli Kaszubi na Pomorze w okresie słowiańskich »wędrówek ludów« (VI–VII w.)”15, w którym krainę i rodowód Kaszubów rozpatrzył w kontekście autochtonicznej i allochtonicznej koncepcji etnogenezy Słowian. Opowiedział się za teorią autochtoniczną, gdyż Pomorze, będące nadmorską cząstką dorzecza Wisły i Odry, w pradziejach (od I w. p.n.e. do V w. n.e.) wyróżniało się własną kulturą oksywską, będącą odmianą kultury wenedzkiej grobów jamowych, kojarzoną z kulturą prasłowiańską (Prasłowianami)16. Odrzucił koncepcję allochtoniczną, bo w jej ramach praojczyzna Słowian rozpościerała się od środkowego Dniepru w „głąb kontynentu azjatyckiego”, i umiejscowienie w niej kultury wenedzkiej (grobów jamowych) „równałoby się szukaniu szpilki w stogu siana. Tymczasem jej istnienie w odgałęzieniu nadbałtyckim w świetle geografii Klaudiusza Ptolemeusza [z II w. n.e.] nie może podlegać wątpliwości”17. Teorię allochtoniczną uznał za nieprawdziwą również dlatego, że: 1. W świetle antycznych źródeł pisanych z II–VI wieku między Bałtykiem i Karpatami oraz Wisłą jako osią je łączącą występowała ciągłość osadnicza, wyrażająca się w kulturze grobów jamowych. Zarzucił autorom tej teorii, że źródła te poddają „selekcji i dezintegracji”. 2. Uznał występowanie tylko „gniazdowego” osadnictwa plemion germańskich ze 24 Skandynawii i Germanii w czasie ich wędrówki w II–V w. na południe – na terytorium Cesarstwa Bizantyjskiego i Rzymskiego – oraz za mylny uznał pogląd, aby „drużyny” te na terenach, przez które przechodziły [w tym w międzyrzeczu Wisły i Odry], wytworzyły kilka własnych odmian kulturowych noszących te same nazwy. Nie kwestionuje kohabitacji tych „drużyn” z ludnością słowiańską, bałtyjską, sarmacką i alańską, oraz zaapelował do archeologów o „bardziej otwarte, nieskażone aprioryzmami badania”. 3. Stwierdził, że Jerzy Nalepa18 przekonywająco podważył teorię allochtoniczną19. Zdaniem Labudy teoria allochtoniczna zawiera „zbyt dużo usterek i pochopnych sądów, aby należało się nią kierować w poszukiwaniu »praojczyzny« Kaszubów; do bardziej konstruktywnych wniosków w tych poszukiwaniach dojdziemy w ramach koncepcji autochtonicznej”20. Gerard Labuda, biorąc pod uwagę ustalenia językoznawców21 oraz najważniejsze źródła historiograficzne, wykazał, że w VI w. n.e. Obodryci znad dolnego i środkowego dorzecza Odry przesunęli się w kierunku zachodnim aż po granice Saksonii, Wieleci zaś przeszli z prawego dorzecza dolnej Wisły na Połabie (Meklemburgię), za nimi z północnego Mazowsza podążyli Kaszubi, którzy zajęli obszary między dolną Wisłą i dolną Odrą22. Pomorze – obszar kohabitacji różnych kultur i etnosów Chociaż nie udało się dotąd wyjaśnić etymologii nazwy Kaszubi (lud) – Kaszuby (terytorium), jednak nie ulega wątpliwości, że jest ona mianem archaicznym, rodzimym, ludu, od którego przeszła na ziemię przez niego zamieszkaną. Sąsiedzi z zachodu określali ją Slavia i Selavi, natomiast z południa – Polanie i Kujawianie – Pomorzem, w znaczeniu kraju wzdłuż morza położonego (po-mor-je, pri-mor-je, pod-morze). Od ostatniego określenia pochodzi nazwa Pomorzanie, która jest nazwą geograficzną, a nie etniczną. Nazwy Pomorze – Pomorzanie przyjęli autorzy niemieckich źródeł w XI w., a następnie żywotów św. Ottona i opisów jego pomorskich misji chrystianizacyjnych, dzięki czemu została Okładka książki G. Labudy, na której widnieje bulla Grzegorza IX z 19 marca 1238 r., w której po raz pierwszy pojawia się nazwa „Kaszuby”. utrwalona i upowszechniona. Nazwa Kaszuby w źródłach pisanych pierwszy raz wystąpiła dopiero w bulli papieża Grzegorza IX z 19 marca 1238 r., potwierdzającej nadanie „księcia Kaszub” (dux Cassubie) Bogusława I (ok. 1127– 1187) dla klasztoru joannitów w Stargardzie n. Iną. Nazwa ta do kancelarii papieskiej dotarła za sprawą dominikanów i lotem błyskawicy objęła całą środkowo-wschodnią Europę. W połowie XIII w. przeszła do tytulatury książąt szczecińskich, a od schyłku tego stulecia określano nią dorzecze Parsęty, czyli plemienną kolebkę państwa Gryfitów. W następnych stuleciach stopniowo przesuwała się w kierunku wschodnim aż po Wierzycę23. Kaszubi przybyli na Pomorze w połowie VI w. i osiedlili się na pograniczu myśliborsko-pyrzyckim, dając początek kręgowi kulturowemu Dziedzice, odpowiadającemu kręgom Suckow i Feldberg dla osadnictwa wielecko-obodryckiego. Te podobieństwa kulturowe przemawiają za tym, że poprzednie ich miejsce osiedlenia było usytuowane w sąsiedztwie Wieletów, czyli po prawej stronie POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 HISTORIA Wisły, i „gdy ci [Wieleci] skierowali się wzdłuż strefy nadmorskiej [na zachód], Kaszubi poszli tą samą drogą w ślad za nimi”24, zatrzymując się na pograniczu myśliborsko-pyrzyckim. Praojczyzna Kaszubów znajdowała się na południe od siedzib Wieletów (Wel tów), czyli na pograniczu mazowiecko-pruskim. W świetle badań archeologicznych, kiedy Kaszubi przybyli na Pomorze Zachodnie w VI w., mogli się zetknąć w pasie nadmorskim z osadnictwem okresu kultury wielbarskiej, ale zapoczątkowali proces kształtowania drugiego nowego obszaru kulturowego, grupy Dziedzice, obejmującego początkowo pas Pobrzeża Pomorskiego od Regi po Łebę, w następnych wiekach zaś całe Pomorze Zachodnie. Nie można więc mówić o pustce osadniczej między wpływami rzymskimi a wczesnym średniowieczem25. Labuda wykazał więc, że praojczyzną Słowian było terytorium pokrywające się w dużym stopniu z obszarem wczesnośredniowiecznego państwa polskiego oraz iż nie ma dowodów dyskontynuacji osadniczej oraz że Pomorze od pradziejów było obszarem kohabitacji różnych kultur i etnosów. Pierwszymi zaś historycznymi jego mieszkańcami od połowy VI w. byli słowiańscy Kaszubi, nazwani przez sąsiadów z południa Pomorzanami, którzy przywędrowali tu z prawowiślanego pogranicza mazowiecko-pruskiego. Śródtytuły pochodzą od redakcji 1 Charakter wydawnictwa sprawia, że najważniejszym problemem niniejszego studium jest klarowne przedstawienie głównych linii rozwojowych ludności słowiańskiej na tle procesu dziejowego Pomorza Zachodniego. Z tego względu niektóre kontrowersyjne w nauce historycznej problemy przedstawiono z konieczności w mniejszym lub większym uproszczeniu, rezygnując z przytoczenia pełnej literatury ich dotyczącej. 2 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. III, Warszawa 1981, s. 67. 3 M. Wołoszyn, Obecność ruska i skandynawska w Polsce w X–XII w. – wybrane problemy, w: Wędrówka i etnogeneza w starożytności i w średniowieczu, pod red. M. Salomona i J. Strzelczyka, Kraków 2004, s. 245n.; W. Duczko, Obecność skandynawska na Pomorzu i słowiańska w Skandynawii we wczesnym średniowieczu, w: Salsa Cholbergiensis. Kołobrzeg w średniowieczu, pod red. L. Leciejewicza i M. Rębkowskiego, Kołobrzeg 2000, s. 23n., tamże literatura. 4 Aktualny stan badań i dyskusji nad tymi problemami prezentuje praca: Wędrówka i etnogeneza w starożytności i średniowieczu... oraz Cień Światowida czyli pięć głosów w sprawie etnogenezy Słowian, pod red. A. Kokowskiego, Lublin 2002. 5 S. Tabaczyński, Procesy etnogenetyczne: doświadczenie badawcze archeologii i przyszłość, w: Słowianie w Europie wczesnego średniowiecza, Warszawa 1998, s. 79n.; tenże, Kultury archeologiczne w perspektywie przyszłych badań. Uwagi końcowe, w: Kultury archeologiczne a rzeczywistość dziejowa, red. S. Tabaczyński, Warszawa 2000, s. 259n.; M. Parczewski, Praojczyzna Słowian w ujęciu źródłowym, w: Cień Światowida..., s. 47, 59–60; tenże, Współczesne poglądy w sprawie etnogenezy oraz wielkiej wędrówki Słowian, w: Wędrówka i etnogeneza..., s. 199–200. Podstawową literaturę omówił J.M. Piskorski, Pomorze plemienne. Historia – Archeologia – Językoznawstwo, Poznań – Szczecin 2002, s. 122–174. 6 K. Godłowski, Pierwotne siedziby Słowian. Wybór pism, pod red. M. Parczewskiego, Kraków 2000, s. 366. 7 M. Parczewski, Współczesne poglądy na sprawę etnogenezy oraz wielkiej wędrówki Słowian, w: Wędrówka i etnogeneza, s. 196n.; tenże, Praojczyzna Słowian w ujęciu źródłoznawczym, w: Cień Światowida, s. 26n.; tenże, Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych, Wrocław 1988; tenże, Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Kraków 1988, s. 111; M. Szymański, Trudne problemy w poznaniu starszych faz wczesnego średniowiecza na ziemiach polskich, w: Archeologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu, red. S. Kurnatowski i M. Kobusiewicz, Poznań 2000, s. 353n. 8 M. Dulinicz, Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej, Warszawa 2001, s. 209. 9 A. Porzeziński, Zasiedlenie Pomorza Zachodniego w VI–VII wieku n.e. w świetle dotychczasowych wyników badań archeologicznych, Slavia Antiqua 22: 1975, s. 42. 10 Tamże, s. 44. 11 A. Sikorski, Problem ceramiki typu Dziedzice w świetle badań w Dębczynie, woj. Koszalin, Folia Praehistorica Posnaniensia 2: 1987, s. 298; H. Machajewski, Źródła archeologiczne do studiów nad początkami osadnictwa wczesnośredniowiecznego na Pomorzu Zachodnim, w: Słowiańszczyzna połabska między Niemcami a Polską, Poznań 1981, s. 202n. 12 W. Łosiński, Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa grodowego w dorzeczu dolnej Parsęty (VII–X/XI w.), Kraków 1972; tenże, Osadnictwo plemienne w dorzeczu Parsęty we wczesnym średniowieczu, w: Salsa Cholbergiensis, s. 14n.; L. Leciejewicz, Słowiańszczyzna zachodnia, Wrocław 1976, s. 50n. 13 J. Kostrzewski, Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach, Poznań 1961; tenże, Kultura łużycka na Pomorzu, Poznań 1958; tenże, Epoka wspólnoty pierwotnej, w: Historia Pomorza, Tom I do roku 1466, pod red. G. Labudy. Część I, oprac. M. Biskup, J. Kostrzewski, G. Labuda, L. Leciejewicz, K. Śląski, Poznań 1972. 14 T. Lehr-Spławiński, Rozprawy i szkice z dziejów kultury Słowian, Warszawa 1954, s. 94 n.; J. Nalepa, Słowiańszczyzna północno-zachodnia. Podstawy jedności i jej rozpad, Poznań 1968, s. 291 n. 15 G. Labuda, Skąd przyszli Kaszubi na Pomorze w okresie słowiańskich „wędrówek ludów” (VI–VII w.), w: Europa barbarica, Europa christiana. Studia mediaevalia Carolo Modzelewski dedicata, Warszawa 2008, s. 93–103. 16 Tamże, s. 94. 17 Tamże, s. 95 18 J. Nalepa, O pierwotnych siedzibach Słowian w świetle nowszych badań archeologicznych, lingwistycznych i historycznych, Slavia Antiqua 48: 2007, s. 11–96. 19 G. Labuda, Skąd przyszli Kaszubi..., s. 96–97. 20 Tamże, s. 97. 21 H. Popowska-Taborska, O domniemanym pochodzeniu Kaszubów, Język Polski 83: 2003, 1, s. 20; G. Labuda, Skąd przyszli Kaszubi..., s. 97–98; E. Rzetelska-Feleszko, J. Duma, Językowa przeszłość Pomorza Zachodniego na podstawie nazw miejscowych, Warszawa 1996, s. 264. W. Mańczak, Stanowisko połabskiego wśród języków zachodnio-słowiańskich, w: tenże, O pochodzeniu i dialekcie Kaszubów, Gdańsk 2002, s. 19. 22 G. Labuda, Skąd przyszli Kaszubi..., s. 98–101. 23 Pommersches Urkundenbuch, hrsg. von K. Conrad, Bd. I, Köln – Wien 1970, Nr. 355, 443–444a; G. Labuda, Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996, s. 80n.; tenże, O Kaszubach, o ich nazwie i ziemi zamieszkania, Gdynia 1991, s. 42 n., 65; P. Czaplewski, Tytulatura książąt pomorskich, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu 15: 1949, s. 91–96; G. Renn, Die Bedeutung des Namens „Pommern” und die Bezeichnung für das heutige Pommern in der Geschichte, Greifswald 1937, s. 10 n.; S. Urbańczyk, Pomorze, w: Słownik starożytności słowiańskich, t. IV, Wrocław 1970/1972, s. 224; Z. Sułowski, Kaszuby, w: Słownik starożytności słowiańskich, t. II, Wrocław 1964, s. 390–391; L. Leciejewicz, Wczesnośredniowieczne terytoria osadniczo-plemienne w dorzeczu Odry i Wisły, w: J. Janczak. T. Ładogórski, Badania z dziejów osadnictwa i toponimii, Wrocław 1978, s. 14, 16; J. Natanson-Leski, Nazwy plemienne w Polsce, cz. I, Onomastica 5: 1959, s. 441 n.; R. Kiersnowski, Plemiona Pomorza Zachodniego w świetle najstarszych źródeł pisanych, Slavia Antiqua 3: 1952, s. 75–-76, 111, 119–121. 24 G. Labuda, Skąd przyszli Kaszubi..., s. 102. 25 W. Łosiński, Osadnictwo plemienne Pomorza (VI–X wiek), Wrocław 1982, s. 25–33; tenże, Osadnictwo plemienne w dorzeczu Parsęty we wczesnym średniowieczu, w: Salsa Cholbergiensis, s. 16. POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 25 HISTORIA Sekrety Kępy Oksywskiej Kilkumetrowe „cygaro”, a w nim materiał wybuchowy, silnik z turbiną oraz taka ilość paliwa, jaka jest niezbędna, by dotrzeć do celu. To torpeda – wyjątkowo skuteczna w niszczeniu celów nawodnych i lądowych. Mieszkańcy Gdyni i Oksywia podczas II wojny światowej byli świadkami udoskonalania tej broni mającej zabijać marynarzy i cywilów. Została wynaleziona do zatapiania okrętów wojennych i statków handlowych. Była narzędziem do unicestwiania jednostek transportowych, a także szpitali na wodzie. JAROSŁAW KŁODZIŃSKI* TVA – Gotenhafen Niemcy doskonalili skuteczność okrętowych i samolotowych torped. Na początku lat 40. XX wieku uznali, że idealne warunki do stworzenia nowoczesnego centrum budowy torped ma Kępa Oksywska. W porcie wojennym na Oksywiu u stóp wiekowej oksywskiej parafii wznoszono hale fabryczne, warsztaty pomocnicze oraz drążono w ziemi magazyny na gotowe i sprawdzone torpedy. Główna hala produkcyjna miała powierzchnię 2500 m². Wyposażona była w dźwigi suwnicowe, które miały za zadanie przewożenie kadłubów torped na stanowiska ich wyposażania w poszczególne podzespoły. Nowinką technologiczną był zbiornik wodny, w którym testowano stabilność torpedy oraz badano parametry pływania po uruchomieniu silnika. Kadłuby torped docierały na Oksywie drogą kolejową, tak samo jak i inne podzespoły. Jednak należy zaznaczyć, że poszczególne elementy składowe były wytwarzane w różnych miejscowościach na terenie III Rzeszy. Podobne działania logistyczne były podejmowane w przypadku budowy okrętów podwodnych w gdyńskiej stoczni. Każdą torpedę przygotowywano do próbnego wystrzału z obiektu znajdującego się na Zatoce Gdańskiej w kierunku Mierzei Helskiej. W odległości około trzystu 26 metrów od brzegu zbudowano dwie budowle będące elementami poligonu doświadczalnego „cudownej broni” Adolfa Hitlera. Każda z nich była połączona ze stałym lądem drewnianym pomostem przystosowanym do ruchu pieszego, samochodowego i kolejowego. Chronologicznie pierwszym poligonem torpedowym był oddany do użytku w 1940 roku kompleks na Oksywiu. Jego zadaniem było testowanie prawidłowości toru wodnego i prędkości torped z przeznaczeniem dla Kriegsmarine. W czasie najwyższych potrzeb wojennych na terenie poligonu testowano dziennie ponad sto torped. Obie torpedownie miały po dwa stanowiska do strzelań próbnych. Zapas paliwa w torpedzie wystarczał, by dopłynęła do punktów obserwacyjnych w okolicy Juraty. Do odnalezienia „utraconych” torped zmuszani byli polscy rybacy, którzy mieli obowiązek dostarczyć je do najbliższego portu, skąd odtransportowywano je do oksywskiego portu lub do pomostu w Hexengrund. Następnie torpedy trafiały do specjalnej hali przygotowanej pod ziemią, w której następowało uzbrojenie torpedy, by potem przewieźć ją do wydrążonego w morenie czołowej jednego z wielu podziemnych tuneli. Cały oksywski poligon doświadczalny (dziś można byłoby napisać „nowych technologii wojennych”) został nazwany Torpedo Versuchsanstalt Oxhhoft, w skrócie TVA – Gotenhafen. I Ziemia Czarownic Gwałtowny rozwój technik zwalczania jednostek nawodnych z powietrza sprawił, że podjęto decyzję o budowie bliźniaczego obiektu w okolicy Babich Dołów (dziś to dzielnica Gdyni) z przeznaczeniem testowania torped dla Luftwaffe. Lotniczy poligon doświadczalny przyjął nazwę Torpedowaffenplatz Hexengrund, a potocznie nazywano go Ziemią Czarownic. Oba poligony były świadkami powstawania nowej kategorii broni okrętowej i lotniczej: torped akustycznych i magnetycznych. Budowa poligonu na Babich Dołach wymusiła pilne stworzenie nowoczesnego lotniska, które obsługiwało niemieckie samoloty typu Junkers, Heinkel i Messerschmitt. Na Kępie Oksywskiej przy torpedach pracowało blisko 3000 osób, z czego zdecydowaną większość stanowili Niemcy i Niemki. W okolicy ronda „przy śrubie” na ul. Śmidowicza zaczynał się pilnie strzeżony teren poligonu TVA. Podwójne ogrodzenie, wartownicy, specjalne przepustki, drobiazgowe kontrole przy wejściu i wyjściu na teren poligonu były elementami, które miały zapobiec sabotażowi, dywersji lub pozyskaniu tajnych informacji przez wywiad aliancki. Warto dodać, że teren przy Flakturmach z dostępem do statków-baz Hanza, Oceania, Wilhelm Gustloff i Bremen nie był ogrodzony. Pomiędzy Oksywiem a Babimi Dołami POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 HISTORIA położono tor kolejki wąskotorowej. Większość trasy znajdowała się na stałym lądzie, zaledwie kilkaset metrów było usytuowanych na drewnianych palach. To w tym miejscu można odnaleźć współcześnie elementy niemieckich torped porzuconych zimą 1945 roku przez niemiecką załogę. Drezyna wraz z wagonikami do transportu torped została nazwana szyderczo „Kaszubskim Expresem” z uwagi na małą prędkość przemieszczania się. W Wąwozie Ostrowickim była odnoga toru prowadzącego do podziemnych składów amunicji. Oba poligony funkcjonowały do końca 1944 roku, a potem z uwagi na zbliżający się front były częściowo ewakuowane do Flensburga. Ostatni transport niemieckiej załogi poligonu na Oksywiu wypłynął z oksywskiego portu na pokładzie dwóch niemieckich niszczycieli w połowie lutego 1945 roku. Hala fabryczna do montażu torped. Autor nieznany Do dnia dzisiejszego tereny byłych poligonów rozpalają wyobraźnię wielu poszukiwaczy skarbów i ówczesnych innowacji zbrojeniowych III Rzeszy. Zdecydowana większość wyposażenia hal fabrycznych i dokumenty zostały wywiezione przez Armię Czerwoną do Rosji. Sowieci przejęli m.in. plany nowoczesnej torpedy o napędzie elektrycznym, której próby odbywały się pod koniec lat 40. ubiegłego wieku w okolicach Bałtijska. Należy uznać, że tereny Kępy Oksywskiej były dla niemieckiego okupanta wyjątkowo ważne. Nie tylko poligony torpedowe, ale też lotnisko, port wojenny i centrum szkoleniowe przyszłych załóg okrętów podwodnych stwarzały wręcz idealne warunki do doskonalenia machiny wojennej III Rzeszy. Pod koniec zimy 1944–1945 Adolf Hitler zdecydował, że Gdynia ma być broniona do ostatniego żołnierza. Centrum miasta Festung Gotenhafen zostało wyzwolone 28 marca 1945 roku. Natomiast załoga TVA na Oksywiu i TWP na Babich Dołach poddała się dopiero 5 kwietnia. *Dr J. Kłodziński jest członkiem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w kole Gdynia Północ, adiunktem na AWFiS w Gdańsku, pomysłodawcą i współautorem mapy „Fortyfikacje Gdyni i okolic”. POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Z archiwum A. Ditricha. Widok na port oksywski 27 POMORZANIE Zbigniew (Binek) Urbanowski – zapomniany tucholski artysta (część 1) MARIA OLLICK Dom rodzinny Urodził się 16 lipca 1913 r. w Tucholi. Jego rodzicami byli Konstanty Leon Urbanowski (1870–1945, z Gostycyna w pow. tucholskim) i Bronisława Marianna z domu Kwiatkowska (1875–1931, z Trzciany w pow. wąbrzeskim). Z dziesięciorga ich dzieci Zbigniew Wacław, zwany Binkiem, urodził się jako ósmy. Marianna i Konstanty Urbanowscy pobrali się w 1897 r. i zamieszkali w Tucholi przy rynku, u zbiegu dzisiejszych ulic Chojnickiej i Rzeźnickiej. Marianna zajmowała się wychowywaniem dzieci i domem, a Konstanty prowadził sklep kolonialny, palarnię kawy i, na zapleczu sklepu, punkt rusznikarski. 28 Trudnił się też handlem materiałami budowlanymi. Był powszechnie szanowanym obywatelem. Przez wiele lat zasiadał w radzie parafialnej parafii pw. św. Bartłomieja oraz był jednym z 18 członków pierwszej rady miejskiej po powrocie Tucholi do Macierzy. Przez cały okres swojej publicznej działalności zasiadał w zarządzie tucholskiego Bractwa Kurkowego (na zdjęciu powyżej zarząd Bractwa w 1935 r.; pierwszy siedzący od lewej to Konstanty Urbanowski), pełniąc w nim też funkcję prezesa. Szkolne lata Naukę szkolną Binek rozpoczął w Szkole Ćwiczeń przy Seminarium Nauczycielskim w Tucholi. Jego zdolnościami i zamiłowaniem do sztuki zainteresował się Sylwester Smoliński, profesor seminarium, wykładowca przedmiotów artystycznych. Kolejny etap nauki szkolnej Zbigniew Wacław Urbanowski odbył w Szkole Wydziałowej. W jego młodzieńczym okresie miało miejsce pewne bardzo tragiczne wydarzenie, które ciążyło mu przez całe (krótkie) życie. Było mroźne przedpołudnie 24 stycznia 1927 r. Wraz z kilkoma kolegami ze Szkoły Wydziałowej zamiast pójść do szkoły, wybrał się na „Amzej” (Jezioro Zamkowe), by poślizgać się na łyżwach. W tajemnicy przed ojcem zabrał ze sobą sztucer, by zaimponować kolegom. Pech sprawił, że w momencie, gdy demonstrował działanie broni, jeden z kolegów, jadąc na łyżwach, znalazł się na linii strzału. Zginął na miejscu. POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 POMORZANIE Już jako nastolatek Binek miał sprecyzowane plany na przyszłość i szukał swojej drogi na spełnienie marzeń. Chciał zostać malarzem. Na początku napotkał stanowczy sprzeciw ojca wobec swoich planów. „Jak chcesz malować, to możesz terminować u naszego mistrza Augustyńskiego, weź pędzel i maluj ściany” – tak według przekazów miał skwitować Konstanty Urbanowski zamiary syna. Jednak przypadek zaważył nad dalszym losem Zbigniewa. Pewnego razu do Szkoły Wydziałowej w Tucholi przyjechał wizytator z Kuratorium Pomorskiego w Toruniu. Binek zapamiętał jego charakterystyczną twarz. Na chodniku przed szkołą kilkoma pociągnięciami kredą nakreślił jego portret. Zauważył to wizytator, zainteresował się zdolnościami ucznia i zasugerował możliwość kształcenia i rozwijania jego talentu. Jako że Szkoła Wydziałowa była szkołą samorządową, z pomocą pospieszył ówczesny burmistrz Stanisław Saganowski. Z jego inicjatywy uzdolniony młodzieniec otrzymał finansowe wsparcie, by móc realizować swoje artystyczne powołanie. Spełnione marzenia Wstąpił do Pomorskiej Szkoły Sztuk Pięknych w Grudziądzu, jedynej wówczas na Pomorzu uczelni plastycznej prowadzonej przez prof. Wacława Szczeblewskiego, która powstała w 1922 r. z inicjatywy marszałka Józefa Piłsudskiego. Szczeblewski, artysta po studiach w Paryżu, Londynie, Berlinie, Wiedniu i Kopenhadze, prócz kierowania szkołą nauczał w niej malarstwa sztalugowego. W szkole zajęcia z wzornictwa prowadziła m.in. Teodora Gulgowska, współzałożycielka pierwszego (1906) na ziemiach polskich muzeum na wolnym powietrzu – skansenu we Wdzydzach. Stąd zapewne pojawiające się w twórczości Zbigniewa Urbanowskiego, jej ucznia, stylizowane kaszubskie motywy ludowe w zdobnictwie architektonicznym i ceramice. Urbanowski kontynuował swoją edukację w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Do dzisiaj w gmachu głównym Muzeum Narodowego w Krakowie znajduje się jeden z jego obrazów. W katalogu zbiorów odnaleźć można następujący wpis: MNK II-b-3043, Tytuł: Cyganki, POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Twórca: Zbigniew Urbanowski, Wymiary: wys. 139 cm, szer. 100 cm, Materiały: płótno, farba olejna, Techniki: technika olejna. Przez cały czas nauki był stypendystą burmistrza Tucholi Stanisława Saganowskiego. Jako student, przebywając na wakacjach, wykonywał ciekawe dekoracje do wystawianych amatorsko przez organizacje i towarzystwa sztuk teatralnych, m.in. do sztuki pisarza i poety kaszubskiego Jana Karnowskiego „Zapis Mestwina”. W 1934 r. z okazji zjazdu absolwentów tucholskiego seminarium nauczycielskiego namalował obraz olejny – portret Bartłomieja Nowodworskiego (urodzonego w Tucholi sławnego kawalera maltańskiego). Obraz zaginął. Dzięki temu, że wizerunek obrazu zamieszczono w okolicznościowym druku zjazdowym, wiemy, że takie dzieło istniało. Po ukończeniu nauki ten wszechstronnie uzdolniony artysta wrócił do rodzinnej Tucholi, stając się „miejskim plastykiem”. Trudnił się głównie sztuką zdobniczą – ceramiką, rzeźbą, malarstwem dekoracyjnym. Wykonywał też witraże, uprawiał grafikę i fotografię artystyczną. Asystował Edmundowi Kwiatkowskiemu (po wojnie kierownikowi Pracowni Konserwacji Witraży i Pracowni Witrażowniczej Wydziału Sztuk Pięknych UMK) podczas szklenia witraży w wybudowanym w Tucholi nowym kościele pw. Bożego Ciała. Pracownia Urbanowskiego wraz z warsztatem ceramicznym mieściła się w Rudzkim Moście na terenie Firmy Budowlanej Pawła Ziehlkego, zajmującej się pracami budowlanymi przy kościele pw. Bożego Ciała. W niej przygotowywał swoje projekty wzornicze, a w wolnych chwilach tworzył w trudnej technice ceramicznej craquelle, polegającej na wywoływaniu na powierzchni glazury pęknięć układających się w drobny siateczkowy wzór. W pracach artysty, szczególnie w zdobnictwie i sztuce użytkowej, wyraźnie widoczne były stylizowane akcenty kaszubskiej sztuki ludowej i elementy krajobrazu Borów Tucholskich. Był autorem szat graficznych okazjonalnych wydawnictw regionalnych, druków promocyjnych, reklamowych, plakatów i afiszy. W sierpniu 1939 r. w Tucholi zorganizowany został Tydzień Borów Tucholskich. Urbanowskiemu Zbigniew Urbanowski jako miejskiemu plastykowi komitet obchodów zlecił opracowanie materiałów promocyjnych i reklamowych. Dzisiaj, mimo upływu siedemdziesięciu pięciu lat, są nadal aktualne. Również fotografia była jego pasją. Posiadał dwa aparaty, kodaka i małoobrazkową laikę, z którymi prawie nigdy się nie rozstawał. Jego ulubionym fotograficznym tematem był krajobraz Borów Tucholskich, szczególnie nieokiełznany żywioł Brdy. Zarówno w wielu tucholskich domach, jak i w całym kraju oraz za granicą znajdują się do dzisiaj prace artysty – obrazy, drzeworyty, grafika, ceramika i fotografie jako elementy wystroju wnętrz. Swoje prace sygnował literami ZU, natomiast listy podpisywał pseudonimem Wierzba. Dokończenie w następnym numerze Fotografie ze zbiorów M. Ollick Projekt „A oni myślą, żem wszystek pomarł…” dofinansowany został grantem z konkursu „Tu mieszkam, tu zmieniam” ogłoszonego przez Bank Zachodni WBK oraz wsparciem Gminy Tuchola w konkursie na zadanie publiczne. 29 NASZE ROZMOWY Fascynacja bogactwem kaszubszczyzny Z ks. prof. Janem Perszonem rozmawia Stanisław Janke. Gdy pracowałem w redakcji dwuty godnika „Pielgrzym” w Pelplinie czę sto próbowałem rozwikłać fenomen powołania kapłańskiego. Przeprowa dziłem wiele rozmów z księżmi, a oni niejednokrotnie odpowiadali mi, że to tajemnica Boża, nie umieli wska zać jakiegoś kluczowego wydarzenia, które zadecydowało o odnalezieniu tego powołania. Z życiorysu księdza profesora dowiedziałem się, że ukoń czył ksiądz Liceum Zawodowe przy Zespole Szkół Chłodniczych, a potem nastąpił jakby nagły zwrot – wstąpił ksiądz do Wyższego Seminarium Du chownego w Pelplinie. Kapłaństwo – od czasu do czasu myślałem o tym już w podstawówce. Do I Komunii św. przygotowywał nas neoprezbiter, śp. ks. Henryk Kroll, fantastyczny człowiek. Byliśmy jako dzieci nim zachwyceni... Wtedy trudno było mojemu pokoleniu myśleć o księdzu jako o kimś oddzielonym, dalekim, obcym. Podobnie pozytywnie odcisnął się na moim dzieciństwie luziński wikariusz ks. Wiktor Kamiński, bardzo wymagający, a jednocześnie wesoły. Wspaniałym katechetą w latach szkoły średniej był śp. ks. Jerzy Politowski; prawdziwy mól książkowy, erudyta, bardzo solidny kaznodzieja. Później, gdy sam już „księdzowałem”, oceny tych kapłanów były pewnie i dojrzalsze, i bardziej krytyczne. Ale właśnie oni zostawili – pewnie nie tylko w mojej duszy – dobry, Chrystusowy ślad. I – pewnie niedoskonały, ale właśnie dlatego prawdziwy i konkretny – model księdza. Znacznie później uświadomiłem sobie, że gdzieś w tle pytania, „dlaczego poszedłem na księdza”, stoi postać 30 naszego proboszcza, dziekana wejherowskiego, ks. kanonika Mieczysława Sumińskiego. Postawny, wyprostowany, surowy, małomówny; budził nabożny lęk i respekt. Proboszczował w Luzinie od 1945 do swej śmierci w 1982 roku. Był nieugięty wobec komunizmu, solidna, przedwojenna formacja. I nasz dom rodzinny; ojciec codziennie wyjeżdżający do pracy (budowlaniec), mama rządząca domostwem, młodsi siostra i brat. Codzienna wspólna modlitwa wieczorna, środowe nowenny do Matki Bożej, niedzielna Msza św. jako żelazna oczywistość. Żyliśmy wiarą, wcale o tym nie myśląc. Chłonęliśmy to, co Boże i ludzkie, polskie i kaszubskie jak powietrze. To wszystko jednak nie jest w stanie młodego mężczyzny popchnąć do seminarium. Naprawdę istnieje coś takiego, jak tajemnica powołania. Zmagałem się z nią w klasie maturalnej Liceum Chłodnictwa. A konkretnie walczyłem przeciw myśli o kapłaństwie, którą – czasem gwałtownie – odrzucałem. Chciałem być jak wszyscy; wiele razy modliłem się, by Pan dał mi spokój. Sporo wtedy chorowałem. Wracając w październikowy wieczór z ośrodka zdrowia (z kolejnego zastrzyku), wstąpiłem, bo było po drodze, do kościoła. Trafiłem akurat na różaniec dla dzieci. I wtedy mnie wzięło. Przez chwilę doświadczyłem tego, co jest pewnie udziałem mistyków: zachwyt Panem Jezusem. Po nabożeństwie poszedłem powiedzieć księdzu wikaremu, że idę do seminarium. Wróciwszy do domu, oznajmiłem to samo – ku ich zdziwieniu – rodzicom. Kamień spadł mi z serca i wszystko stało się jasne. Ksiądz należy do grona tych duchow nych, którzy nie tylko identyfikują się z kaszubszczyzną, ale także są z niej dumni, mają niepowtarzalny dorobek w popularyzacji języka i kul tury kaszubskiej. Jest ksiądz jednym z organizatorów i wieloletnim kie rownikiem pielgrzymek kaszubskich z Helu na Jasną Górę – o czym szerzej porozmawiamy później, nagrywa ka szubskie pieśni religijne, wygłasza kaszubskie kazania; za tę działalność został ksiądz profesor uhonorowany Medalem Stolema i Medalem Srebrna Tabakiera Abrahama… Kaszuby jako mój dzél dëszë odkrywałem stopniowo. W domu byliśmy dwujęzyczni; rodzice do nas po kaszubsku, my dzieci ze sobą przeważnie „z polska”. W szkole przeważała polszczyzna; kaszubski uchodził za coś gorszego. Dopiero gdym jeździł do „chłodniczka”, koledzy z Trójmiasta zmusili mnie do konstatacji, że jestem inny, tutejszy, zakorzeniony, w pewnym sensie – także przez „kaszubską wiarę” – mocniejszy. Zacząłem świadomie rozmawiać po kaszubsku z dziadkami i ludźmi starszymi. Cudowne sześć lat w pelplińskim seminarium, Klub Studentów Kaszubów, spotkania z kaszubskimi literatami, uczonymi (ks. Bernard Sychta, Lech Bądkowski, Jan Piepka, Józef Borzyszkowski, Jerzy Treder, Wojciech Kiedrowski, Izabella Trojanowska) otwierały mi oczy na bogactwo, które jako Kaszubi (nie do końca świadomie) otrzymaliśmy. Gdy po święceniach i trzyletniej posłudze w Tczewie (cudowny proboszcz ks. Stanisław Cieniewicz) od 1986 r. studiowałem na KUL, przyszła „kaszubska POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 NASZE ROZMOWY iluminacja”. Z dystansu Lubelszczyzny zaczynałem dostrzegać skarb, którym jest kaszubszczyzna, nasz sposób myślenia i życia. Dla studentów z innych regionów Kaszuba był wręcz żywą skamieliną, zwłaszcza jeśli mówił archaicznym słowiańskim językiem. Kapitalną rolę w podjęciu tego dziedzictwa odegrał Ślązak, ks. prof. Henryk Zimoń, który na pracę doktorską zadał mi etnograficzne badania w Wejherowskiem. A potem już poszło; pierwsze kazanie kaszubskie na prymicjach ks. Rómka Skwiercza w Pucku, publikacje, badania na Półwyspie Helskim, wreszcie – już pod kątem habilitacji – kwerenda dotycząca rytuałów i wierzeń związanych ze śmiercią na całych Kaszubach. W mojej domowej bibliotece na czoło wym miejscu znajduje się fundamen talna książka księdza profesora z 1999 roku Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach. To dzieło jest owocem pracy habilitacyjnej księdza profesora. Co sprawiło, że wybrał ksiądz właśnie taką problematykę badawczą? My, ludzie współcześni wypieramy śmierć z naszego życia… Przez 8 lat (w czasie wolnym) jeździłem, przepytując setki ludzi, nagrywając pustonocne pieśni, zbierając wierzenia i zwyczaje. Tak urodziła się opasła książka, która miała – z powodu niegasnącego zainteresowania – kilka wznowień. Ja też, w miarę odkrywania kolejnych zwyczajów i wspaniałych Kaszubów je pielęgnujących, dojrzewałem. Bo śmierć, jeśli ma być prawdziwie ludzka, to musi być oswojona, czyli przeżywana w kontekście miłości Boga i wspólnocie żywej wiary. Badania terenowe to fascynująca przygoda; dane mi było spotkać wielu ciekawych, nietuzinkowych ziomków, mężczyzn i kobiety. Ludzi prostej, mocnej, niezwykle wyrazistej wiary. Dla wielu z nich śmierć była częścią życia, oświetlona – tak jak cała codzienna egzystencja – światłem ufnej modlitwy. Większość tych osób jest już pewnie u Pana, dla mnie pozostają nauczycielami żywej wiary i kochania Kościoła. Od dawna fascynuje mnie swoisty kult zaduszkowy wobec Sługi Bożego POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Fot. z archiwum Pielgrzymki Kaszubskiej ks. biskupa Konstantyna Dominika, Kaszuby rodem z Gnieżdżewa. Przed laty, przy okazji rozmowy z ks. bisku pem Janem Bernardem Szlagą, dowie działem się, że biskup Dominik jest niezwykle czczony przez pelplinian, przyjezdnych, a szczególnie kleryków. Odwiedziłem pelpliński cmentarz i stanąłem ze zdziwieniem przed na grobkiem biskupa Konstantyna Domi nika. Mimo zimy i śniegu grób biskupa był pokryty zapalonymi zniczami. Mó wili mi na cmentarzu, że tak tam jest przez cały rok. Czym ksiądz profesor tłumaczy ten osobliwy kult, jak to wy glądało w doświadczeniu księdza jako kleryka? Legendę biskupa Dominika głosili jego wychowankowie, czyli absolwenci seminarium duchownego w Pelplinie z lat 20. i 30. XX wieku, kapłani diecezji chełmińskiej. Kochali go i wspominali z wielką atencją, a po wojnie cieszyli się na jego – jak wtedy sądzono, że rychłą – beatyfikację. Proces beatyfikacyjny ciągle trwa (żeby nie rzec, że się ślimaczy), ale cześć do Sługi Bożego bp. Konstantyna nie słabnie. Od kilkunastu lat jego rzecznikiem stało się też Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. W czasie lat seminaryjnych nasi najstarsi wychowawcy (m.in. księża: Alojzy Kowalkowski, Franciszek Jank, Antoni Liedtke) mówili nam o Słudze Bożym z własnego doświadczenia. Więc niejako naturalnie przejęliśmy ich spojrzenie na tego wielkiego kapłana. Ewenementem jest natomiast kult, jakim grób Kandydata na ołtarze darzą pelplinianie. Widzę w tym wyraźne Boże działanie. Wróćmy do kaszubskich pielgrzy mek na Jasną Górę. Jak wyczytałem w internecie, w 2014 roku kaszubscy pielgrzymi w liczbie 220 osób przeszli 640 kilometrów w ciągu 19 dni. Pierw sze pielgrzymki Kaszubów odbywały się pod koniec lat siedemdziesiątych w grupie Pielgrzymki Warszawskiej, potem Pomorzanie szli w pielgrzym ce z Torunia w tak zwanej „grupie niebieskiej”. Od 1980 Kaszubi szli już jako samodzielna grupa, głównie pod kierownictwem ks. proboszcza Zyg munta Trelli z Mechowej, od wielu lat kierownictwo pełni ksiądz profesor. Jak ksiądz zapamiętał te pierwsze ka szubskie pielgrzymki, ich atmosferę? Co jest takiego niezwykłego w piel grzymkach do Matki Bożej, że ludzie z taką radością i spontanicznością idą do sanktuariów maryjnych na Jasnej Górze, w Sianowie, Swarzewie? Dla czego we współczesności ta stara tra dycja kościelna jest wciąż tak żywa? Pielgrzymowanie (jak chodzenie po górach) jest dla mnie prawdziwą pasją. Zaczęło się normalnie, z Luzina do 31 NASZE ROZMOWY Królowej Morza w Swarzewie, gdy miałem 14 lat; wcześniej – niestety wtedy jeszcze nie pieszo, ale pociągiem – na Wejherowską Kalwarię. Poważne, długodystansowe wędrowanie na Jasną Górę, jak większość naprawdę ważnych w życiu spraw, „przyszło z góry”: ks. Zbigniew Kulwikowski, który jako neoprezbiter pracował w Luzinie, zapalił grono młodzieńców (byliśmy w kościele lektorami) do wyjazdu na Pieszą Pielgrzymkę Warszawską. Do Stolicy pojechaliśmy chyba 1 sierpnia (1977 r.), gościliśmy u sióstr felicjanek na Wawrze (s. Teresilla Dzienisz jest z Wyszecina), zwiedzaliśmy Warszawę, byliśmy na imieninach Prymasa Stefana Wyszyńskiego (wręczałem mu bukiet kwiatów...), a 6 sierpnia w paulińskiej grupie „13” wyruszyliśmy na 9-dniową wędrówkę. Coś cudownego i trudnego zarazem. W grupie ok. 900 osób (za rok było już 1300), żadnych wygód, spanie w namiotach, kłopoty z aprowizacją (władze utrudniały nawet dostawy chleba, wodę do picia zdobywał dla nas ks. Zbyszek), wielkie zmęczenie. Ale niesłychana radość i duma wiary, poczucie duchowej wolności i doświadczanie dynamizmu, mocy Kościoła. Z domu wiedziałem, czym jest komunizm, ateistyczna ideologia, dlatego publiczne wyznanie wiary bardzo mnie poruszało. W drodze nauczyliśmy się wielu nowych piosenek religijnych, spotkaliśmy wspaniałych ludzi (m.in. ks. Zygmunta Trellę). Potem – już po powrocie do domu – opowiadaliśmy wszystkim o tym, co nas spotkało w drodze. Widać była z nami Boża łaska, bo w kolejnym roku z Luzina na „warszawską” szło już ponad 50 osób. W 1979 r. szliśmy już w I Pielgrzymce Pomorskiej z Torunia, od 1980 jako grupa kaszubska z ks. Z. Trellą na czele. W 1982 ruszyła I Pielgrzymka Kaszubska ze Swarzewa na Jasną Górę; jej założyciel – ks. Trella z Mechowa – chciał w ten sposób uczcić 600 lat obecności Czarnej Madonny na Jasnej Górze. Był stan wojenny. Szło nas 600 osób (od Torunia ponad 800), wielu pątników ze znaczkami „Solidarność” na czapkach... Ludzie na trasie witali nas z ogromnym entuzjazmem, wzruszeniem, łzami w oczach. My zaś czuliśmy się bohaterami, ks. Kierownika co kilka dni zabierała na „wyjaśnienia” milicja, w grupie szło z nami kilku kapusiów, czyli tajnych współpracowników 32 bezpieki. Mijały lata, upadł realny socjalizm, a Kaszubi na Jasną Górę wędrują. Co roku przez naszą pielgrzymkę przewija się ok. 400 osób, część idzie tylko kilka dni, bo urlop za krótki. Szczególnie cieszy fakt, że współcześnie pielgrzymują dzieci i wnuki weteranów sprzed ponad 30 lat. Czemu młodzi i starsi tak chętnie garną się na święte wędrowanie? Bo „kaszubska” ma niepowtarzalną atmosferę: wzorowy porządek, punktualność, doskonała organizacja, klimat duchowego skupienia, bogate w treści rozważania. To, co nas – w najlepszym sensie – odróżnia, to wyraźna tożsamość kaszubska: rodnô mòwa, piosenki i modlitwy w naszym języku, flagi i koszulki z gryfem, haftowane chusty. Pielęgnujemy wiarę ojców i umiłowanie Tatczëznë. To samo, choć w innej skali, dotyczy pewnie także pielgrzymek „krótkodystansowych”, do Sianowa, Swarzewa i Wejherowa. Być może atrakcyjność pieszego wędrowania do miejsc świętych trzeba wiązać z faktem, że angażuje ono całego człowieka i oferuje intensywne przeżycia religijne; to, czego człowiek – zwłaszcza młody – szuka: doświadczenie duchowe, spotkanie żywego Chrystusa, zanurzenie w klimat żywej wiary we wspólnocie z innymi. Tych spraw zwykle nie oferuje tzw. zwyczajne duszpasterstwo Kościoła. Pozwolę sobie jeszcze na pewną refleksję; dar kapłaństwa, fascynację bogactwem kaszubszczyzny, powołanie teologa i pasję pielgrzymowania zawdzięczam Bożej łasce. Przychodziła ona do mnie przez konkretnych ludzi: rodziców i dziadków, kapłanów, profesorów i nauczycieli, miłośników sprawy kaszubskiej. Po prostu miałem w życiu wyjątkowe szczęście. Jedyne, co do mnie należy, to dzielić się skarbami, które od innych dostałem. Coraz częściej jednak dociera do mnie, że nie bardzo się tu spisuję. Obym – za wolą Bożą – mógł kiedyś za Chrystusem powiedzieć „Słudzy nieużyteczni jesteśmy. Uczyniliśmy to, co powinniśmy uczynić”. W maju bieżącego roku ukazała się naj nowsza książka księdza profesora Kaszubi. Tożsamość. Rodzina. Jest to rzecz oparta na solennych badaniach socjo logicznych. Książka będzie z pewnością wielokroć analizowana i recenzowana. Chciałbym jednak już teraz dowiedzieć się, jakie z tej publikacji wynikają naj ważniejsze wnioski... Z badań, obserwacji (niestety rzadkich, albowiem mieszkam w Toruniu), rozmów i uczestnictwa w niektórych wydarzeniach natury religijnej na Kaszubach wyłania się obraz dość czytelny: lokalna społeczność nieustannie i bardzo szybko się zmienia. Transformacja ekonomiczna jest powiązana z medialną i informatyczną, a to w znacznym stopniu destabilizuje przekaz tradycji młodemu pokoleniu w rodzinie, wspólnocie lokalnej (wiejskiej), w szkole i parafii. Dla kultury religijnej (duchowej) i całej spuścizny kaszubskiej (co dobitnie widać np. w zaniku używania języka kaszubskiego) zmiany te są zagrożeniem, a dla wszystkich, którym leży na sercu tożsamość Kaszubów – nie lada wyzwaniem. Nie da się bowiem wrócić do dawnego modelu życia, w którym kultura duchowa powielała się automatycznie, czyli przez socjalizację w rodzinie i społeczności. Młody obywatel świata (także Kaszuba) staje – i to od dziecka – wobec konkurencyjnych wartości, stylów życia, poglądów; to znacznie zmniejsza jego szanse na dojrzałe człowieczeństwo i stabilną tożsamość religijną. Istnieje jednak możliwość, że ktoś, dorastając w osłabionej tradycji, sam ją świadomie wybierze, niejako przejdzie od automatycznie spełnianego zwyczaju do odkrycia jej dla siebie i uczynienia własną. W ten sposób rodzi się silna tożsamość etniczna i pogłębiona wiara w Chrystusa. Pozostaje jednak pytanie: czy liczba takich zdecydowanych i świadomych będzie wystarczająco duża dla utrzymania w społeczności struktur symbolicznych, języka, obyczajów czy wspólnotowego odniesienia do Boga, które nazywamy Kościołem? Ponadto można się spodziewać, że tak znaczące osłabienie podstawowych więzi społecznych (rodzina, sąsiedztwo), jakie nastąpiło w ostatnich dwudziestu latach, prędzej czy później musi wywołać reakcję, czyli tendencję do budowania (co prawda innych niż tradycyjne) więzi, sieci relacji międzyosobowych. Człowiek jest bowiem z natury istotą społeczną. POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 Z JASTARNI Kaszëbë w krôj 2015 Tak swoją wyprawę nazwali sami jej uczestnicy. Została zaplanowana na 15 dni i polegała na wypłynięciu pomeranki z portu w Jastarni, płynięciu rzekami do Szczecina i następnie morzem do punktu wyjścia. RY S Z A R D S T R U C K Pomysł wyprawy „Kaszëbë w krôj 2015” narodził się w listopadzie ubiegłego roku podczas jednego ze spotkań jastarnickich żeglarzy ze Stowarzyszenia Pomeranek. Ponieważ w ubiegłych latach odbywali oni już rejsy rzekami, nie było to dla nich niczym nowym. Nowością mogła tu tylko być prawie trzystukilometrowa trasa wiodąca wzdłuż morskich brzegów. Dotąd bowiem Dënëszka, bo ta właśnie pomeranka miała popłynąć w tę podróż, nie odbywała tak długiego morskiego rejsu. Propozycja padła i od razu się spo dobała na tyle, że postanowiono ją zrealizować. Z kilkumiesięcznym wyprzedzeniem zaczęły się przygotowania: rozpoznanie trasy, zaopatrzenie się w niezbędny sprzęt, opracowanie precyzyjnego planu rejsu, itp. Przygotowania te ciągnęły się niemal w nieskończoność. Kiedy tylko wydawało się, że już uzgodniona została ostatnia rzecz, zawsze się okazywało, że jeszcze o czymś zapomniano. Nic więc dziwnego, że żeglarze z ulgą przywitali dzień wypłynięcia, bo oto teraz mogli wreszcie zakończyć etap przygotowań i zmierzyć się z naturą i własnymi słabościami. Wypłynęli 14 maja. Pogoda raczej pochmurna. Pierwszy etap przewidywał pokonanie Zatoki Puckiej, a następnie pożeglowanie Wisłą do Tczewa. Przez kilka pierwszych dni płynęli zgodnie z planem, pokonując danego dnia tylko taką trasę, jaka została wcześniej na dany dzień wyznaczona. Jednak już czwartego dnia zaczęli wyprzedzać swoją marszrutę i jasne się stało, że rejs ukończą szybciej, niż zaplanowali. W każdym rejsie, a właściwie w każdej podróży, zdarza się coś nieprzewi- POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Fot. R. Struck dzianego. I właśnie coś takiego zdarzyło się już czwartego dnia. Wskutek remontu śluzy w Bydgoszczy pomeranka nie mogła płynąć dalej. Jednak taka drobnostka nie jest w stanie zatrzymać prawdziwych żeglarzy. Zorganizowali lawetę, załadowali na nią łódź i tak przejechali przez Bydgoszcz, spuszczając pomerankę na wodę po przejechaniu nieżeglownego odcinka. Kilka dni później mieli jeszcze awarię przewodu paliwowego w silniku, ale i z tym sobie poradzili. Niemal na każdym postoju byli witani przez sympatyków rejsu, entuzjastów żeglarstwa lub nawet tylko pospolitych gapiów. Wszystkie te spotkania dostarczały im wielkiej radości, jednak z najcieplejszym przyjęciem spotkali się w Szczecinie, gdzie na Wałach Chrobrego przywitał ich jastarnianin Wawrzyniec Wawrzyniak i zaprosił do domu. 22 maja rozpoczęła się druga, trudniejsza część wyprawy – pomeranka wypłynęła na morze. Trudniejsza, ale i bardziej satysfakcjonująca. Zapach soli morskiej, bryzgi fal, gwałtowne porywy wiatru, to coś, czego na przeważnie spokojnych rzekach nie można spotkać. Dodatkowo wszystko to świadczyło o bliskości domu. Wzdłuż naszego wybrzeża przeważają wiatry zachodnie i one też wiały przez te kilka dni. Takie sprzyjające warunki do żeglugi skrupulatnie wykorzystano, Dënëszka codziennie biła swoje rekordy szybkości. Tylko na ostatnim odcinku to, co było dotąd atutem, obróciło się przeciwko łodzi: zachodni wiatr sprzyjał żeglarzom do Helu, a od Helu ten sam wiatr wiał im w twarz, tak że musieli halsować, co zresztą i tak niewiele ich opóźniło. Wreszcie, 26 maja o 12.35, pomeranka Dënëszka wpływa do portu w Jastarni. W czasie swej 13-dniowej podróży pokonała 23 śluzy i 1016 kilometrów. Niewielu ludzi ją tu żegnało, niewielu było przy powitaniu. Ot, kilku sympatyków i znajomych, jednak o jej wyprawie dzięki różnym relacjom dowiedziały się tysiące ludzi. 33 NAJE KÔRBIÓNCZI Wãdżersczi bratińc Z Dabi Istvánã, piesniodzejôrzã i tłómaczã swiatowi pòézji, gôdô Stanisłôw Janka. Të jes znóny nié leno na Wãgrach ze znajemnotë baro wiele jãzëków swia ta… Nie piszë leno, że jô znajã 103, jak to niejedny robilë, bò jô tak pò prôwdze sóm nie wiém, z wiele jãzëków jô tłómaczã. W mòji swiatowi antologie pòézji Kaleidoszkóp, chtërna mô 10 wiôldżich dzélów i kòle 3000 starnów, jô móm tłómaczënczi wierã ze 125–130 jãzëków (razã z niejednyma dialektama), jô nawetka dokładno nie zrechòwôł. Jô sã zaczął ùczëc jãzëków czësto z môłka. 34 Czej jô béł 18 lat stôri, to jô ju znôł jich 18. Na ùniwersytece w Bùdapeszce jô sztudérowôł rusczi, arabsczi i angelsczi. Mòja znajemnota cëzëch jãzëków je w rozmajitim stãpniu, ùczałi z Serbsczi nawetka jã pòdzelëlë na sztërë ôrtë, w tim 20 jãzëków bez słowôrza i 33 jãzëczi z môłim wëkòrzëstanim słowôrza. A tak w całoscë jô le tłómaczã pòézjã z òriginalnëch jãzëków. W 1996 rokù mój syn wëdôł mòjã ksążkã ò jãzëkach i ò tim, jak jô sã naùcził tëlé jãzëków. Mòja zòbrazëna mie pòdpòwiôdô, że të wiele wanożił i rézowôł pò swiece, téż w tim cządze, czej nie bëło letkò ò paszpòrt… Jô baro nie lëdajã rézowac, jô nawetka nie béł nad Balatonã. Jô nie lëdajã towarzëstwa, nienawidzã gòscy, jô do nikògò nie chòdzã, a nawetka nëkóm z dodomù, czej chtos do nas przëchôdô, abò pòzdrôwióm gòscy i zamikóm sã w jizbie. Jô leno lubiã szpacérowac pò wiôldżim miesce, w rzmie lëdzy i czasama gadac z cëzyma. Zôchód mie POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 NAJE KÔRBIÓNCZI czësto nie interesëje, leno Wschód; do Azji je jachac baro drogò, do rozmajitëch repùblików bëłi Sowiecczi Zrzeszë (Łotewskô, Estońskô, Azerbejdżańskô, Ałtaj) jô jachôł na rôczbã zrzeszë lëteratów. Leno do Pòlsczi jô jezdzył òd 1962 rokù, do znajemnëch, z chtërnyma jô kòrespòndowôł… Në prawie Pòlskô. Jak të jã pòznôł? Westrzódka mòjich starków – ze stronë matczi – bëlë Pòlôszë, z tegò, co jô wiém, òni bëlë lëtrama (kalwinistama) – jich swòjińcë, katolëcë, wënëkelë jich spòd Krakòwa, gdzes w òsmënôstim stalace. Òdtądka më nie lëdajemë katolëków, a jô nienawidzã wszëtczich religii i pòliticzi. Jô nie znôł nikògò, chto rozmiôł gadac pò pòlskù, ale wierã òdezwała sã we mie pòlskô krew – czej jô miôł 16–17 lat, jô sã naùcził czësto sóm, z ksążków, z gramaticzi, pòlsczégò. I jô zaczął nôpierwi kòrespòndowac z Pòlôchama, a pòtemù jô jich òdwiedzywôł. Mòja białka Halina, z doma Òrechwò, je rodzonô we Wilnie, tam skùńczëła sztudérowac i w 1966 rokù przeprowadzëła sã do brata, chtëren mieszkôł we Gduńskù. Jô z nią leno kòrespòndowôł, nawetka z òdjimków më sã nie znelë. Më nie pòtkelë sã do 22 gòdnika 1969 rokù, czej òna przëjachała do mie, a ju 24 stëcznika 1970 më mielë zdënk we Gduńskù. Òna przeprowadzëła sã do Bùdapesztu, ale ji nie òdpòwiôdôł wãdżersczi ôrt mëszleniô, i më przecygnãlë – zëmą 1971 – do Gduńska, gdze ùrodzëłë sã nama dzecë: István Mikołaj (1971), chtëren terô mieszkô w Pòznanim, i córka Maria Rosalia (1973). W gòdnikù 1980 rokù më równak wrócëlë do Bùdapesztu. We Gduńskù jô zdrësził sã z lëteratama, Mieczësławã Czëchòwsczim, Zbigòrzã Żakiewiczã, Jacekã Kòtlëcą, Bòlesławã Facã, i z artistama: żłobiôrzã Alfónksã Łosowsczim i malôrzã Włodzmierzã Łajmingã. Tamò jô miôł leżnosc spòtkac kaszëbsczégò pòétã Alosza Nôgla, a òd Włodzmierza Łajminga jô dostôł kaszëbsczé pòwiôstczi jegò matczi Annë Łajming. I jesz czedës jô kùpił sobie czile ksążków w kaszëbsczim jãzëkù. I jô zaczął je tłómaczëc, bò na Wãgrach dëcht nicht nie czuł ò Kaszëbach. A tak pò prôwdze pòétą i tłómaczã lëteraturë jô sã stôł prawie w Pòlsce. Na Wãgrach jô robił jakò techniczny tłómacz w przedsãbiorstwie zagrańcznégò hańdlu, ale przed przecążką do Pòlsczi jô napisôł mòje pierszé pòlsczé wiérztë i przetłómacził z wãdżersczégò na pòlsczi sztërë wiérztë, chtërne òstałé òpùblikòwóné w gduńsczim pismionie „Litery” przez Bòlesława Faca w gòdnikù 1972 rokù, bez nômniészi pòprawczi. Pòtemù Radio Gdańsk regùlarno przedstôwiało mòje wiérztë gwôsné i tłómaczënczi (téż pòwiôstczi i słëchòw iska). Jô wespółdzejôł z wëdôwiznama: PAX, Wydawnictwo Poznańskie, Wydawnictwo Literackie, Wydawnictwo Pojezierze. To je czekawé, ale jô, Wãdżer, zrobił kòrektã przełożënkù na pòlsczi pòématu Kristijonasa Donelaitisa, lëtewsczégò klasyka. Jô pùblikòwôł we wiele cządnikach i gazétach: „Literatura”, „Poezja”, „Życie Literackie”, „Odra” i temù jistné. Jô wëdôł dwa wãdżersczé romanë, wiele pòwiôstków w rozmajitëch wëdôwiznach. Jô téż béł stałim recenzentã dwùch wëdôwiznów: PAX i Wydawnictwo Literackie. Na Wãgrach, pò wrócenim sã z Pòlsczi, jô znôwù béł leno przësãgłim tłómaczã. Mie ùwôżelë za pòlsczégò pòétã i tłómaczã, a że to bëło na pòczątkù òsmëdzesątëch lat, mie téż mielë za człowieka Lecha Wałãsë, i z ti przëczënë mie wërzëcëlë z Bióra Tłómaczënków. Jô dali pùblikował w Pòlsce i w wãdżersczich gazétach wëdôwónëch w Rumùńsczi i Jugòsławii. W twòji antologii pòézje swiatowi, chtërną të mie przësłôł, je baro wiele wiérztów kaszëbsczich pòétów, bò jaż òsmënôsce, òd Jarosza Derdowsczégò i Léóna Heyczi, przez Jana Zbrzëcã i Alosza Nôgla, Kristinã Mùzã i ks. Jana Walkùsza, jaż pò Joanã Gackòwską i Rómana Drzéżdżona. Czemù prawie kaszëbskô pòézjô westrzódka tëli jãzëków na swiece? Jô ùwôżajã za swój òbòwiązk pòkazac czetińcóm, chtërny nie znają cëzëch jazëków, że kòżdi nôród, nawetka nen nômniészi, mô swòjã wôrtną kùlturã, i jô chcã pòkazac jegò kùlturowé bògactwò, a jednoczesno taczim ôrtã jô biôtkùjã procëm rasëzmòwi i wszelejaczim fòrmóm diskriminacji. Gdze të terô mieszkôsz i co të òstatno robił w przełożeniach? Òd 2007 jô mieszkóm w Nagykata, 50 kilométrów òd Bùdapesztu. W 2004 rokù w Rumùńsczi jô wëdôł tom bôjków tłómaczonëch przez mie na wãdżersczi. Je to czekawé dlô was Kaszëbów, bò w ti ksążce są bôjczi Alosza Nôgla, całô jegò ksążeczka Cëdowny wzérnik i czile bôjków Édmùnda Pùzdrowsczégò z jegò ksążczi Bursztynowe drzewo. W òstatnëch latach jô wëdôł tom wiérztów katalońsczégò pòétë Davida Joua w trzech jãzëkach: pò wãdżerskù w Bùdapeszce, pò pòlskù we Warszawie i pò bùłgarskù w Rusce, a téż wiérztë estońsczi pòétczi Betti Alver pò wãdżerskù, ale jô je wëdôł w Bùłgarsczi. Na bùłgarsczi przełożëła je mòja drëchna, pòétka, tłómaczka Dora Janewa-Miednikarowa. Chcałobë sã rzec, że to je jistnô wieża Babel, ale kòl ce je prawie òpaczno… R E K L A M A POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 35 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 45 Szpòrt na żokach RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Szpòrt to pò pòlskù żart, kawał. Mòże téż rzec wic, fif, szpôs, fąfka, wëpka. Szpòrtowac, szpôsowac, wipkòwac to pò pòlskù robić kawały, żartować. Zãbòlëc sã, wëszczérzac òznôczô wyśmiewać się. Kaszëbi mają wiele słowów, cobë rzec na kògòs żartowniś: szpòrtownik, szpòrtman, szpôsownik, fąfkôrz, wërglôrz, wëkrëkùs, szawiter. Cwiczënk 1 Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. (Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski). – Witôjże. Co të jes taczi wiesołi? Latos cë sã wierã dobrze darzi, co? – Bóg zapłac, Bóg zapłac… Je dobrze, równak łoni bëło lepi, ale terôzka téż nie je lëchò. Jô béł pòzaniewitro na zéńdzenim z kaszëbsczim plestą. To cë béł ale szpòrt! Richtich szpòrt na żokach. Jô sã ùsmiôł jak nigdë! – Żôl, że mie nie bëło, ale zaniwczora bëm i tak nie szedł, bò mie sã rozklejił bót i bëm mùszôł jic bòską. Czejbë to bëło niwczora, tej mòże jo, bò jem ju miôł òba kùrpë. Wezkôj mòże rzeczë jaczi szpòrt, co nen gôdôł. – To nie je do pòwtórzeniô… Ale dożdżë, mòże drôbkã cë rzekã. Słëchôj: Białka wrzeszczi w nocë do chłopa: „Léónie!W jizbie je mësz!” A chłop na to: „Jô doch nie jem kòt”. – Ha, ha…– To doch nie je smiészné… – Në jo, ale czejbë të czuł, jak nen plesta to gôdôł. Të bë sã chłopie téż chòc stroną smiôł. Słëchôj, terô mie sã jesz jeden szpôs przëbôcził ò tim, jak tatk dolmacził synkòwi, co to je wizyta, a co wizytacjô. Znajesz to? – To je stôri wic. Tatk gôdô synkòwi, że jak òni jidą do starczi, tej to je wizyta, a czej starka przëchôdô do nich, tej to je wizytacjô. – To cë je ale szpôs z żëcégò! Jô móm jistno z ną mòją starką, ona je cągã òpòslôdë mie. Dze jô sã pòkôżã, tam òna je téż. Në jo, jak më gôdómë ò starkach, to nen plesta wiele miôł ò nich do pòwiedzeniô. – Pewno mô wiele tôklów z ną swòją. – Ale dze! Prawie na jegò starka sedza krótkò mie. Ta sã nôgłosni zãbòlëła. Jô jem mëslôł, że ji nen gëbis wëpadnie. – Słëchôj, jakùż nen plesta sã zwie? – Wiész të co, to je pò prôwdze szpòrt, ale jem zabéł… – Ale Mackù të! – Të sã nie jiscë, taczich szpòrtmanów më doch na Kaszëbach mómë wiele. Ò! Prawie terô mie sã przëbôczëło. W zélnikù wiele plestów mdze mógł spòtkac we Wielu na Turniéru Gôdôszów z Kaszëb i Kòcewiô. Pòjedzemë tam razã? – Kò pewno! Ale wiész të co, të bë mógł téż wëstąpic. – Ale dze, jô doch głowë do szpòrtów ni móm. 36 Cwiczënk 2 Przedolmaczë wice z kaszëbsczégò jãzëka na pòlsczi. (Przetłumacz dowcipy z języka kaszubskiego na polski). – Proszã pana direktora ò pòdwëższenié mòji pensji, bò jô sã wczora òżenił. Direktór: – Za nieszczeslëwé wëpôdczi nasza fabrika nie òdpòwiôdô. * – Mój naòżeni baro mie sã widzy, leno jegò òczë są trochã môłé. – Jo, òżeni le sã nôprzód, tej ùzdrzisz, jak jegò òczë sã wiôldżé zrobią. * – Na chëcz mô 550 tësący złotëch kòsztac? Dobrze. Ale dze je chléw? – Jaczi chléw? – Dlô òsła, co nã chëcz kùpi. * Letnik do swòjégò gòspòdarza, chtëren z sëtima swiniama jedze do miasta: – Mòże pón bë mie wzął mët do miasta? Gbùr: – To sã nie dô, jô móm dosc swini na wòzu. * Môłi Józef przëszedł za pòzdze do szkòłë. Szkólny sã pitô: – Józkù, czemù të tak pòzdze przëszedł? Józef: – Mój tatk rzekł, że to nigdë nie je za pózdno, bë sã czegò naùczëc. * W szkòle je lekcjô geògrafie. Na scanie wisy mapa Pòlsczi. Môłi Frank pòdniósł pôlc. Szkólny: – Në, Frank, co të chcesz? – Wasto szkólny, pò Karpatach łazy mùcha! * Szkólny: – Co òtrzimiesz, czej jabkò na pòłowã pòdzelisz. – Dwa dzéle. POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH – A czej kòżdą pòłowã jesz rôz pòdzelisz? – Sztërë dzéle. – Dobrze, a czej kòżdi sztëczk trzecy rôz pòdzelisz? – Tej to mdze apfelmùs, wasto szkólny. Zdrój: „Przyjaciel Ludu Kaszubskiego” – cządnik, co wëchôdôł w latach 1928–1929 w Kartuzach i w 1936–1938 w Wejrowie. Cwiczënk 3 Wëpiszë z gôdczi słowa zaznaczoné pògrëbioną kùrsywą. Zadôj do nich pëtania. (Wypisz z dialogu słowa zapisane pogrubioną kursywą. Postaw do nich pytania). Słowa, ò jaczé sã pitómë: jak? dze? czedë? skądka? dokądka? kądka? pò co? dlôcze? zwiemë przëczasnikama. (Słowa, o które pytamy: jak? gdzie? kiedy? skąd? dokąd? po co? dlaczego? nazywamy przysłówkami). - Nalézë w słowarzu i zapiszë, co kòżdé z zaznaczonëch w gôdce słów òznôczô pò pòlskù. (Znajdź w słowniku i zapisz, co każde z zaznaczonych w dialogu słów znaczy w języku polskim). - Do kòżdégò z nëch słów pòdôj synonim i ùłożë z nim zdanié. (Do każdego ze słów podaj synonim i ułóż z nim zdanie). Pòrzeszë pasowno kaszëbsczé słowa z jich pòl sczima znaczeniama. (Połącz kaszubskie słowa z ich polskimi odpowiednikami). szpôs dowcipniś, żartowniś szpôsowac żartownisia szpôsownik figiel, żart, psota, psikus szpôsownica dowcipny szpôsowati żartować Przełożë zdania na pòlsczi jãzëk. (Przetłumacz zdania na język polski). Ten leno mô wëpczi w głowie. Ju të wëpkùjesz. Nie wierzã tobie, të le mie tak wëpkùjesz. Òn le pò tim swiece lôtô i lëdzy wëpkùje. - W pòemace Ò panu Czôrlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł je taczi tekst jak niżi, ale zgùbiłë sã w nim niechtërne słowa. Nalézë felëjącé słowa w dokazu Derdowsczégò i dofùluj nen tekst. (W poemacie „Ò panu Czôrlińsczim co do Pùcka pò sécë jachôł” znajdziesz taki tekst jak poniżej, ale zabrakło w nim niektórych słów. Znajdź słowa, których brakuje w utworze Derdowskiego, i uzupełnij nimi tekst). Òbòk widzysz Mszczuga sëna, ksãca ………………., chtëren wszëtczich ………………. z Kaszëb wëgnôł do zdebełka. Mãstwò, …………….. i ………………, fifë i ……………… Jesz Kaszubë do dzys pò nim mają w spôdkù wzãté. Cwiczënk 4 Do kòżdégò wëapartnionégò w teksce słowa dopiszë czasnik, do jaczegò òno sã òdnôszô. (Do każdego wyróżnionego w tekście słowa dopisz czasownik, do którego ono się odnosi [którego jest określeniem]). - Òd jaczego dzéla mòwë wzãłë sã wëapartnioné w teksce przëczasniczi? (Od jakiej części mowy zostały utworzone wyróżnione w tekście przysłówki?). Wëapartnioné w teksce słowa to òdjistnikòwé przë czasniczi, bò pòchôdają òd jistników. (Wyróżnione w tekście słowa są przysłówkami odrzeczownikowymi, bo zostały utworzone od rzeczowników). - Jistniczi są òdmieniwné, a czë przëczasniczi téż mòże òdmieniwac? (Rzeczowniki są odmienne. A czy przysłówki też można odmieniać?) Cwiczënk 5 Synonimë słowa szpòrt brzëmią: wic, fif, szpôs, fąfka, wëpka. (Synonimy słowa szpòrt brzmią...). POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 - Rozpòznôj i zapiszë pòzwë dzélów mòwë przë pòdónëch słowach. Pòdôj téż jich pòlsczé znaczenia: (Rozpoznaj i zapisz nazwy części mowy przy podanych słowach. Podaj też polskie odpowiedniki tych słów). fąfka – ……………….…..……. fąfkòwac – ……......…......…….... fąfkòwanié – ………..……… fąfkôrz V …………...................... - Wëfùlôj zdania pasowną fòrmą słowa wic. Zapiszë w klamrach pòzwë przëpôdków, w jaczich no słowò wës tąpiło w kòżdim ze zdaniów. (Uzupełnij zdania odpowiednią formą słowa wic. Zapisz w nawiasach nazwy przypadków, w których to słowo wystąpiło w każdym ze zdań). Jô lubiã słëchac rozmajitëch ……………… Nen ……………… nie béł tu na môlu. Czemù të nie znajesz żódnégò …………… Temù ………………. jesz cos felô. Jô ju piąti rôz czëjã nen ……...…………….. To je ksążka z dobrima ………....………….. SŁOWÔRZK Jak pòkazëje pòzwa, przëczasnik – to nen, co stoji przë czasnikù, je jegò òkreslenim. (Jak wskazuje sama nazwa, przysłówek – to ten, który stoi „przy słowie” [dawniej nazywano czasownik „słowem”], jest jego określeniem). (……….…….) (……………..) (……………..) (……......…..) (…...………..) (……...……..) apfelmùs – mus jabłkowy, marmolada; gëbis – sztuczna szczęka; krótkò mie – blisko mnie; plesta– gawędziarz; starka – tu: teściowa; szpòrt na żokach – dosł. żart w skarpetach; tôczel – tu: kłopot; zéńdzenié – spotkanie; 37 GDAŃSK MNIEJ ZNANY Nowe oblicze parku Oliwskiego To jedno z tych miejsc w Gdańsku, które znają wszyscy mieszkańcy. Park Oliwski im. Adama Mickiewicza. W tym roku został powiększony, schodzimy więc ze zna nych ścieżek, by odkryć nowy miejski zakątek. M A RTA S Z A G Ż D O W I C Z Zasługi tego ogrodnika sprawiły, że do 1945 roku ulica Opacka nosiła jego imię. Romantycznie i tajemniczo Spacer zaczynamy od ulicy Opackiej na wysokości budynków TVP Gdańsk. Wejście prowadzi nas przed odrestaurowany dworek ogrodnika Johanna Georga Nicolasa Saltzmanna. Przybył on do Oliwy w 1794 roku na polecenie księcia Karla von Hohenzollerna-Hechingena, który pełnił ówcześnie funkcję opata cysterskiego zakonu. Zadaniem ogrodnika Saltzmanna było stworzenie ogrodu w stylu angielsko-chińskim. Przełom XVIII/XIX wieku to czasy zachwytu Chinami. W parkach powstawały pagórki, a na nich chińskie świątynie. Do dziś przetrwały niektóre założenia wprowadzone wówczas przez Salzmanna. W części północnej parku zobaczyć można dwa pagórki, zwane są Piekłem i Niebem. Kiedyś były tu także chińskie bożki oraz drewniane figurki wielbłądów, tygrysów, lwów… Ogród miał być miejscem zaskakującym, ale jednocześnie możliwie zachowującym pozory naturalności. Pracy ogrodnika nie powinno być widać, choć i tu wszystko jest zaplanowane – nawet linia brzegowa stawów to dzieło Johanna Saltzmanna. Powrót czasów świetności Saltzmann zamieszkał w rezydencji wcześniejszego oliwskiego ogrodnika Kazimierza Dembińskiego. Zarządził jej przebudowę w stylu klasycystycznym. Budynek, którego historia sięga 1760 roku, wchodzi w skład odtworzonego kompleksu folwarcznego. Od strony ulicy Opackiej ogród utrzymany jest w stylu francuskim. Króluje tutaj symetria. Przechodzimy za dworek, mijając klomby bukszpanu tworzące labirynt wzorów. W tej części ogrodu zobaczyć można nowe obiekty, które swą architekturą nawiązują do dawnej zabudowy. Mieszczą biura i siedzibę firmy budowlanej Doraco. W miejscu, gdzie kiedyś znajdował się staw, zamontowano nowoczesną fontannę. Idąc dalej, dotrzemy do części zwanej ogrodem japońskim. Pięknie prezentują się tu rabaty z azaliami japońskimi. Zarząd Dróg i Zieleni w Gdańsku zapewnia, że już niebawem na stawie pojawi się mostek, a spacerowicze będą mogli odpocząć w stylizowanej altanie. 38 Naj naj naj Spacerując w kierunku południowym, dotrzemy do istniejącego już wcześniej, bo powstałego w latach 1952–1956, terenu zwanego ogrodem botanicznym. Warto przyglądać się tu tabliczkom na drzewach, ponieważ wiele z nich to nietypowe okazy. Niedaleko stawu dojrzeć można najwyższe drzewo parku – sekwoję, czyli mamutowca olbrzymiego. Jego ojczyzną jest Ameryka Północna, gdzie najwyższe drzewa osiągają wysokość 95 metrów, a żyją nawet 1500 lat! Przy mamutowcu rośnie metasekwoja chińska. Gatunek ten został odkryty w 1941 roku w Chinach. Naukowcy wiedzieli, że istniał on na kuli ziemskiej w okresie kredowym, tak więc znalezisko było nie lada niespodzianką. Takie gatunki nazywane są żywą skamieniałością. Przetrwały okres masowego wymierania, a o ich obecności przed milionami lat świadczą właśnie skamieniałości. Do takiego gatunku należą też miłorzęby dwuklapowe. W parku Oliwskim zasadzono osobnik męski i żeński. Gdy rozpoczyna się okres zapylania, poczuć tu można nieprzyjemny zapach. Wynika to z tego, że kilkadziesiąt milionów lat temu nie istniały pszczoły. Drzewa „zwabiały” więc muchy i to one przenosiły pyłki. W ogrodzie botanicznym możemy zakończyć nasz spacer, a komu mało – park zaprasza do dalszej wędrówki. Fot. M.S. POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 Pływanie z Remusem Dodatek jubileuszowy do „Pomeranii” nr 7–8 2015 Dodatek przygotował Edmund Szczesiak. Zdjęcia z archiwum organizatorów spływu. Edmund Szczesiak Zaczęło się w „Pomeranii” Zaczęło się w 1986 roku, ale mogło wcześniej. Już bowiem w 1983 roku Janusz Kowalski zaproponował zorganizowanie spływu dla członków i sympatyków Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Długo jednak nie mógł znaleźć sojuszników i dopiero włączenie się redakcji „Pomeranii” sprawiło, że zamiar doczekał się realizacji. Z pomysłem tym dr Janusz Kowalski nosił się od dawna. Propozycję przedstawił po raz pierwszy 5 kwietnia 1983 roku na posiedzeniu Zarządu Głównego ZKP, tak ją uzasadniając: „Uważam, że potrzebne są różne formy zadzierzgania więzi między członkami Zrzeszenia oraz pokazujące pracę Zrzeszenia osobom niezrzeszonym. Uważając tak, zachęcam Zarząd Główny do organizowania (corocznie po cokolwiek innej trasie) spływów kajakowych po wodach Kaszub (lub może i Kociewia) dla członków ZKP i zaproszonych przez nich gości”. Niedogodny czas Nie był to czas sprzyjający nowym inicjatywom. Trwał jeszcze stan wojenny, na którego wprowadzenie Zrzeszenie zareagowało sprzeciwem, stając się, w odwecie, obiektem niewybrednych ataków, oskarżeń o separatyzm, klerykalizm, filogermanizm i wiele innych „izmów”. Trudno więc się dziwić, że w czasie, gdy ważyły się losy Zrzeszenia, nie potraktowano z należytą uwagą propozycji rekreacyjnej imprezy. Zamiarem Kowalskiego nie było bynajmniej skierowanie działalności Zrzeszenia na boczny tor. Zgłoszona w rzeczywistości „wojennej” inicjatywa miała sprzyjać – jak przecież tłumaczył – „zadzierzganiu więzi między członkami Zrzeszenia”, w myśl przesłania zawartego w powieści Majkowskiego: „Zrzeszonëch waju nicht nie złómie”. Apel w „Pomeranii” W 1985 roku postanowił pominąć drogi organizacyjne i zwrócić się bezpośrednio Niech żyje spływ! POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 do członków ZKP, korzystając z łamów „Pomeranii”. Jego apel ukazał się w marcowym numerze miesięcznika, w artykule zatytułowanym „Proponuję spływ »Śladami Remusa«”. Zakończył go tak: „Zdaję sobie sprawę z tego, że sam takiego spływu nie miałbym siły zorganizować. Jednak pomysł przedkładam. Może powielony w 4000 egzemplarzy (taki jest nakład »Pomeranii«) trafi do chętnych podjęcia się i takiej społecznej pracy, może będą nimi np. koledzy z klubu Pomorania?”. Przedstawił zarazem propozycję programu takiego spływu. Jako jego motyw przewodni obrał powieść Aleksandra Majkowskiego Żëcé i przigòdë Remùsa. Jej bohater, wędrowny sprzedawca nici, guzików i podobnych towarów, ale przede wszystkim polskich i kaszubskich książek, przemierzał w II połowie XIX w. Kaszuby wzdłuż i wszerz. Nie był jednak wyłącznie obwoźnym kramarzem. Wędrując po Kaszubach, budził etniczną świadomość swoich ziomków. „W naszych czasach, obok budzenia tej świadomości, trzeba u wielu Kaszubów umacniać jej poczucie, trzeba pomagać w konsolidowaniu się lokalnych środowisk kaszubskich, a nie-Kaszubom ukazywać bogactwo kaszubskiego życia” – przekonywał Kowalski, nie ukrywając, że zainspirowały go moje lądowe wędrówki po śladach bohatera powieści Majkowskiego, których rezultaty publikowałem od września 1983 roku w „Pomeranii”. Kiedy Janusz ogłosił swój apel w „Pomeranii”, postanowiłem mu pomóc we wcieleniu pomysłu w życie. Nie miałem I DODATEK JUBILEUSZOWY Pamiątkowy medalion I spływu w tej dziedzinie żadnych doświadczeń, ale zadanie nie wydawało się trudne. Ten pierwszy spływ był bowiem pomyślany w ten sposób, że skrzykniemy czytelników „Pomeranii”, wyznaczając miejsce startu, w którym w określonym dniu i godzinie powinni zjawić się chętni z własnym sprzętem. I popłyniemy! Zanim jednak zdołaliśmy to ogłosić, zachorowałem. A na mnie miał spoczywał główny ciężar organizacyjny. Poważna bariera W następnym roku, w numerze majowym „Pomeranii”, Janusz opublikował artykuł „Zapraszamy na I Spływ Kajakowy Śladami Remusa”. Powołał się na mój list, skierowany do niego, w którym napisałem: „Jeśli trwa Pan przy zamiarze podążania szlakiem Remusa – a wiem, że nie należy Pan do osób, które łatwo się zrażają – to proponowałbym, żebyśmy spróbowali w tym roku”. Uczestnicy I spływu: Henryka Mułkowska i Józef Weltrowski II Czytając artykuł jeszcze przed drukiem, doszedłem do wniosku, że jeśli ma to być impreza promująca „Pomeranię”, to nie może nas (nie miałem kajaka, ale Janusz oferował mi miejsce w swoim składaku) być kilku. Poważną barierę stanowił wymóg, jasno wyłożony w artykule, że „sprzęt (kajak, namiot itp.) uczestnicy spływu powinni mieć własny lub skądś wypożyczony własnym zachodem i na własną odpowiedzialność”. Zachęcając czytelników do zgłaszania się, w dołączonym do artykułu Janusza tekście, zatytułowanym optymistycznie: „Spływ się odbędzie”, poinformowałem, że staramy się wypożyczyć pewną liczbę kajaków dla tych, którzy nie mają własnych i nie są w stanie ich zdobyć. Cudowna wizyta Pomoc w tym względzie zaoferował działacz ZKP ze Słupska Zbigniew Talewski. Znał dyrektora naczelnego Zakładów Płyt Pilśniowych w Czarnej Wodzie Stefana Kaszubowskiego i ten zgodził się wypożyczyć dla uczestników naszego spływu dziesięć kajaków z ich ośrodka wypoczynkowego w Borsku nad jeziorem Wdzydze, gdzie mieliśmy zakończyć spływ. Mając takie zapewnienie, przystąpiliśmy z Januszem do przygotowań. A gdy były już zaawansowane i kajaki rozdzielone, do redakcji „Pomeranii” nadeszło pismo od dyrektora ZPP w Czarnej Wodzie, zawiadamiające, że acz z przykrością, ale musi odmówić wypożyczenia nam sprzętu wodnego. Sprzeciwiły się bowiem zakładowe związki zawodowe. Odebrałem to pismo jak cios. Narobiliśmy apetytu naszym czytelnikom (warunkiem udziału było prenumerowanie „Pomeranii”), a tu nie pozostawało nic innego, jak przeprosić i się wycofać. Jeśli ktoś nie wierzy w cuda, to zaświadczam, że zdarzyło się wówczas coś takiego w redakcji „Pomeranii”. Jeszcze tego dnia, gdy listonosz dostarczył do redakcji pismo z Czarnej Wody, niespodziewanie odwiedzili nasz lokal w kamienicy przy Długim Targu w Gdańsku dwaj nie najmłodsi już panowie. Spytali, czy nie trzeba nam pomóc w zorganizowaniu spływu, o którym czytali w „Pomeranii”. Powiedzieli, że są członkami Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, a zarazem Klubu Kajakowego Wodniak przy Gdańskiej Stoczni Remontowej. Gdy podzieliłem się z nimi wiadomością o odmowie Odwiedziny biskupa gdańskiego Tadeusza Gocłowskiego na biwaku w Łączyńskiej Hucie podczas IV spływu, pośrodku komandor Eugeniusz Gutfrański użyczenia nam dziesięciu kajaków i że w tej sytuacji spływ się nie odbędzie, oznajmili mi, że ich klub dysponuje własnym sprzętem i jeśli będzie trzeba, to dostarczą nawet 50 kajaków na miejsce startu. Tuzy kajakarstwa Tymi, którzy uratowali pomysł kaszubskiego spływu, byli: Józef Weltrowski i Antoni Czarnowski. Obaj doświadczeni wodniacy, bardzo zasłużeni dla kajakarstwa turystycznego na Pomorzu. Weltrowski w 1953 roku założył przy Gdańskiej Stoczni Remontowej Sekcję Turystyki Kajakowej, z której później, po kolejnych przekształceniach, wyłonił się Klub Kajakowy PTTK Wodniak. Czarnowski z kolei działał w zarządzie tej Sekcji od 1954 roku. Niedługo potem udałem się z panem Antonim do bazy Wodniaka na rozmowę z prezesem Eugeniuszem Gutfrańskim, zwanym w kręgach kajakarskich Guciem. Był młodszy od Weltrowskiego i Czarnowskiego, ale już także z ogromnym doświadczeniem kajakarskim. Gdy się spotkaliśmy, miał za sobą dwudziesty pierwszy spływ Wdą, który zainicjował i od początku był jego komandorem. W 1986 roku uczestniczyło w nim... 516 osób, w tym 118 z samego Wodniaka. Klub ten za prezesury Gucia, a objął ją w 1962 roku, zajmował przez wiele lat pierwsze miejsce wśród 350 zrzeszonych w Polskim Związku Kajakowym. Słowem – był najlepszy w Polsce. Guciu zgodził się nie tylko zaopatrzyć nasz spływ w kajaki, ale i wspomóc go kadrowo. I tak Klub Wodniak stał się współorganizatorem spływu, a Gutfrański jego komandorem. Wicekomandorami zostali Czarnowski POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 PŁYWANIE Z REMUSEM i Weltrowski, którzy z oddaniem włączyli się w organizację „Remusa” (jak w kręgach wodniackich nazywany jest skrótowo nasz spływ). Na dodatek pływającą okazała się rodzina Antoniego. I nieoceniona ze swym doświadczeniem kajakarskim i spływowym. Żona Maria poprowadziła sekretariat spływowy, córka Zyta była pilotem spływu, ściągając jednocześnie grupę wytrawnych kajakarzy z innego prężnego gdańskiego Klubu Żabi Kruk, którzy nas – w większości wodniackich żółtodziobów – asekurowali potem na jeziorach. Cenne wsparcie Mając zapewnienie Gutfrańskiego, że ile będzie chętnych załóg, tyle dostarczą kajaków na miejsce startu, zaczęliśmy się rozglądać za uczestnikami, którzy wzmocniliby kaszubski charakter spływu. Janusz namówił do udziału w spływie nauczycielkę w Mydlicie k. Rokit Marylę Jaszewską (znał jej ojca), a ona z kolei zwerbowała duże rozśpiewane grono przyjaciół z Jasienia k. Bytowa. Wędrując nadal jako reporter lądowymi szlakami Remusa, często zatrzymywałem się w Kościerzynie. Zainteresowałem tam spływem kilka osób, wśród nich dyrektora Kościerskiego Domu Kultury Jana Machuta, który m.in. użyczał nam nyski na objazdy trasy. Do przygotowań włączyła się kierowniczka lokalu gastronomicznego Henryka Mułkowska; wraz z miejscowym plastykiem Marianem Rogalą przygotowali czapeczki turystyczne z gryfem, barwami kaszubskimi i napisem: „Śladami Remusa”. (Warto tu wtrącić, że Henryka, jako jedyna, nie opuściła dotąd żadnego spływu, a jej córki Ala Werczyńska i Ewa Kafarka, obdarzone wspaniałymi głosami i znające wiele kaszubskich piosenek, nie oszczędzały się wokalnie podczas trwających nieraz do świtu ognisk). Spływ bardzo kaszubski Miał początkowo nosić krótszą nazwę: Spływ Kajakowy Śladami Remusa. Podczas zamawiania pamiątkowych medalionów w Zakładach Porcelany Stołowej w Łubianie, ich I wicedyrektor dr inż. Benedykt Karczewski zaoferował pomoc i spory rabat, ale pod warunkiem, że dodamy do nazwy przymiotnik „Kaszubski”. Nie oponowaliśmy z Januszem, bo taki POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Otwarcie XVI spływu nad J. Lubowisko w 2001 r. Udział brało 178 osób miał być ten spływ: połączenie przygody wodniackiej na kaszubskich rzekach i jeziorach z bogatym kaszubskim programem kulturalnym na lądzie. Na starcie nad Jeziorem Wieckim pojawiły się 82 osoby – jak na początek całkiem nieźle (z każdym rokiem liczba uczestników potem wzrastała, apogeum osiągając w 1999 roku: udział wzięły wówczas... 204 osoby). Ten pierwszy spływ stał się zarazem wzorcowy: wszystko, co miało w założeniach różnić go od innych imprez wodniackich, tu znalazło już swój wyraz. A więc codziennie czytanie fragmentów powieści o Remusie i to przez wspaniałego lektora Romana Skwiercza (jeszcze wtedy nie księdza). Na biwakach na maszcie powiewała czarno-żółta flaga (postarała się o nią Maryla Jaszewska). W niedzielę w kościele w Lipuszu została odprawiona przez księdza Stanisława Stolca jedna z pierwszych na Kaszubach msza święta z elementami liturgii w języku kaszubskim, z oprawą muzyczną przygotowaną przez grupę z Jasienia (po spływie stworzyła Chór Jasień, a przewodził mu Waldemar Winiecki, bard spływowy). Spotkanie z miejscowym oddziałem ZKP było „ciepłe, rodzinne” – jak pokreślił autor sprawozdania w „Pomeranii”, dodając: „Zasługa to głównie prezeski oddziału Felicji Baski-Borzyszkowskiej”. Obejrzeliśmy film Ryszarda Bera „Kaszëbë”. Przy wieczornych ogniskach śpiewaliśmy piosenki kaszubskie: prym wiedli Waldek Winiecki (grający zarazem na gitarze) z siostrą Teresą Czapiewską, słuchaliśmy gadek kaszubskich w wykonaniu Skwiercza. Zwiedziliśmy Zakłady Porcelany Stołowej w Łubianie, skansen we Wdzydzach i Kalwarię Wielewską. Wystąpili „Mali Wierchowianie” z Bukowiny Tatrzańskiej, w Borsku, na zakończenie spływu, długo w noc gawędził przy ognisku niespożyty Edmund Konkolewski z Wiela. Kolejny zryw „Po I Spływie nie widzę potrzeby zmiany naszych dążeń. My, świadomi uczestnicy I Spływu poddajmy się, także podczas II Spływu, słowom pieśni »Kaszëbsczé jezora, kaszëbsczi las, Kaszëbe, Kaszëbe wòłają nas«, nieśmy Remusowy wid do odwiedzanych środowisk, wiedzę o Remusie, o Majkowskim, o literaturze kaszubskiej, w ogóle o Kaszubach” – podsumował tę udaną próbę połączenia kajakowania z wakacyjną edukacją regionalną Janusz Kowalski, w sprawozdaniu zamieszczonym w „Pomeranii”. Ostatnio spływ zaczął tracić uczestników. Ich liczba w latach 2012–2013 zmalała do pięćdziesięciu osób. Dzięki zmianom organizacyjnym, wzbogaceniu oferty i kolejnej mobilizacji odwróciliśmy jednak ten trend – w ubiegłym roku było nas na spływie siedemdziesięcioro. A w tym roku zgłosiło się ponad sto osób. Organizatorem spływu jest obecnie Klub Turystyczny ZKP Wanożnik, który także obchodzi jubileusz – 25-lecie istnienia (uroczystości zaplanowano na listopad). Redakcja „Pomeranii”, w której wszystko się zaczęło i która przez wiele lat była organizatorem spływu, teraz sprawuje nad nim patronat prasowy, służąc swoimi łamami i spotykając się co roku z uczestnikami tej jednej z największych imprez wodniackich na Pomorzu i jedynej w swoim rodzaju. III DODATEK JUBILEUSZOWY Janusz Kowalski Przedremusowe kajakowanie Pytanie ,,Jak to się stało, że…?” (z rozmaitymi słowami w miejscu wielokropka) kierowały do mnie, w różnych okolicznościach, osoby mi bliskie. Zwykle nie odpowiadałem, czasem zasłaniałem się mądrością zasłyszaną / wyczytaną, że ,,prawie zawsze na proste pytania nie ma prostych odpowiedzi”. Ale te pytania pozostały pod moją czupryną, później byłą. Dziś, gdy jestem blisko granicy trzeciej młodości, dam strzępki odpowiedzi na pytanie, jak to się stało, żem jest kajakarzem. xxx Matka: ,,Ona mi pierwsza pokazała księżyc”, a było to o pokolenie wcześniej, niż te słowa napisał Konstanty Ildefons Gałczyński (,,Spotkanie z matką”, 1950). Ojciec: On zapamiętał, aż po kres swych dni w 1948 roku, pierwsze zdanie, które skleciłem w miarę poprawnie: ,,Tatusiu, dlaczego księżyc jest raz okrągły, kiedy indziej jest go tylko połowa albo nawet ledwo strzępek?”. Ten początek mojego świadomego życiorysu często przypominał mi Ojciec, który miał dwa sposoby wypoczywania: doglądanie małej (10 uli) pasieki i wędkarstwo. Na wędkarskie nasze, najczęściej całodniowe (niedziele, rzadziej soboty), wypady nad Wieprz Matka przygotowywała nam prowiant, w tym po dwie butelki oranżady szczelnie zamykane na kapsle. Butelki były w siatce obciążanej (na stanowisku wędkarskim) kamieniami i na linkach spuszczanej na dno rzeki, gdzie woda jest zimna. Pewnego razu podpłynęli do nas w kajaku dwaj znani Ojcu młodzieńcy, prosząc o użyczenie odrobiny jakiegoś napoju. Dostali butelkę oranżady, a Ojciec powiedział mi, że pochodzą z małorolnej, a wielodzietnej rodziny. Starszy z nich Przymusowa kąpiel bywa niebezpieczna był nieetatowym (marnie opłacanym) pomocnikiem woźnego sądowego. Byli jedynymi, którzy mieli w naszym MnL (miasteczku na Lubelszczyźnie) drewniany kajak z powłoką z płatów dykty spojonych (na zakładkę) jakimś lepiszczem (smołą?). W okresie żniw płynęli kajakiem Wieprzem pod prąd, nocowali w stodole, oferowali tamtejszemu gospodarzowi jednodniową pomoc w żniwach. Jako wynagrodzenie dostawali nabiał (czasem też usmażoną rybę) i płynęli znowu pod prąd itd. A po kilku takich etapach wracali z prądem do MnL. Janusz Kowalski już tylko gościnnie w Lipuszu w 2010 roku IV Chciałbym i ja tak pływać, ale… 1. byłem za młody i za słaby, 2. nie miałem nikogo do towarzystwa i… 3. przyszła wojna na sześć lat, a także podczas paru lat powojnia kasująca takie marzenia. xxx Na studiach w Gdańsku miałem kolegę pochodzącego z jeziornej części Wielkopolski, który przywiózł koleją (do pociągów osobowych był wówczas doczepiany wagon towarowy, zwany bagażowym) swój przedwojenny kajak wraz z wózkiem przyczepianym do rufy, ułatwiającym lądowy transport kajaka. Tym kajakiem spłynęliśmy wiele rzek, głównie na Kaszubach. To były spływy na raty. W połowie zamierzonej trasy, a blisko jakiejś stacji kolejowej, zostawialiśmy kajak w nadbrzeżnym gospodarstwie i – zwykle za tydzień – kontynuowaliśmy spływ. xxx Pływałem także z autorami przewodników kajakarskich: z Zygmuntem Wrześniowskim (mam jego przewodnik z 1955 r. z dedykacją) oraz z Eugeniuszem i Markiem Sperskimi. xxx Po fiasku pierwszego małżeństwa testowałem ewentualne kandydatki na drugą żonę. Wstępnie odrzucałem te, POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 PŁYWANIE Z REMUSEM które nie umiały pływać. A głównym testem był parodniowy spływ według zasady: wspólny kajak (miałem już własny składany), wspólny namiot (skonstruowałem taki z półwiosłami jako stelażem), wspólny śpiwór . xxx Odpowiadam na pytanie: Jak to się stało, że kajakowanie uczyniłem moim sposobem wypoczywania? To nastąpiło za sprawą mojej ciekawości. Zawsze chciałem wiedzieć nie tylko, co jest czymś, w tym: co jest jakie, ale także dlaczego to coś jest takie, jakie jest. Chciałem nie tylko wiedzieć, że rzeki (niektóre) meandrują, ale też jak się płynie takimi zakolami, jak powstają martwe odcinki rzek, jak wyglądają z poziomu rzeki nadrzeczne klify z piaszczystymi, prawie pionowymi brzegami z gniazdami jaskółek. Drugim członem odpowiedzi jest ułuda lenistwa, że woda sama niesie. A dlatego to jest ułuda, że często utrzymanie kursu, gdy się spływa, np. przełomem, lub płynie jeziorem w wietrzną pogodę, wymaga większego wysiłku niż zwyczajne wiosłowanie. I trzecia część odpowiedzi: ograniczona odwaga. Nie byłem nigdy na przełomie Dunajca, chyba co roku zabierającego śmiałków na drugą stronę lustra. Uważam, że nie odwagą, ale skutkiem braku wyobraźni jest spływanie rynną sulęczyńską (kamienisty przełom Słupi), gdzie uszkodzenie obciążonego kajaka jest prawie pewne, oraz że nawet małe wodospady (progi) trzeba obchodzić lądem, a kajak spławiać przez nie na lince. Dysponując takim wieloletnim doświadczeniem, odważyłem się przed prawie 1/3 wieku opracować i przedstawić w ,,Pomeranii” koncepcję turystyczno-kulturalnych kaszubskich spływów kajakowych ,,Śladami Remusa”. Waldemar Winiecki* Jedna wielka rodzina Ktokolwiek był choć raz na Kaszubskim Spływie Kajakowym Śladami Remusa, na pewno zgodzi się ze mną, że jest to okazja do najwspanialszych przeżyć i doznań. Płynąc z nurtem rzeki lub obrzeżem jezior, można podziwiać różnorodne kraj obrazy i skupiska roślin dostępne tylko z lustra wody. Czasami znienacka spojrzy się bobrowi w oczy, otrze o figlującą rybę lub trafi na urwisty brzeg porośnięty żółtymi kurkami. Szmer płynącej wody, szum wiatru, szelest liści i śpiew ptaków tworzą koncert, którego harmonia jest sytym pokarmem dla ucha. Słońce czy deszcz – pływamy od lat, jak gdyby podążanie śladami Remusa było nam przeznaczone („Co komu przeznaczone, to go nie minie” – czytamy w powieści, której bohater nam patronuje). I chyba właśnie tak jest! Życie i przygody Remusa – powieść, którą podarował nam Aleksander Majkowski, a która zawiera przesłanie skierowane do wszystkich miłujących ziemię kaszubską – jest naszym przewodnikiem i drogowskazem już od pierwszego spływu. Czar tej lektury, zawarte w niej nauki i legendy, przyciągnęły ludzi kochających kajak i tereny, gdzie lasy, jeziora i rzeki emanują swoim niepowtarzalnym pięknem. Zanurzeni w naturze, stajemy się inni, bardziej wyciszeni i pełni dobrej woli. Nie ma wśród nas podziału na stanowiska, frakcje polityczne, biednych czy bogatych. Jesteśmy POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Niestrudzony bard Waldek Winiecki jedną wielką Remusową rodziną, dla której waśnie i spory są czymś niezrozumiałym. Nikt nie zostanie sam z najmniejszym nawet problemem, gdyż ma wokół siebie przyjaciół gotowych nieść pomoc, kiedy tylko zajdzie potrzeba. W podziękowaniu tym, którzy pomysł tak wspaniałej imprezy umieli zrealizować i sprawili, że do dziś jest to niekończąca się przygoda, postanowiłem napisać kilka wierszowanych słów i ubrać je w melodię. I tak powstała piosenka pt. „Remusowy spływ”: Już nadszedł czas, kolejny raz kajak na wodę, po nową przygodę I rzeki nurt poniesie nas Dalej śladami Remusa Ref. Więc zaśpiewajmy pieśń Niech tę melodię wiatr rozsieje Niech dźwięczy pośród drzew Układa ptakom śpiew Kaszubom da nadzieję Wieczorem las przywita nas A na polanie w namiocie posłanie Ogniska żar ześle nam czar Skryty w legendach Remusa Ref. Wstający dzień przerwie nam sen Obóz zwiniemy i dalej płyniemy Słońce czy deszcz, nieważne jest Śladów szukamy Remusa Ref. Od wielu lat, taki nasz świat Kajak i wiosło, wodniackie rzemiosło I tylko tu szczęśliwym ten Który pokochał Remusa Ref. *Niestrudzony bard spływowy Waldemar Winiecki zmarł 16 października 2011 roku. V DODATEK JUBILEUSZOWY Zbigniew Wójcicki Tak mi się zapamiętało Było późne popołudnie. Siedzieliśmy na skraju kempingu w Lipuszu. Za stół i siedziska służyły nam kajakowo-biwakowe klamoty, piliśmy piwo i graliśmy w brydża. Biwak był częściowo zacieniony. Jedyny budyneczek to toalety i to od niego szedł dyskretny chlorowo-kloaczny fetorek, ale pobliska rzeka dawała znacznie przyjemniejszy aromat – było dobrze. Za nami został gorący, spocony Gdańsk, zostały nerwy wynikające z długich przygotowań do spływu, pakowania kajaków, transportu – byliśmy już nad Wdą. Jeszcze trochę pracy i jutro znowu na wodę, sprawami jedynymi i ważnymi staną się kajak, wiosło, czytanie wody, krajobrazy, zatopienie się w zieloności brzegu i nieprzenikliwości Wdy zwanej także Czarną Wodą. Obserwacje znad kart Od początku spływu, od biwaku nad Jeziorem Wieckim, ciekaw byłem towarzystwa na kajakowym szlaku – czytelników „Pomeranii”, no, ale skoro zdecydowali się na kajaki, pewnie mają o nich jakieś pojęcie i oczekiwania. Obserwowałem znad kart wciąż przybywające na biwak, po tym drugim już etapie załogi: jak w miarę sprawnie rozkładali namioty i szykowali bambetle na noc – wyglądało to nieźle. Od strony dworca szedł ku nam człowiek z olbrzymim workiem, ale niezbyt ciężkim, bo niósł go bez wysiłku, mimo to minę miał tragiczną. Podchodząc do nas, przedstawił się: Rogala z Kościerzyny. Zanim ugryzłem się w język, powiedziałem: wiem o Rogali, ale on dawno nie żyje. Mina naszego gościa jeszcze się pogorszyła, mimo to spytał: gdzie jest kierownictwo spływu? Popisał się z kolei Marek Pelc, odpowiadając: my nic nie wiemy, my tu tylko sprzątamy. Jeszcze bardziej zniesmaczony mężczyzna zaczął się od nas oddalać i tu sytuację uratował Olek Frymark: wprawnym ruchem z zakamarków bagaży wydobył butelkę i zaprosił „pana Rogalę” do nas. Na jego twarzy zaszła diametralna odmiana, przysiadł się ochoczo i powiedział, że ma na imię Marian i jest wnukiem słynnego Tomasza Rogali. On, jako artysta plastyk, dostał od organizatora spływu zlecenie na dokonanie stosownych napisów na czapeczkach, którymi miano obdarować spływowiczów, i właśnie te czapeczki niesie w worku. Liczył na ciepłe przyjęcie, a natknął się na gburów... W trakcie biesiadowania okazał się niezłym Zbyszek Wójcicki z mamą Barbarą, w 2015 roku skończyła 95 lat i zapisała się na XXX spływ VI graczem i sympatycznym kompanem. I tak siedzieliśmy, licytując, grając, wymieniając o rozgrywce kąśliwe uwagi, popijając wódeczkę. Patrzyłem, jak ciągle dopływają nowi uczestnicy, prężą się kolejne namioty. Taki widok zawsze mnie fascynował; na pustej przestrzeni pojawia się żywioł ludzki i w krótkim czasie zagospodarowuje je kolorem namiotowych płócien, znika bałagan przeróżnych bagaży, zaczynają gwizdać czajniki, roznosi się aromat kawy. Puste pole staje się żywym, ruchliwym miasteczkiem. Widać, jak te mieszczuchy przetwarzają się momentalnie w dobrze zorganizowanych nomadów. Nie żal im cywilizacji, telewizorów, mebli; bez żenady, na czworaka, wpełzają do namiotów, szykując spanie. Problemy to dobry kajak, czy na pewno ma ster, a pogoda?, czy już jest Wiesiek, Krzysiek, Ewa… „Pomerania” to literaci... Przelatywały mi w głowie obrazy realizacji tego dziwnego spływu. Do tej pory pływałem w gronie dobrze mi znanych przyjaciół albo na dużych „masówkach”. Pewnego wiosennego, a może nawet zimowego, dnia przyszedł do mnie Eugeniusz Gutfrański – dla kajakarzy Guciu – i zaproponował udział w organizacji spływu dla Kaszubów. Mieszkałem w Gdańsku od wielu lat, pływałem po Kaszubach, chodziłem w Studenckich Rajdach Kaszubskich, sporadycznie czytałem „Pomeranię”, zacząłem kiedyś Życie i przygody Remusa, ale nie dobrnąłem do końca, zbierałem wydawane w owym czasie teki haftów, dziwiąc się wielości szkół haftu czy rygorom w stosowaniu kolorów, bogatej inwencji tej krainy, gdzie każdy nieomal powiat ma swój odrębny, a jednak kaszubski styl. Gucio zaczął mi wyłuszczać, że spływ realizuje redakcja „Pomeranii”. Że ma to być nagroda dla jej wytrwałych POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 PŁYWANIE Z REMUSEM prenumeratorów i pilnych czytelników, że hasło przewodnie to „Śladami Remusa”, że „Pomerania” to literaci: z ich strony są chęci, a spływ to zadanie dla wodniaków... Pomysł kupiłem od razu. Główny napęd imprezy Doszło do formalnego spotkania w redakcji „Pomeranii” na Długim Targu w Gdańsku, z naczelnym Wojciechem Kiedrowskim i dziennikarzem Edmundem Szczesiakiem. Był Gucio i ja. Zaczęliśmy omawiać sprawy liczby kajaków, lokalizacji biwaków itp. Trasa pierwszego spływu była ustalona – rzeką Wdą, jako tą najbliższą treści książki Majkowskiego. Spływ jawił się interesująco. Rychło się okazało, że pan Edmund to główny napęd imprezy. My, kajakarze, mieliśmy zapewnić sprzęt pływający, instruktaż, opiekę i bezpieczeństwo na wodzie. On, przy pomocy „partów” (oddziałów) ZKP z przepływanych przez nas gmin, zrobi otoczkę regionalną. Zaktywizuje miejscowe społeczności, co wieczór będzie czytany fragment powieści, który on wybierze i do którego zrobi wprowadzenie, a czytać będzie sprawdzony w wielu konkursach Roman Skwiercz. Sprawa dostarczenia dużej liczby kajaków nie była łatwa, ale możliwości Klubu Kajakowego Wodniak działającego przy Gdańskiej Stoczni Remontowej też niemałe. Studnia dowcipów Pomysłodawcą spływu – jak się okazało – był p. Janusz Kowalski. On też ustalił trasę pierwszego spływu i podział uczestników imprezy na grupy. Tym sposobem my, współorganizatorzy, staliśmy się grupą „stoczniową”, a inni – według ich przynależności terytorialnej. Guciu, kompletując nas, wybrał ludzi z różnych trójmiejskich klubów kajakowych. W tej grupie dużo było stoczniowców z Wodniaka, ale i wielu ze stocznią nic wspólnego nie mających (Żabi Kruk, Trybuszon). Rej w grupie stoczniowej wiodła rodzina Czarnowskich. Muszę dodać, że Czarnowskim przewodził Antoś, ale rządziła jego córka Zyta. Spływ zgromadził wielu ciekawych, nietuzinkowych i sympatycznych ludzi, a co ważniejsze zaopatrzonych w instrumenty muzyczne i programy artystyczne – widać tu było rękę Edka. Chętnych do POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Los organizatora: gdy inni pływają, on dogląda... zaprezentowania się było dużo, regulował to podział na grupy, które prócz dbania o porządek na biwaku, wieczorem, przy ognisku, dawały występy. Tyczyło to również grupy „stoczniowej”. Padł na nas strach, gdy się dowiedzieliśmy, że mamy pokazać, co potrafimy. Byliśmy przygotowani do biesiadowania, ale nie do koncertowania dla tak licznej widowni. Miało się to stać nad jeziorem Schodno, było więc kilka dni do namysłu, mieliśmy dwie niezłe gitary, większość „stoczniowców” deklarowała techniczną organizację ogniska, doping naszym i szukanie pomocnych ludzi z innych grup. Już od początku wpadł nam w oko jeden pan nienachalnego wzrostu, ale solidnie rozbudowany na boki, a zwał się Zbigniew Gach. Golił się, posługując dużym odłamkiem lustra (wyrwanego pewnie z szafy), a trzymanego przez dwie panie. Reagując na nasze zaczepki, wyjaśnił, że małe lusterko, niestety, nie jest w stanie objąć jego postaci. W trakcie spływu okazał się studnią dowcipów i różnych wesołych pomysłów, więc został jako pierwszy poproszony do pomocy w artystycznej części ogniska. Jak się później miało okazać, zdominował to ognisko całkowicie. Motocyklista w wodzie Odbiegnę trochę od tych stresujących przygotowań do ogniska, by zatrzymać się przy Romanie Skwierczu, postaci, z tego, co słyszeliśmy, mitycznej, takiej, co to wygrywa wszystkie konkursy kaszubsko-krasomówcze. Na spływie, jak wspomniałem, miał czytać fragmenty Remusa, a Edek robić obszerny wstęp, relacjonować swe wędrówki śladami bohatera powieści i ich rezultaty. A Romana nie było… I gdy już się wydawało, że zrezygnował, w trakcie sobotniego ogniska przykuł naszą uwagę motocyklista, który z ogromnym hałasem zbliżał się do biwaku. Szybkość rozwinął pewnie nadmierną (a może hamulce zawiodły), w każdym razie jego jazda zakończyła się… w jeziorze. Gracko wydobył się z wody wraz ze swą maszyną i to był właśnie Roman Skwiercz, wówczas nauczyciel. Festiwal Piosenki... Wulgarnej Wracam do ogniska w Schodnie. Podglądaliśmy, jak to robią inni. A inni realizowali swój z góry przygotowany program, trwało to około dwóch godzin, zbierali oklaski, dziękowali i szli spać. Ustaliliśmy plus minus nasz repertuar i liczyliśmy na „jakoś to będzie”, więc z dnia na dzień nasze morale rosło. Nadszedł ów wieczór – rozpaliliśmy ognisko, zaprosiliśmy widownię i bazując na naszych dwóch gitarowych filarach, Marku Pelcu i Jacku Czarnowskim, zaczęliśmy. Szło licho, nasi artyści byli nieco stremowani, i tu przytomnością umysłu błysnęła Zyta, z lekka dopingując ich alkoholem – rozkręcało się. Nieźle ożywiła imprezę Marysia Czarnowska „Konszabelantami”. Koło godziny 23 kręciło się już całkiem, całkiem, wbrew poprzednim zwyczajom nikt nie szedł spać. Koło pierwszej, jako że byłem z dzieckiem, szykowałem się do spania. Mój namiot stał bardzo blisko ogniska, leżąc, słuchałem śpiewów sporej grupy trwającej przy ogniu. Dominował Zbyszek Gach, śpiewając teksty wybitnie niecenzuralne, byłem – przypominam – na spływie z dzieckiem i produkcje Zbyszka zupełnie mi nie leżały. VII DODATEK JUBILEUSZOWY Cenne było wsparcie spływu przez Klub Studentów Pomorania Chciałem wstać i wyrazić swe zdanie, ale przemożne lenistwo nie pozwalało mi na to – wyjść z ciepłego śpiwora? Nie! Leżałem i słuchałem: to znam, to znam, teraz śpiewają coś nowego. Tych mi nieznanych było coraz więcej. A Zbyszek Gach wydobywał z pamięci wciąż nowe teksty. Śpiewał już sam, mając duże grono słuchaczy. W pewnym momencie powiedział: „Ogłaszam Festiwal Piosenki Wulgarnej i jeśli taki festiwal ktoś zorganizuje to będzie festiwal numer II”. Spływ nas, bywałych kajakarzy, zafascynował właśnie tą artystyczną oprawą lądową. Później, pływając na innych akwenach, mówiliśmy: kajakować można wszędzie, ale po Kaszubach tylko śladami Remusa. Roman Skwiercz Kara Remusa Przybierała rozmaite formy, zawsze jednak była środkiem transportowym. Służyła zwykle do przewozu niekoniecznie wzniosłych rzeczy: musiała znosić na sobie najczęściej nawóz naturalny, czasem gruz, a w najnowszej historii nawet niektórych dostojników, którzy dla większego pohańbienia, za jej właśnie pomocą, byli wywożeni z miejsc, w których utracili rację bytu. Historycznie karę (czytaj taczkę) uszlachetnił Aleksander Majkowski w powieści Żëcé i przigòdë Remùsa, przeznaczając ją do przewozu literatury pięknej, modlitewników, śpiewników i dewocjonaliów – pod kierownictwem Remusa, budziciela ducha narodowego Polaków, a przede wszystkim Kaszubów pod zaborem pruskim. Po latach do idei tej wrócili Janusz Kowalski i Edmund Szczesiak na kanwie szlaków wodnych, powołując do życia Kaszubski Spływ Kajakowy „Śladami Remusa”. Do roli tegoż Remusa zaangażowali kaszubskiego gawędziarza ludowego Romana Skwiercza, któremu zlecili takąż rolę budziciela. Ów miał zrazu do dyspozycji jako karę własny motocykl marki WSK-125. Obładowany torbami uczepionymi po bokach, spełniał rolę kary VIII teraz już samojezdnej, niewymagającej popychania. Jako że świat idzie z postępem, WSK została z czasem zastąpiona przez pojazd syrena, który był w miarę niezależny od warunków atmosferycznych. Dalszą oznaką postępu było zastąpienie syreny pojazdem zagranicznym trabant limuzyna. Stan techniczny tej limuzyny zagrażał jednak poważnie zarówno bezpieczeństwu Remusa, jak i światłego ładunku. Remus tymczasem stał się osobą duchowną i tylko jako taka miał odwagę pojazdem tym, pod protektoratem Opatrzności, się poruszać. Stąd też uczestnik spływu Marek Chomicki, nie chcąc owej Opatrzności nadużywać, zdecydował się poprawić jakość kary i bezpieczeństwo osobiste Remusa, fundując po znacznej części nową karę, w postaci porzuconego przez kogoś z DDR-ów trabanta kombi, którego własnym sumptem podjął się sprowadzić znad granicy inny uczestnik spływu Stanisław Lipiński. Rzecz ta, jako prezent opakowany plandeką i ozdobiony wstęgami na chwałę i rozwój kaszubszczyzny, została uroczyście przekazana Remusowi na kolejnym spływie. Wewnętrzne firanki dla zachowania wskazanej intymności w kolejnej już karze wykonała własnoręcznie Maria Lipińska. Kiedy kara ta zajeżdżała na stację benzynową dla uzupełnienia paliwa, wzbudzała daleko idące zdumienie pracowników, gdy wysiadał z niej kierowca w kapłańskiej koloratce na szyi. Nikt nie krył zdumienia i pytał: a z jakiej ksiądz jest parafii? Czy tam ludzie wstydu nie mają, żeby sobie takim pojazdem świadectwo wystawiać. Parafia jednak była bądź co bądź spływowa, czyli patykiem na wodzie pisana. Był to ostatni wysiłek społeczności spływowej w trosce o jakość transponowania tradycji. Kara owa była znaczona flagami kaszubskimi na przednich lusterkach i po bokach opatrzona napisami „Kara Remusa”. Niewtajemniczeni czytali i pytali, kto mi taką karę nadał, żeby podobnym pojazdem jeździć. Dla mnie nie była to kara, ale radosny wkład w nieustający rozwój społeczności zrzeszonej, która niech trwa, ze mną czy beze mnie, teraz i na wieki wieków. Amen. POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 FENOMEN POMORSKOŚCI Wojna wybrzeża z interiorem JACEK BORKOWICZ Gdy zaczęła się wojna z Gruzinami, Ławrik Achba zamontował na dziobie kutra karabin maszynowy. Przerobił go w ten sposób na pierwszą jednostkę patrolową marynarki wojennej Abchazji. Rybackich kutrów w bazie Suchumi nie brakowało, gorzej było z bronią, ale i tę bez większego trudu można było kupić od rosyjskich żołnierzy. Właśnie ogłoszono rozpad Związku Sowieckiego i w garnizonach na Kaukazie panował nastrój defetyzmu. Cała ta flota była oczywiście maleńka, na skalę maleńkiej Abchazji. Ale Gruzini nie mieli nawet i tego. Nie przychodziło im do głowy, by z kimkolwiek mogli walczyć na morzu. Tym bardziej z Abchazami, których kraj do tej pory stanowił część ich własnego terytorium. Ławrik, według wyuczonej profesji, jest aktorem, ale w 1992 r. całkiem płynnie (nomen omen) przeprofilował się w admirała owej flotylli. Służbę pełnił z powodzeniem aż do końca wojny. Potem wrócił na scenę. Mieszka do dzisiaj w Suchumi, w którego nabrzeża biją fale Morza Czarnego. Dwadzieścia lat temu podobnych mu Abchazów spotykałem więcej. Rozmawiałem z ludźmi, których dziadowie lub nawet ojcowie byli autentycznymi piratami. Na moich rozmówcach ich własna genealogia nie robiła większego wrażenia. Ot, zawód jak inne. Wojtek Górecki, z którym wówczas podróżowałem, podziwiał Abchazów za to, że potrafią być jednocześnie góralami i ludźmi morza. Ale to tylko prosta konsekwencja ich związku z miejscowym krajobrazem. Grań Kaukazu zbliża się POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 tam do czarnomorskiego wybrzeża. W niektórych miejscach jej odnogi wcinają się wprost w morze, a droga, wiodąca brzegiem z Suchumi w kierunku Soczi, kilkakrotnie przebija się tunelami przez te skały. Słowo „grań” nieprzypadkowo kojarzy się z pojęciem granicy. Grań to linia oddzielająca wododziały, źródła rzek, które płyną w przeciwnych kierunkach, do dwóch różnych mórz. Abchaskie rzeki – Psou, Bzyb, Gumista, Kodori, Inguri – wprost z przepaści Kaukazu spadają w toń Morza Czarnego. Nieco większa od nich Rioni zmierza na zachód od strony Przełęczy Suramskiej, w kierunku równinnych już, bagnistych wybrzeży sąsiadującej z Abchazją Megrelii. Jej mieszkańcy, Megrele, choć zaliczani do Gruzinów, silnie podkreślają własną odrębność od populacji śródlądowych regionów Gruzji: Kartlii i Kachetii. We wspomnianej wojnie walczyli z Abchazami; była to walka zacięta, lecz mimo wszystko – bój między sąsiadami. Prawdziwi obcy zawsze przybywali tu ze wschodu, zza przełęczy. Po drugiej stronie suramskiej grani bierze początek rzeka Kura (po gruzińsku Mtkwari), która przepływa przez Tbilisi i rozlewa się w azjatyckich stepach Równiny Mugańskiej, zanim zniknie w wodach Morza Kaspijskiego. Stamtąd od niepamiętnych czasów najeżdżali Gruzinów Persowie i tureccy koczownicy. Ich wojska niejeden raz zapuszczały się w kierunku Morza Czarnego. W 1992 r. tą samą drogą ruszyły na Abchazję gruzińskie tankietki. Abchazja i Megrelia – to starożytna Kolchida, kraj złotego runa. Do tutejszych przystani od tysiącleci dopływały greckie statki kupieckie. Morze, w odróżnieniu od śródlądowej grani, nigdy nie było tutaj granicą. Raczej – ulicą, a jeszcze lepiej – placem targowym. Wspólnota ludzi Morza Czarnego nie obejmowała bynajmniej tylko kupców, rybaków i piratów: poczuwali się do niej także, i poczuwają nadal, mieszkańcy lądowego zaplecza. Aż do rzeczonej grani suramskiej. Podobne stosunki cechują większość nadmorskich regionów Europy. Sąsiedzi Abchazów Grecy (ci mieszkają na Kaukazie od czasów Kolchidy) przez wieki skupiali się na wąskim pasie wybrzeży czarnomorskich, egejskich i jońskich. W głąb lądu zapuszczali się niechętnie – tam panowali już ich wrogowie, Turcy osmańscy. Za to na wodzie czuli się u siebie, czy to w Atenach, czy w Suchumi. Stąd brały się liczne wojny wybrzeża z interiorem. Toczono je najczęściej pod innymi nazwami, jednak w odczuciu obu stron konfliktu linia „grani” zarysowana była wyraźnie. Z jakąż zawziętością walczyli przeciw sobie rewolucyjni Francuzi z jednej, a szuani z Wandei i rojaliści z Bretanii z drugiej strony! W podręcznikach określa się to jako wojnę domową: wszak przeciwnicy byli obywatelami jednego państwa, porozumiewali się też po francusku. Wszystko to prawda, która nie wyjaśnia jednak głębszego podtekstu. „Reakcyjni” szuani i Bretończycy byli w istocie ludźmi pomorza, którym mentalnie bliżej było do rybaków z brytyjskiej Kornwalii niż do wyperukowanych Francuzów z Paryża. Zmieniały się panowania, zmieniała się szata języka, ale te głęboko zakorzenione antagonizmy przetrwały. I chyba trwać będą nadal, mimo postępującej globalizacji. 39 SPORT – PIŁKA NOŻNA Boje kaszubskich drużyn (2) W styczniowej „Pomeranii” jest mój artykuł pod tytułem jw. Podane w nim powody, dla których zająłem się sportem, są nadal aktualne oraz jest powód nowy. Doszły mnie mianowicie słuchy, że niektórym piłkarskim kibicom podobały się moje skró towe relacje z jesiennych meczów kaszubskich pierwszoligowców: Arki, Bytovii i Chojniczanki. 40 5:2 Chojniczanka 2:0 1:0 Jesienią ubiegłego roku rozegrano dwie kolejki meczów rewanżowej rundy I ligi piłkarskiej. Wykres-syntezę graficzną tej rundy zaczynają punkty i kreski dotyczące tych dwu kolejek meczów. A oto pozostałe efekty dalszych piłkarskich starć: 20. kolejka (7 i 8 III). Arka (A) zwyciężyła 4:0 GKS Tychy, co dało jej 7. pozycję w tabeli. Chojniczanka (Ch) zremisowała 1:1 z Chrobrym Głogów, a Drutex-Bytovia (DB) przegrała 0:2 ze Stomilem Olsztyn. Obydwa te nasze kluby zachowały miejsca 8. i 15. w tabeli. Kolejność klubów A – Ch – DB. 21. kolejka (13–15 III). Arka wygrała 4:1 ze Stomilem, więc podskoczyła na 6. pozycję tabeli. Remisy bezbramkowe Chojniczanki z Olimpią Grudziądz i Bytovii z Pogonią Siedlce. Nuda. 22. kolejka (21 i 22 III). Chojniczanka 1:1 z GKS Katowice, a Arka 0:0 z Widzewem Łódź. Natomiast Bytovia przegrała 0:2 z Zagłębiem Lubin (wiceliderem tabeli). Na stadionie w Bytowie było 1200 widzów. Aż tylu, bo pogoda dopisała, a poprzedni mecz ligowy odbył się tu dawno temu 29 listopada 2014 r. 23. kolejka (28 i 29 III). Remisy 0:0 w meczach Arki z Miedzią Legnica i Bytovii z Chrobrym oraz wynik Dolcanu Ząbki 0:3 z Chojniczanką spowodowały, że Chojniczanka zbliżyła się w tabeli do Arki. Na zasadach gości wprowadzam do wykresu potencjalnych spadkowiczów (niezmiennie od 15. kolejki meczów), aby pokazać, jak trudno jest w rundzie rewanżowej wydostać się ze strefy spadków. Oraz odnotowuję, że od 1:1 1:1 J A N U S Z KO WA L S K I 1:1 0:1 Arka 3:4 Bytovia 2:4 Trójkąt derbowych meczów kaszubskich drużyn I ligi w sezonie 2014–2015 (obydwie rundy). Przy nazwach klubów sumaryczne ich wyniki bramkowe. 23. kolejki liderem (zamiast Termaliki) zostało Zagłębie. Sensacjami tej kolejki były wyniki meczów dotychczasowego lidera i wicelidera tabeli: Termalica Nieciecza 0:1 z GKS Tychy, a Zagłębie 0:0 z Pogonią. Komentarzem do niepowodzenia Termaliki może być zestawienie transferów w przerwie zimowej opublikowane 3 marca w tygodniku „Piłka Nożna”. Najwięcej transferowych wzmocnień, bo po 12, dokonały Flota Świnoujście i GKS Tychy, a do Termaliki przybyło tylko dwu nowych pomocników. Jeżeli klub z Niecieczy będzie mieć trudności z awansowaniem do ekstraklasy, to zawinią temu klubowi działacze. Tuż przed 24. kolejką 4 kwietnia Pawła Janasa, szkoleniowca Bytovii ze szczytów polskiej kadry trenerskiej, zastąpił Tomasz Kafarski z Kościerzyny, co jednak – zapewne tylko na razie – nie wpłynęło na postawę drużyny, która przegrała 0:3 z Olimpią. Równocześnie Arka zremisowała 1:1 z Termaliką, a tylko Chojniczanka skromnie wygrała 2:1 z Sandecją. Na stadionie w Bytowie 1200 widzów. Wykres prawie bez zmian. 25. kolejka (11 IV). Arka, po wygranej 1:0 z Flotą, zajęła 5. miejsce (jak dotychczas najwyższe) w tabeli, a ponadto wyprzedziła Chojniczankę, która POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 SPORT – PIŁKA NOŻNA 29. kolejka (9 i 10 V). Arka i Chojniczanka są równorzędnymi klubami środka tabeli. Skoro Arka przegrała 0:1 z Bytovią, to – solidarnie – Chojniczanka też 0:1 uległa Termalice. Flota, wobec wycofania się z rozgrywek, znalazła się na dole tabeli, na czym skorzystały drużyny obecnie spadkowe, a szczególnie Pogoń Siedlce. 30. kolejka (15–17 V). Bankrutująca Flota nie przyjechała na mecz z Chojniczanką, która walkowerem uzyskała 3:0 i przesunęła się do góry tabeli. Arka 4:4 z Pogonią, a Bytovia 2:0 z Widzewem, w wyniku czego znowu odsunęła się cokolwiek od strefy spadkowej. W Bytowie 700 widzów, mniej niż poprzednio, bo przeciwnik niegroźny (?). 31. kolejka (20 V). Chojniczanka, po wygranej 4:3 ze Stomilem, znów na 5. miejscu tabeli. Arka i Drutex-Bytovia uległy po 0:1 liderowi Zagłębiu i Miedzi. 32. kolejka (23 i 24 V). Chojniczanka i Arka zremisowały 1:1 z Wisłą i 0:0 z Chrobrym. Te wyniki różnie zaznaczyły się w tabeli: Chojniczanka utrzymała się na 5. pozycji, a Arka spadła z 8. na 10., więc poniżej linii środkowej tabeli. 3 3 0 0 1 3 1 1 3 3 3 4 4 4 4 4 6 9 4 5 -4 -1 3 3 8 9 8 3 2 4 3 3 24 komplet 26 widzów 28 w Bytowie 30 kolejki meczów w Bytowie 19 1 22 32 34 1300 2 1100 3 900 17 18 Pogoń pozycja barażowa GKS Tychy Widzew Widzew Widzew Flota 20 21 22 23 24 25 26 27 28 6 VI Pogoń Pogoń 19 kolejki meczów 20 V 15-17 V GKS Tychy GKS Tychy 18 23-24 V 4 IV DB via 30 V pozycja DB barażowa D utex Byto 29 30 31 32 33 34 Opr. komputerowe Waldemar Gwizdała LICZBA WIDZÓW W BYTOWIE 16 Drutex-Bytovia a spadek 15 PRZERWA Z I M O W A 28-29 III 14 28-30 IX 13 22-23 IX 11 12 środek tabeli 21-22 III środek tabeli 9-10 V a 10 1-3 V Ark 500 Ark Ch Ch 25-26 IV czanka 13-15 III 9 C A n a ank icz jn ho 17-19 IV Ch oj 7 7-8 III 6 8 700 A 5 P O Z Y C J E TA B E L I Kibice Drutex-Bytovii martwili się o losy swojej drużyny, gdy była ona w strefie spadkowej (kolejki 6–9), a następnie długo (kolejki 18–26), gdy nie mogła się, mimo wysiłków, wydostać z 15. barażowej pozycji tabeli. Żeby taka sytuacja się nie powtórzyła, trzeba przed sezonem 2015–2016 dokonać zmian... P 3 4 spadek Bytovia przegrała 2:3 z wiceliderującą Termaliką, co spowodowało, że osunęła się z 12. na 13. miejsce tabeli. Na stadionie w Bytowie tylko 550 widzów, najmniej od początku rundy rewanżowej rozgrywek, co było zapewne skutkiem wyznaczenia meczu w porze głównego nabożeństwa (g. 12.30) w Zielone Świątki. 33. kolejka (30 V). Przegrana Chojniczanki 2:3 z Wigrami, a Arki 0:2 z Olimpią oraz walkowerowe 3:0 Bytovii z Flotą. W całej tabeli i w naszym wykresie małe zmiany. 34. (ostatnia) kolejka (6 VI). Wyniki meczów naszych drużyn są zgodne z ich pozycjami w tabeli: Bytovia 0:1 z Chojniczanką, a Arka 0:0 z GKS Katowice. B 6 11 IV awans PRZEWAGI zremisowała 0:0 z GKS Tychy. Powróciła kolejność klubów A – Ch – DB. 26. kolejka (18 i 19 IV). Remis Arki 1:1 z Chojniczanką umożliwił Arce utrzymanie się na 5. pozycji tabeli, a Chojniczance awansowanie na 7. miejsce. Pierwsze od dawna zwycięstwo Bytovii 3:2 (z Dolcanem) ożywiło nadzieję na wydostanie się jej z 15. (barażowej) pozycji. Widzów w Bytowie tylko 600. 27. kolejka (25 i 26 IV). Wreszcie Bytovia, po zwyciężeniu 1:0 Sandecji Nowy Sącz, podskoczyła o dwa miejsca w tabeli, więc opuściła 15. (barażową) pozycję. Chojniczanka 0:1 z Widzewem, a Arka 0:0 z Wisłą Płock (wiceliderem tabeli). Trzy mecze, a tylko dwie bramki! 28. kolejka (1 i 3 V). Tylko remis Bytovii 1:1 w meczu z GKS Tychy nie zapewnił jej utrzymania się na 13. pozycji tabeli. Czyżby skok Bytovii podczas 27. kolejki był tylko chwilowym podskokiem? Arka przegrała 0:1 z Wigrami Suwałki, co – przy wygranej 3:0 Chojniczanki z Miedzią Legnica – spowodowało, że chłopcy z Chojnic wyprzedzili Arkę w tabeli. 800 widzów w Bytowie. Wyniki bojów kaszubskich drużyn w I lidze w sezonie 2014–2015 (runda rewanżowa) w postaci ich pozycji w tabeli. U góry wykres (linie kropkowane) zapełnienia trybun bytowskiego stadionu podczas spotkań Bytovii. A nad wykresem przewagi lidera nad zmieniającymi się wiceliderami w punktach (P) i w różnicach bramek (B). Wartości ujemne – słabość lidera. U dołu kluby długotrwale spadkowe POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 41 SPÒRT Ùnihòkej i klósk ADÓM HÉBEL Dënëga awansów Czej wejrowsczi lubòtnicë spòrtu żëją zwënégą Grifa, jaczi drëdżi rôz òb czas pôrã lat mô do II lidżi awansowóné, mni głosno je ò ùnihòkejistach z tegò samégò gardu, co sã mają do Ekstralidżi dostóné. UKS „Ósemka” to karno wëchòwanków z Karna Szkòłów Nr 3 w Wejrowie a jinëch młodëch miónkarzów z òkòlégò. Nie bëło letkò. Założenim béł pierszi plac w lidze, to sã nie ùdało, bò finał nôleżôł do Fenomenu Babimòst. Dopiérze w barażach wejrowianowie dobëlë nad karnã ze Sedleca, a to bëło letczé dobëcé 8:2. Na wëjachanim szło jesz lżi i procëmnik béł rozbiti 15:3. Réza na mecz bëła w wiôldzi hëcë, wicy jak 30 gradów. Na halë bëło 35 gradów, béł strach, że mòżemë kòndicjowò nie strzëmac – spòminô Grégór Janiszewsczi, trenéra klubù UKS „Ósemka” Wejrowò Terô tak Grifòwi jak Ósemce òstôwô jeden tôkel – wëższô klasa rozgriwków wëmôgô dëtkòwégò nakładu, daleczich wëjachaniów i stwòrzeniô lepszich warënków. Tą razą, w ùprocëmnienim do sytuacje sprzed pôrã lat, prezydeńt Wejrowa zagwësniwô ò pòmòcë i ju na kòńto Grifa trafiło 400 000 zł, a dzesãc razë mni na ùnihòkejistów. Ti drëdżi przede wszëtczim brëkùją terô placu, dze mògą grac mecze kòl se. Trenéra mô wiôlgą nôdzejã, co to mdze we Wejrowie, dze jedna hala je w sztãdze bëc gòspòdarzã ti klasë rozgriwków. Jinym bédënkã je Réda. Balownicë za to mùszą rechòwac na wiele wikszą dëtkòwą pòmòc. II liga wëmôgô zmianë mùrawë – to ju je 42 robioné dzãka wspiarcémù z Krézowégò Starostwa. Do tegò je nót zmienic zeselczi, żebë bëłë pôrãdzesąt centimétrów wëższé, në i dëtczi na wëjazdë. Terô më jesmë jedurnym karnã w swòji lidze z Pòmòrzégò òkróm Szczecëna. Wszëtczé wëjachaniowé mecze to mdą daleczé réze – gôdô przédnik Grifa Pioter Wôga. A mòże jaczi nasz spòrt? Kibicowie mają terô cząd rëchtowaniô sã do dopingòwaniô w meczach z barżi wëmôgającyma procëmnikama, le kawel dalszi jigrë zanôlégô téż òd zarządzywaniô klubama i gôdków z dobrzińcama. Wespiéranié z samòrządów je pòtrzébné, le nie sygnie, żebë znikwic wszëtczé jiscënczi. Lato, jaczé sã mô zaczãté, to je paùza we wiôldżim dzélu rozgriwków, a równoczasno dobri czas na praktikòwanié spòrtu. Jedną z ùdbów na niewëmôgający wiele, a równoczasno czekawi spòrt je knypa, jinaczi klósk, knipa, knip, knëpel, klipa... Spòrt je baro prosti, a naji ópòwie pamiãtają gò ze swòjich pòdwòrzów a drëftów. Ùstôwiómë drzewiany klock ze szpëcama na òbadwùch kùńcach, czidómë sztachétą abò grëbim sztëkã drzewa w kańt, a jak klósk je w lëfce, tej òdczidómë gò jak nôdali. To nôprostszé wëklarowanié techniczi, jaczi sã jidze naùczëc w mni jak pół gòdzënë. W rozmajitëch stronach regle rozgriwczi są rozmajité. Na knypie kòżdô scana òznaczonô je rzimską cyfrą òd I do IV. Na zaczątkù knypã sã wprowadzywô w krąg nacéchòwóny na zemie przez czidniãcé ji czijã. Zanôleżno òd tegò, jaką cyfrã je widzec (dëcht jak na kòstce), mómë jednã, dwie, trzë abò sztërë próbë. Mni hazardowim ôrtã je wrzucanié abò czidanié knypë do krãgù i dostanié wielënë próbów zanôleżno òd placu, na jaczim knypa wëlądowa – tu bë sã rechòwa barżi célnosc jak szczescé. Ni ma wiôldżich wëmôganiów co do sprzãtu – sztëczk bùkòwégò drzewa kòl 15 cm dłudżi, czij, cwiardi gruńt, në i bezpieczny rum, dalek òd lëdzy, òknów, aùtołów, zwierzãtów ëtd. Ten spòrt je jednym z wiele zortów jigrë, jakô jesz na Kaszëbach je znónô, chòc mało czedë praktikòwónô. Mô w tim zawinioné globalizacjô, rozwij nożny balë i kùńc kùńców felënk lësztu dzecy do aktiwnégò żëcô. Mòże równak starszi téż mają winã, bò za czim dzecóm dawac cos, czim so krziwdã mògą zrobic, niech lepi sedzą przë kòmpùtrze na bezpiecznym zeslu? Łoni malinką òdrodą tegò spòrtu béł turniér w Lëzënie w òbrëmienim òglowòeùropejsczi akcje „Move week”. Ji deją je zachãcywanié do wëlôżaniô bùten i rëszaniégò sã, a téż pòkôzanié, że spòrtowé òbiektë w najim òkòlim są dlô naju òdemkłé. Òkróm znónëch spòrtów, jak nożnô bala czë sécbala, bëłë téż petanqué, bieganié, a téż jak móm rzekłé, klósk. Ten slédny sã pòtkôł z wiôldżim zainteresowanim i stôrëch, i młodëch. To, co mòżemë zrobic, żebë nen spòrt a jiné rozkòscerzëc, to spisac rozmajité relacje lëdzy, pòszëkac za nima w zdrzódłach, spisac (jistno jak w niejednoôrtny baszce) regle i rëgnąc bùten. Do spisaniô jesz „krąg z môla”, a chto wié, kùli jesz jigrów? Czas jic bùten, pòkądka słuńce swiécy, a slôdczi nama do zeslów przë kòmpùtrach nie są przërosłé. POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 Z KOCIEWIA Centryfuga czasu MARIA PA J Ą KO W S K A- K E N S I K Na południu Kociewia w tym roku akacje zakwitły co najmniej trzy tygodnie wcześniej niż zwykle. Zawsze wtedy ogarnia mnie przedwakacjny niepokój. Tyle spraw czeka jeszcze w kolejce (niektóre są bardzo niecierpliwe), tyle obietnic, które nie chcą być zapomniane, tyle poezji do przeżycia, książek do przeczytania, listów do napisania. Póki nie zgaśnie i wid, póty jest nadzieja zielona jak ogrody i łąki – ulubione przestrzenie. Wiele już zdań o nich napisano, a wciąż można je odkrywać, szukając spokoju, gdy wokół szalony, polityczny zgiełk. Czytam, słucham, rozmawiam z tymi, „którym nie jest wszystko jedno”, śledzę przemiany... I nagle nie mogę wyjść ze zdziwienia, że jest tak, jak jest, po tylu latach wolności. Prawie wyrywa się – a myśmy się spodziewali, że będzie mądrzej, przyjaźniej. Gdy kolejny znajomy Ikar stracił skrzydła, nieco posmutniał mój obowiązkowy szczęśliwy Syzyf, dotarła do mnie rada słuchającej wytrwale „toruńskiego radia” kuzynki – trzeba więcej czytać, słuchać. Zaskoczona taką radą nie miałam siły, by się pochwalić, że czytanie, od lat, jest moją ulubioną czynnością... Prawda, że ostatnio zbyt często się miotam między fascynacją a krytycyzmem, a trzeba spokojnie wybierać, dystansować się, poczekać, aż „wiatr historii” oddzieli plewy od ziarna. Oddzielaniu służyła w naszej stodole wialnia (zwana też młynkim), a w sieni centryfuga, tak na południowym Kociewiu nazywano wirówkę do POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Centryfuga z Zagrody Gburskiej i Rybackiej w Nadolu. Fot. DM mleka oddzielającą śmietanę od chudego mleka. Bardzo podobną wersję słowa znalazłam w cytacie „W rozpędzonej, nieustającej nawet na chwilę, centryfudze czasu scedzała się świadomość historyczna narodu. Aby wszystko, co dobre, mogło być nazywane dobrym, a wszystko, co nikczemne – nikczemnym” (G.W. 19.06.2015). Jak widać, jest to odwieczny problem. Zostawiając filozoficzne dylematy, muszę wspomnieć, że z prostą pociechą trafili w mój smutny nastrój uczniowie z Zespołu Szkół Katolickich im. dra Bernarda Sychty (mamy takie w Świeciu!), z którymi spotykam się od pierwszej klasy, snując regionalną gawędę – jak to u nas dawniej bywało. Kochane dzieciaki nie wiedziały co prawda o centryfudze, ale już o kierzance owszem. Dużo wiedziały! Jedna z dziewczynek na widok koziełka zrobionego z czubka okorowanej choinki powiedziała trafnie: to taki dawny mikser. Widać tu dobrą szkołę... Nadzwyczajny był Jasio powołujący się z dumą na swojego dziadka. Miłe spotkanie i nadzieja, że jeszcze nie wszystko stracone, gdy znajdzie się dobra, ceniąca kulturę regionu, nauczycielka. Pomyślałam wtedy: Jak dobrze, że w swoich zbiorach „z rodzinnych stron” zachowałam centryfugę, kierzankę, ręczną pralkę... Przedmioty stają się obiektem zainteresowania, naturalnym powodem, by poznać dawne sposoby pracy i życia – codziennego i od święta. Nie tylko życie starożytnych Rzymian jest ciekawe. Muszę tu przywołać maksymę: cudze rzeczy warto znać, swoje – obowiązek. 43 GÒSPÒDARKA Kùńc gazowëch strachów i nôdzeji? Corôz pewniészé je, że z wëdobëwaniégò gazu z szifrów na Kaszëbach nick nie wińdze. Òstatno wëcopôł sã z tëch ròbòtów nôwikszi zagrańcowi inwestor – Cono coPhillips. Amerikónóm nie òpłôcô sã eksploatowac naszich zdrzódłów. Ju rëchli wëcopałë sã jiné firmë z USA: Chevron, Exxon Mobil ë Marathon Oil. Ni ma ju kòl nas téż kanadijsczégò Talisman Energy. Szukô jesz Pòlsczé Górnictwò Naftowé ë Gazownictwò. To równak ju slédné òdwiertë. M AT É Ù S Z B Ù L L M A N N Òdwiertë są ju zamkłé ConocoPhillips je miéwcą spółczi Lane Energy Poland, chtërna w jegò miono dzeja na terenie naszégò kraju. Firma mia tu trzë kòncesje. Wszëtczé na Kaszëbach: kòle Lãbòrga, Karwie ë Damnicë. W tëch placach pòwstałë òdwiertë, przez chtërne prowadzoné bëłë pòszukiwania szifrowégò gazu ë téż ropë. Jedno ë drëdżé je w naszi zemi, równak badérowania Amerikónów pòkôzałë, że jima nie lónëje jich wëdobëwac. Firma nie je za baro gadatlëwô w ti sprawie, òstôł równak wëdóny prasowi kòmùnikat, w chtërnym Tim Wallace z ConocoPhillips dolmaczi: Më wëkònelë sétmë òdwiertów na naszich trzech kòncesjach ë przeprowadzëlë nôwikszi w Eùropie zabieg stimùlacje hidraùliczny przë wëzwëskanim nôlepszich technologiów dostãpnëch na rënkù. Równak nie ùdało sã natrafic na złoża gazu, chtërne dałëbë mòżlëwòtã jegò kòmercyjnégò wëdobëcô. Firma wëda ju w Pòlsce 220 mëliónów złotëch. Dzysdnia òdwiertë są ju zamkłé, ale do jeseni ConocoPhillips wëcygnie z mieszka jesz 90 mëliónów. Wszëtkò pò to, żebë przëwrócëc zemiã, na chtërny gòspòdarzëlë, do pierwòtnégò stanu. To, jak zagwësniwô pòdjimizna, mô bëc zrobioné do 44 séwnika. Tedë jesz përznã dëtków mają szansã zarobic môlowé firmë, chtërne wëwiozą piôsk ëtd. Na tim mdze kùńc. Mòże jesz sã ùdô przëzarobic... A niejednym mòże bëc za Amerikónama teszno. Òni baro bëlno rozmielë wespółrobic z môlową spòlëzną – gôdô wójt gminë Krokòwò Henrik Doering – wiedno nalezlë sã kòl nich dëtczi na henëtné inwesticje. Na przëmiôr dostelë më, a téż gmina Chòczewò ùrobk, chtëren mòżna wëzwëskac do bùdowë dróg. Òkróm tegò, jeżlë gaz bë béł wëdobëwóny, to są kònkretné dëtczi dlô gminë. Chcemë przëbôczëc, kùli. Jeżlë w żëcé weszłëbë zmianë pòdnaszającé òpłatë eksploatacyjné sztërë razë, to gmina bë zarobia 200 złotëch za kòżdi 10 000 métrów szescennëch. Mòże jesz sã ùdô Sejsmicznëch wibratorów ju nie ùzdrzimë na Kaszëbach? Òdj. DM POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 GÒSPÒDARKA / WÔŻNÉ KSĄŻCZI przëzarobic gminie Krokòwò. Òb jeséń tegò rokù abò na zaczątkù przińdnégò mdze zrobiony òdwiert w Lùbòcënie. Pòlôszë sprôwdzą jesz, czë tam dô sã wëzwëskac gaz na przemisłowi ôrt. A mòże równak bãdą nowé môle robòtë i wzątczi? Czej wnetka 5 lat temù pòjawiła sã téma gazu z łupków, gôdało sã, że blós w naszim regionie mòże pòwstac pôrã tësący òdwiertów. Jedny zwelë to straszenim a bilë na alarm. Do tegò czasu miało swój plac wiele protestów ë manifestacjów. Drëdzë gôdelë, że to wiôldżé mòżlewòtë. Tak dlô całégò kraju – żebë sã ùniezanôleżnic energeticzno, jak ë dlô Kaszëb – na nowé môle robòtë ë wzątk dlô samòrządów. Prôwda je takô, że ùdało sã zrobic kòlë 30 òdwiertów w całim pòmòrsczim wòjewództwie (to ë tak wnetka pòłowa nëch zrobionëch w całi Pòlsce). Z tegò ju wiele òstało zamkłëch. Czë to kùńc snieniów ò gazowim biznesu kòl nas? Ni mòżemë tegò rzeknąc ju na gwës. Równak zdôwô sã, że to do tegò jidze. Niechtërny są dbë, że pòdjimiznë mògą jesz zmienic stanowiszcze, czej zmieniłëbë sã prizë gazu ë ropë. To równak blós pludrë. Czas pòkôże. POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Pòtkanié z pierszą knégą Biblëji Pôrãdzesąt lëdzy przëszło 2 czerwińca do Pałacu Òpatów w Òléwie na promòcjã kaszëbsczégò tłómaczeniô Knédżi Zôczątków. Z hebrajsczégò przełożił tã pierszą ksãgã Stôrégò Testamentu òjc prof. Adóm Riszard Sykòra. Òbczas promòcji kôrbił z nim redaktór Adóm Hlebòwicz. Chwôlącą mòwã wëgłosył prof. Édwôrd Bréza (wiãkszi ji dzél je w tim numrze najégò cządnika na s. 64–65). Òbczas pòtkaniô wiele razy béł wspòminóny sp. prof. Jerzi Tréder, chtëren miôł wiôldżi ùdzél w pòwstanim tegò dokazu. Knégã Zôczątków mô wëdóné Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. DM Òdj. A. Wegner 45 NASZE SPRAWË Bëc abò nie bëc pùcczi bòlëcë Czë bãdze referendum w sprawie sparłãczeniô bòlëców w Pùckù ë Wejrowie? Tegò chcą robòtnicë pùcczi bòlëcë ë téż niechtërny môlowi pòliticë ë mieszkańcowie. Równak starosta pùcczi Jarosłôw Białk dolmaczi, że ni ma czasu, żebë robic refe rendum. P I O T E R L É S S N AWA Dlôcze? Taczé są terminë – òdpòwiôdô. Na dzéń 1 stëcznika nasze bòlëce mùszą bëc sparłãczoné, żebë mògłë wzyc ùdzél w kònkùrsach Nôrodnégò Fùnduszu Zdrowiégò. Jeżlë terô lëdze zaczną zbierac pòdpisënczi pòd wnioskã ò referendum – jaczé miałobë bëc w séwniku – tej w przëtrôfkù pòzytiwnégò rozsądzënkù mieszkańców nijak nie sf òrtëjemë z fòrmalnym pòłączenim bòlëców – dol maczi Białk. Za czim łączëc bòlëce? Jeżlë terôzka nie mdze decyzji ò zmianach, to za 2–3 lata pùckô bòlëca ùpadnie – gôdają wëszëznë pùcczégò pòwiatu. Dlôte starosta Jarosłôw Białk chce òddac szpëtôl w Pùckù, jaczi słëchô pòwiatowi – wòjewódzczi samorządzënie. Zrobimë to przez sparłãczenié gò ze Szpecjalistną Bòlëcą w Wejrowie – dodôwo. Szpëtôl w Pùckù ni mô dzysô ni żódnëch dłëgòw, jaczé mùsz bë bëło spłacëc òd razu czë jaczé stôwiałëbë pòwiôt w drãdżi sytuacji. Równak je widzec, że wzątczi z rokù na rok są corôz mniészé. Przez to ni ma téż dëtków na rozwij. Ni mómë jich ani më – w bùdżece pò wiatu – ani téż sama bòlëca nie je w sztãdze jich zarobic na ùsługach kòmercyjnëch – kôrbi starosta Jarosłôw Białk. Ale më mòglëbë je dostac w òbrëmienim kòntraktu z NFZ – leno nié jakno bòlëca pòwiatowô, jakô mô sztatus lokalny, ale jakno bòlëca wòjewódzkò – regionalnô. Bò naji szpëtôl je za môłi, żebë dobëc taczi kòntrakt, jaczi 46 Na zéńdzenia w sprawie bòlëcë wiedno przëchòdzą rzmë lëdzy. Òdj. Konrad Kędzior pòzwòli jemù sã ùtrzëmac. Dlôte mùszimë sã pòłączëc ë to jak nôrëchli – dodôwô. Taczi sami dbë są przedstôwcowie pòmòrsczégò marszôłka, wòjewódzczi samòrzãdzënë ë téż wëszëznë bòlëców w Wejrowie ë Pùckù. Je wiele znaków zapitaniô Timczasã dzél mieszkańców pòwiatu, robòtników bòlëcë ë téż niechtërny môlowi pòliticë są dbë, że sparłãczenié szpëtôlów to lëchi bédënk. Bòjimë sã, że pùckô bòlëca stracy czãsc òddzélów, jaczé są w ni dzysô, ë przez to mieszkańcowie bãdą mùszelë jezdzëc do Wejrowa – gôdają. Na spòtkanim władzów pòwiatu z mieszkańcama bëło widzec, że wszëtcë bòją sã rzeknąc, co tak pò prôwdze òstónie w Pùckù, a co mdze przeniosłé do Wejrowa. Dopiérze òd niedôwna gôdô sã ò tim, że chirurgiô w Pùckù òstónie, ale rëchli nie bëło to taczé gwësné – ùczëlë jesmë w miesce nad wikã. W Pùckù je karno chirurgów, je òpe racjowô sala. To wszëtkò mùszi tu òstac – pòdczorchiwô Andris Zieleniewsczi, przédnik bòlëcë w Wejrowie. Òperacjowô sala to nôdrogszô jizba w kòżdi bòlëcë, dlôte, chòc nié blós dlôte, mùszi òstac w Pùckù – dodôwo. Taczi sami dbë je starosta pùcczi. Równak – jak dolmaczi Jarosłôw Białk – jiwrã do rozpëzgleniô je to, jak nalezc òbłożenié na òbëdwie bòlëce. Wiémë na gwës, że w nowim sztôłce pùcczégò szpëtôla nie bëłobë placu na ginekòlogiã. W Pùckù ni ma windë i to je nôwikszi jiwer, jaczi je przeszkòdą do dzejaniô ginekòlogie ë téż pòłożnictwa – gôdô doktór Zieleniewsczi. Techniczné felënczi tak pò prôwdze nie pòzwôlają na to, żebë w Pùckù – przënômni terô – rodzëłë sã dzecë. Òglowò kwestiô przińdny sztrukturë bòlëcë je nôwikszim jiwrã – pòdczorchiwô pùcczi starosta. Jak gôdô, rozmieje, że mieszkańcóm nie widzy sã to, że dzél POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 NASZE SPRAWË / ZACHË ZE STÔRI SZAFË pùcczi bòlëcë prosto nie mdze ju dzejôł, ale nie je rzekłé, że wezmë na to, ginekòlogie nie mdze tam ju nigdë. Pò sparłãczenim pòmòrsczi marszôłk mòże zainwestowac dëtczi, dzãka chtërnym warënczi pòprawią sã na tëlé, że zôs ginekòlogiô zacznie dzejac. To równak mdze wëmôgac wiele robòtë. Co z robòtnikama? Jeżlë jidze ò place robòtë, pòmòrsczi marszôłk Mieczisłôw Struk ë téż direktór Departamentu Zdrowiégò w Ùrzãdze Marszôłkòwsczim – Jolanta Sobierańskô-Grenda – mielë zagwarantowóné, że wszëtcë robòtnicë pùcczi bòlëcë nalézą robòtã w nowi placówce. Mielë jesmë zagwësnioné warkòwé związczi, że bãdą place robòtë dlô lëdzy, jaczi dzysô mają fùl etat ë téż tëch, jaczi robią na spòdlim cywilno-prawnëch dogôdënków – pòdczorchiwô Sobierańskô-Grenda. Marszôłk dôł swòje słowò ë wierzimë, że tak prawie bãdze – rzekła medióm Béjata Wilichnowskô z warkòwëch związków pùcczi bòlëcë. Wiôldżi mòże wiãcy Jesmë w sztãdze ùłożëc kôrtã zdrowòtnëch swiôdczeniów dlô pùcczégò ë wejrowsczégò pòwiatu tak, żebë naje pùbliczné placówczi nie bëłë kònkùrencjowé dlô se – dolmaczi marszôłk Mieczisłôw Struk. Mòżemë lepi Gôdô starosta J. Białk. Òdj. Konrad Kędzior wëzwëskac infrastrukturã ë lepi wëzwëskac lëdzy, jaczi tam robią. Pùckô bòlëca mòże téż spełniwac wiele wicy jak dzysô zdrowòtnëch fùnkcjów – taczich jak geriatriô czë szerok rozmiónô rehabilitacjô – czë to kardiologicznô, czë neùrologicznô. Je to bëlny bédënk dlô mieszkańców pùcczi zemi, ò jaczim wôrt mëslec z wiarą – dodôwo. Krótczi czas na decyzjã Jak gôdô pùcczi starosta, nie je òn w sztãdze zagwësnic wszëtczich lëdzy, że ta ùdba na retowanié bòlëcë je nôlepszô, ale bãdze dali ò tim gadac – z mieszkańcama, robòtnikama ë téż z radnyma, bò to òd nich zanôlégô, czë szpëtôl w Pùckù mdze sparłãczony z Wejrowã. Pòmòrsczi Sejmik taczi ùchwôlënk mô ju przëjãti, a terô żdaje na dzejanié pòwiatu. Decyzjô mùszi bëc pòdjãtô baro chùtkô – nôlepi jesz w czerwińcu. Sparłãczenié bòlëców to skómplikòwóny proces, jaczi warô cziles miesąców. A më mùszimë 1 stëcznika bëc ju razã, żebë wespół biôtkòwac sã ò dëtczi z NFZ – dolmaczą wëszëznë. Kaszëbsczé Zjôzdë Kaszëbi lubią sã spòtëkac na rozmajitëch rozegracjach, chòcbë òrganizowónëch Zjôzdach Kaszëbów, jaczé warają òd 1999 rokù, czë téż na Dniu Jednotë Kaszëbów. Przódë lat nie bëło jinaczi. Naju przódkòwie òsoblëwie fejrowelë òżniwinë. Hewò trafia do mòjich zbiorów òd wastë Areka Bòczińsczégò z Pùcka lecónka z kartësczich òżniwinów z 1936 rokù. Wôrt dac bôczënk (òsoblëwie na plan), jak bëlno naju prastarkòwie bëlë zòrganizowóny. Kò w ny lecónce pòdóné są wszëtczé nôwôżniészé infòrmacje: dze chto mdze sedzôł, czedë na maszt mdze wcygnionô pòlskô stanica, co mdze spiéwóné, jakùż mają sã ùstawic ùczãstnicë òżniwinów, ëtd. rd POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 47 WAKACJE NA POMORZU Żuławy z pokładu łodzi Sposobów na zwiedzanie tej krainy można wymyślić wiele. Najprostszym wydaje się wycieczka samochodowa, jednak jeśli ktoś chciałby poczuć wiatr we włosach z wijących się przez Żuławy licznych rzek, to zdecydowanie najlepszym sposobem na podróż przez nie jest wodny środek transportu. Krzyżacy, mennonici i niemieckie wojska... Pierwsze ślady osadnictwa na tym terenie pojawiły się już najprawdopodobniej w epoce brązu. Trudne warunki naturalne – bagienne tereny i zagrożenie powodzią – sprawiły, że przez kolejne wieki Żuławy nie były atrakcyjne dla potencjalnych mieszkańców. Przełom nastąpił dopiero wraz z przybyciem na Pomorze Gdańskie rycerzy zakonu krzyżackiego. Krzyżacy zaczęli bowiem osuszać rozciągające się w delcie Wisły tereny, budowali wały przeciwpowodziowe i kanały. Poskutkowało to stopniowym zaludnianiem się tych ziem, a jednym z obowiązków nowych mieszkańców było wykonywanie prac melioracyjnych. Do rozwoju Żuław przyczynili się w dużym stopniu przybyli z Niderlandów mennonici, którzy odegrali ważną rolę w rozbudowie żuławskiego systemu melioracyjnego, przez co wywarli wpływ na ukształtowanie się kraj obrazu tego regionu. Nowi mieszkańcy pozostawili po sobie ciekawą kulturę materialną, zadbane wioski, schludne budynki, a przede wszystkim liczne cmentarze o charakterystycznych nagrobkach. W 1945 roku z powodu zbliżającego się frontu większość mennonitów opuściła tereny Żuław. Ci, którzy pozostali, po włączeniu tego regionu do Polski zostali wysiedleni do Niemiec. W ich miejsce osiedlili się przesiedleńcy z Wołynia i Wileńszczyzny, a także osadnicy m.in. z Kaszub 48 i Kociewia. Do końca 1945 roku zasiedlono ponad 2 tys. gospodarstw. Jednak prawdziwą katastrofą dla Żuław było zniszczenie przez wycofujące się wojska niemieckie większości wałów przeciwpowodziowych oraz pomp, co spowodowało zalanie depresyjnych terenów. Tylko dzięki ciężkiej pracy nowych osadników udało się w ciągu kilku kolejnych lat odbudować wały przeciwpowodziowe i przepompownie oraz osuszyć zalane tereny. „Pętla Żuławska” Tym, którzy nie zapuszczali się nigdy w głąb Żuław lub podziwiali tę krainę jedynie z okna samochodu, przemierzając ją np. popularną drogą S7 (Gdańsk – Elbląg), kojarzą się one zazwyczaj z jednorodnym płaskim terenem, jakich wiele w naszym kraju. Nie mają często świadomości, że równinny obszar leżący w delcie Wisły ograniczony od zachodu krawędzią Pojezierza Wschodniopomorskiego, od wschodu Wysoczyzną Elbląską, od północy pasmem wydm na brzegu Morza Bałtyckiego i brzegiem Zalewu Wiślanego, a od południa rozgałęzieniem Wisły na Leniwkę i Nogat w okolicy Białej Góry, to teren bogaty przyrodniczo, w dodatku o wielkim potencjale turystycznym. Ten potencjał został kilka lat temu dostrzeżony przez władze województwa Rybina. Most nad Szkarpawą POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 WAKACJE NA POMORZU pomorskiego, które przy współpracy z województwem mazursko-warmińskim, kilkoma lokalnymi samorządami oraz Regionalnym Zarządem Gospodarki Wodnej w Gdańsku przygotowały projekt pod nazwą „Pętla Żuławska”. „Pętla Żuławska” to atrakcyjna turystycznie i przyrodniczo droga wodna łącząca ze sobą szlaki wodne Wisły, Martwej Wisły, Szkarpawy, Wisły Królewieckiej, Nogatu, Wisły Śmiałej, Tugi, Motławy, Kanału Jagiellońskiego, rzeki Elbląg i Pasłęki, a także wód Zalewu Wiślanego. Ponad 300 kilometrów trasy można przebyć, płynąc kajakiem, jachtem, łodzią motorową lub tzw. hausbotem, czyli barką mieszkalną. Ten ostatni środek transportu jest chyba najpopularniejszy i najbardziej się sprawdza w wodnej wycieczce przez Żuławy, łączy w sobie bowiem bezpieczeństwo i komfort podróży. Ze względu na powyższe zalety barka mieszkalna jest doskonała do odbywania rodzinnych podróży. Warto zaznaczyć, że „Pętla Żuławska” to także element Międzynarodowej Drogi Wodnej E 70 biegnącej z Rotterdamu, przez berliński węzeł śródlądowych dróg wodnych, północną Polskę, do Kaliningradu, a dalej drogą wodną Niemna (Pregołą i Dejmą) do Kłajpedy. Dzięki temu projektowi udało się przywrócić do życia żeglugę oraz wybudować infrastrukturę, która tej żegludze sprzyja. „Pętla Żuławska” to bowiem także sieć portów, przystani żeglarskich i pomostów cumowniczych. Żeglarze mają więc możliwość po całym dniu rejsu schronić się w porcie, który zapewnia podstawowe warunki ku temu, aby goście czuli się tu dobrze. Otwarcie Żuław na wodę pozwoliło swobodnie żeglować. Dzisiaj nie ma bowiem problemu, żeby przepłynąć z Gdańska do Elbląga lub Malborka bez konieczności wpływania na Zatokę Gdańską i Zalew Wiślany. Po drodze znajdziemy bardzo wiele miejsc godnych uwagi. Oprócz szlaków wodnych wokół delty Wisły i infrastruktury dla turysty wodnego, „Pętla Żuławska” łączy ze sobą liczne atrakcje związane z dziedzictwem kulturowym Żuław Wiślanych. To obszar niezwykle bogaty w unikatowe w skali kraju obiekty historyczne: zamki gotyckie, na czele z najpopularniejszym i zarazem POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Śluza w Białej Górze Żuławy widziane z wody największym zamkiem w Malborku, czy domy podcieniowe, a także zabytki hydrotechniczne: mosty zwodzone oraz śluzy. Jeśli chodzi o te ostatnie obiekty, to na „Pętli Żuławskiej” jest ich sześć: Gdańska Głowa, Michałowo, Rakowiec, Szonowo, Biała Góra, Przegalina – przepłynięcie każdego z nich to dodatkowa atrakcja dla żeglarzy, szczególnie dla tych, którzy po raz pierwszy pokonują różnicę poziomów wody. Wrażenia z żeglugi „Pętlą Żuławską” to wszechobecny spokój, który zakłócić może tylko silnik naszej łodzi, o ile nie żeglujemy jachtem czy kajakiem. Płynąc po Delcie Wisły, obcujemy z przyrodą, której piękno jest bardziej dostrzegalne z pokładu naszej jednostki niż z lądu, równinny krajobraz Żuław często ginie bowiem w gąszczu przybrzeżnej przyrody, która jest miejscem życia wielu gatunków zwierząt. Obszar Pętli Żuławskiej to bez wątpienia doskonałe miejsce wypoczynku i aktywnej rekreacji, z niezwykłymi kraj obrazami i fascynującą przyrodą. Miejsce atrakcyjne dla turystów, w tym dla żeglarzy, dla których przygotowano ofertę, z której po prostu trzeba skorzystać. Sławomir Lewandowski Fot. S. L. 49 Z KOCIEWIA – GADKI RÓZALIJI / WAŻNE DATY Małi bjałi dómek wew moji pamnianci śni! Z Y TA W E J E R Ta pjeśnia czi frantówka była łulubjónó śłanti pamniaci braciszków naszygo Tatki. Braciszków mniał walnych, tedi jak łóne garowali, to dałó jych czuć wew całki wsi. Tatko tan małi bjałi dómek sóm postawjył, eszcze przed żaniaczkó! Tedi weselisko sia łodbiwało wew tim dómku, binójmni tóńce, bo na jeście goście szli za górka, do dómu Panni Młodi. Za jaki dobri rok żam sia wew tim dómku łurodziyła na śłat Boski. Jak żam walnie podrosła ji łuż pewnie byłóm wew łuczbach, ji tedi prziszła byfyla, żebi ty pjachudri zalesiyć. Tedi razam za mnó rosłi te chójki, ji tera nasz dómek, co durch je bjałi, stoji we śroćku chojnów wew „Słoneczni Dolinie”, na Leśni 5. Ale długo bi psisać, co łón przeszed bez wojna! Dziś dóm tamu pokój ji jano wspómna, że po wojnie całki dach był pokiereszowani łod szplytrów (odłamków po pociskach). Przeprawa bez rzyka Czarna Woda dló naszych oswobodzicielów była cianżka! Wuja, chtóran był tedi łu Halera, gadał, że durcham jano dało czuć wew radio, di jo, Szwarc Waser ji Szwarc Waser. Bez to łón sobje robjył wirzuti, że posłał dó nas, do ti Szwarc Waser, swoja żóna zez dzieciskami. Wew naszi chałupsie był szpjital-lazaret, a mi siedzielim wew bónkrze. Dali niy banda łopsisiwać, bo to bi było na ksióżka. Jano powjam, czamu byli ważne dziuri wew dachu, a niy dejma na to, potrzaskane łokna. Owóż tamu, że mi na wiwczasi, co sia nazyweli „Pod Gruszó”, jezdziylim co rok – gynał! A że nas było coraz wjanci, bo sia gzubi rodziyłi, to tedi musielim sia ulokować na poddaszu. A tam był raj! Jak mi leżelim we wyrach, wjidzielim bez ty dziuri na dachu gwjazdi ji mniesiónc. Co to była za uciecha! Nóm sia to srodze wjidziało ji żebi niy to, że zamanówszi padał deszcz, bim po dziś dziań tak pewno pożiwali. Ale Babka, co była ajgen, binajmni wew budowlach, zamiast podkładać mniski ji balija, jak lało jak zez cybra, zarzóndziyła nowi dach!!! Tan nowi dach przetrzima trzecia wojna, ale wcale nie je rómanticzni jak tamtan. Tera mi go durcham wspómninómi (…). Mami ji Tati łuż ni ma! Ostała jano ta poczciwa grusza, co tak naprawdi je dzikó jabłonko zaszczepjóno łodmnianó dobrygo gatunku. Pod nió wjyrsze Babki se przipómninómi ji dawne czasi, jak eszcze koniami sia łorało, żito sia kosó siekło, byli sztigi ji kopki siana.A zez łóndów (łąk) sia na fórze jechało, po cianżki robocie. Łoj łza sia wew łoku franci! Chdzie só chłopci zez tamtych lat czi było tak? Czi było tak? Mój sin to skończył karjera wew Olsztynie ji robji na UWM, wew Katydrze Hodowli Kónia, bo łuż za małego knapa na kóniach rejterował! Łojciec kochał kónie! Ja kochóm kónie ji słóneczna dolina! Sin kónie kocha ji żić bez niych niy może! To ja sia pitym, chto kóniów niy kocha? Kożdi dobri człek musi kochać kónie. Ji dawne małe białe dómki!!! Czujeta!? Rózalija DZIAŁO SIĘ w lipcu i sierpniu • 13 VII 1995 – z inicjatywy dyrektora MDK w Brusach Władysława Czarnowskiego rozpoczął się I Międzynarodowy Festiwal Folkloru. • 19 VII 1945 – do Gdyni zawinął pierwszy po wojnie statek handlowy. • 20 VII 1975 – w Kościerzynie odsłonięto pomnik twórcy hymnu polskiego gen. Józefa Wybickiego, dłuta Wawrzyńca Sampa. Jednym z inicjatorów budowy pomnika był dr Benedykt Karczewski, któremu zawdzięczamy napis na pomniku:„Twórca Hymnu Narodowego, Syn Ziemi Kaszubskiej, 50 Wielki Patriota Polski”. Ówczesne władze PRL długo nie chciały się zgodzić na słowa: „Syn Ziemi Kaszubskiej”. • 23 VII 1965 – w Gdyni zmarł Wacław Szczeblewski, artysta malarz, nauczyciel, działacz kaszubski. W 1922 założył w Grudziądzu Pomorską Szkołę Sztuk Pięknych, którą w 1923 przeniósł do Gdyni. Był współzałożycielem Zrzeszenia Regionalnego Kaszubów. Jego obrazy, witraże i polichromie można oglądać w kościołach Gdyni, Wejherowa, Rumi, Lęborka, Bolszewa i Chmielna. Znajdują się też w Muzeum Narodowym w Gdańsku, Muzeum Miasta Gdyni oraz w zbiorach prywatnych. Urodził się 11 czerwca 1888 w Pelplinie. • 2 VIII 1945 – podpisano Układ Poczdamski. Całe Kaszuby weszły w skład państwa polskiego. • 13 VIII 1995 – we Władysławowie odsłonięto pierwszy w Polsce pomnik gen. Józefa Hallera. Jego twórcą był gdański artysta Stanisław Szwechowicz, a inicjatorem Towarzystwo Przyjaciół Hallerowa Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 KASZËBSCZÉ WËPRZÉDNIENIA Ringrafë Witosława 2015 „Pasëjã Wastnã na Ricerza Witosława w miono jãzëka kaszëbsczégò” – taczé słowa ùczëła prof. Jadwiga Zie niukòwô w piątk 22 maja. Czidnął jã mieczã w remiã i przëwitôł w karnie wëprzédnionëch Ringrafã Witosława Ricerz Bruno Cërocczi. Tegò dnia Ringrafë òstałë przëznóné jesz dwùm chłopóm: Édmùndowi Kamińsczémù i post mortem Stanisławòwi Pestce. Òd tegò rokù tedë Ricerzów Witosława je ju dzewiãc, nowi dołączëlë do prof. Édwarda Brézë, B. Cërocczégò, sp. prof. Jerzégò Trédra, Janinë Kwiecień, prof. Hannë Pòpòwsczi-Tabòrsczi i Eùgeniusza Gòłąbka. Ringrafë Witosława są przëznôwóné od 2012 rokù przez Stowarzyszenie Nauczycieli Języka Kaszubskiego „Remùsowi Drëszë” za „nadzwëkòwé przëczënienié sã do rozwiju, òchronë i rozszerzwianiô kaszëbsczégò jãzëka w szkòłowim, akademicczim i òglowim ùżëcym”. Ricerze Witosława stôwają sã téż „Remùsowima Drëchama”, to je nôleżnikama stowôrë szkólnëch. Stolemné zasłëdżi dlô kaszëbiznë trzech nowëch Ricerzów Witosława gwës są znóné wszëtczim na jim Czëtińcóm, tak tej nie mdzemë jich tuwò przëbôcziwac, tim barżi, że je jich tak wiele, że nawetkã w chwôlącëch mòwach laùdatorzë wëprzédnionëch (Nicole Dołowy-Rybińska, Wanda Czedrowskô i Bòżena Ùgòwskô) nie bëlë w sztãdze, jak gôdelë, wszëtczich wëmienic. Òkróm niemôłëch ringrafów ricerze kaszëbiznë dostelë (w miono Stanisława Pestczi wëprzédnienié i dôrënczi przëjął jegò syn Dariusz) baro wiôldżé diplomë; i jedné, i drëdżé pëszno zrobioné przez Sylwiã i Czesława Birrów. Ùroczëzna przëjimaniô do karna Ricerzów Witosława òdbiwała sã w Zrzeszë Sztôłceniô i Wëchòwaniô w Szlachecczi Kamiéncë òbczas Dnia Kaszëbsczégò w ti szkòle. Bëła leno kùńcowim dzélã tegò dnia, wczasni szkòłownicë brelë ùdzél w wiele rozmajitëch warkòwniach, m.jin. ùczëlë sã żłobieniô, wësziwaniô i malowaniô na szkle. bc, òdj. W. Czedrowskô Stowôra „Remùsowi Drëszë” pòwstała w 2009 rokù. Prowadzą ją dzysô: Wanda Czedrowskô (przédniczka), Katarzëna Bùtowskô (zastãpiôczka przédniczczi), Marzena Reglińskô, Katarzëna Czedrowskô-Zagòzdonowô i Irena Damps-Hinc. „Remùsowi Drëszë” m.jin. òrganizëją Marsz z Fanama (latos béł ju szósti), wespółprôcëją przë rëchtowanim Kaszëbsczégò Diktanda i Méstersczégò Czëtaniô w bólszewsczi bibliotece. Pamiãtają ò swòjich pòprzédcach, np. „Drësztwie Szkólnëch”, chtërno dzejało w Kartësczim i na Nordze òd 1987 r. POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 51 WYDARZENIA „Chcąc mieć przyszłość, należy mieć przeszłość” Finał X Międzyszkolnego Konkursu Genealogicznego „Moja pomorska rodzina” odbył się 29 maja. KRZYSZTOF KOWALKOWSKI Trochę historii i podziękowania Pomysłodawcą i głównym organizatorem konkursu jest Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział w Gdańsku (pierwszą edycję współorganizowały Urząd Miejski w Gdańsku i Stowarzyszenie Archiwistów Polskich Oddział w Gdańsku). Konkurs ma zaszczepiać u uczniów gdańskich szkół pasję poznawania historii i losów rodziny oraz wielokulturowości Gdańska. Finał pierwszego konkursu miał miejsce w czerwcu 2006 r. w sali konferencyjnej Urzędu Miasta Gdańska. Początkowo konkurs obejmował tylko uczniów gimnazjów. Składali oni prace konkursowe w kategorii drzewo rodziny i saga rodzinna. Na pierwszy konkurs wpłynęło 14 prac z 6 gimnazjów. W następnych latach wprowadzano nowe kategorie prac, a w 2008 r. konkursem objęto także uczniów szkół podstawowych. Dziś konkurs organizowany jest w dwóch grupach wiekowych (szkoły podstawowe klasy IV–VI i gimnazja) oraz w czterech kategoriach: Drzewo rodziny, Korzenie rodziny, Album, Prezentacja multimedialna. Poszerzyła się także grupa współorganizatorów konkursu, do tego grona dołączyło w 2007 r. Gimnazjum nr 1, a w 2009 r. Pomorskie Towarzystwo Genealogiczne. W tym miejscu należy podkreślić wielkie wsparcie kolejnych 52 wiceprezydentów Gdańska – Katarzyny Hall i Ewy Kamińskiej, które gorąco popierały ideę konkursu. Od pierwszej jego edycji zaangażowali się w organizację Wydział Edukacji i Iwona Kossakowska oraz Stowarzyszenie Archiwistów Polskich (SAP) z prezesem Stanisławem Flisem (który niestety zmarł nagle w 2014 r.). Szczególne podziękowania należą się dyrekcji, nauczycielom i pracownikom Gimnazjum nr 1, które od drugiej edycji organizuje finał konkursu i gości w swoich progach jego uczestników. Podkreślić należy także specjalistyczną pomoc Mariusza Momonta z Pomorskiego Towarzystwa Genealogicznego. Od kilku lat Urząd Miejski podczas konkursu reprezentuje Edyta Ulwan-Olfans, a w pracach jury uczestniczy także Hanna Jaszkowska z SAP i Joanna Niwińska z Gimnazjum nr 1. W pierwszych latach członkiem jury był ks. Waldemar Naczk. Od roku 2008 organizacja konkursu jest finansowana ze środków Miasta Gdańska, a od 2010 patronat nad konkursem sprawuje Prezydent Miasta Gdańska Paweł Adamowicz. (…) W dotychczasowych dziesięciu edycjach konkursu udział wzięło 60 szkół podstawowych i gimnazjów, z których do finału zakwalifikowano łącznie 467 prac. Autorzy wyróżnionych prac konkursowych otrzymywali nagrody rzeczowe i dyplomy, a wszyscy uczestnicy oraz ich opiekunowie dyplomy. Każdorazowo podczas finału organizowana jest wystawa wszystkich prac, które wpłynęły na konkurs, a następnie można je oglądać w Gimnazjum nr 1 jeszcze przez dwa tygodnie po zakończeniu konkursu. Dziesiąty finał Na zaproszenie organizatorów w tegorocznym konkursie uczestniczyli m.in. zastępca prezydenta miasta Piotr Kowalczuk, prezes oddziału gdańskiego Stowarzyszenia Archiwistów Polskich Monika Płuciennik, wiceprezes oddziału gdańskiego ZKP Tomasz Szymański oraz dyrektor Liceum Ogólnokształcącego nr IX Hanna Konczakowska-Makulec. Gości przywitała dyrektor Gimnazjum nr 1 Maria Węgłowska. Następnie prezydent Kowalczuk podziękował uczniom za zaangażowanie widoczne w wykonaniu prac, za pielęgnowanie tradycji i historii, a organizatorom życzył, aby konkurs był organizowany przez następne lata. Po tych wystąpieniach przewodniczący jury Krzysztof Kowalkowski przedstawił wyniki konkursu. Piotr Kowalczuk i Maria Węgłowska wręczyli nagrody zwycięzcom i wyróżnionym, a wszystkim pozostałym uczestnikom dyplomy i drobne upominki. Dyplomy otrzymali także nauczyciele opiekujący się uczniami. Dodać tu należy, że dodatkowe nagrody ufundowało Stowarzyszenie Archiwistów Polskich. Po wręczeniu nagród prezes Szymański wręczył organizatorom konkursu dyplomy z podziękowaniami. Tradycyjnie uczniowie POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 WYDARZENIA Gimnazjum nr 1 przygotowali program artystyczny. Tym razem była to inscenizacja na podstawie opowiadania Bolesława Faca „Niezwykły strażnik Bramy Wyżynnej”. Po zakończeniu występu wszyscy zostali zaproszeni do obejrzenia prac i ewentualnego wysłuchania słów piszącego tę relację, który omawiał niektóre prace oraz udzielał wyjaśnień ich twórcom i rodzicom uczniów. Dla wszystkich grono pedagogiczne przygotowało słodki poczęstunek. Na X konkurs wpłynęło 90 prac z 27 szkół. Prace złożyli uczniowie ze Szkół Podstawowych nr 2, 8, 12, 16, 17, 20, 38, 47, 49, 57, 58, 75, 80, 82, Gdańskiej Szkoły Podstawowej „Lingwista”, Gdańskiej Autonomicznej Szkoły Podstawowej, Niepublicznej Szkoły Podstawowej „Nasza Szkoła”, Szkoły Towarzystwa Edukacyjnego Vizja oraz Gimnazjów nr 1, 3, 10, 11, 15, 16, 31, 33 i Gimnazjum im. św. Jana de La Salle. W tym miejscu chciałbym podziękować wszystkim uczniom, ich rodzinom i nauczycielom za zaangażowanie w wykonanie prezentowanych prac. Wszystkie one zasługują na uznanie, bo każda z nich przedstawia historię rodziny i często skomplikowane, a nawet tragiczne losy przodków. Pokazują też, jak wielokulturowy jest dziś Gdańsk. Mieszkają w nim rodziny, których potomkowie pochodzą z niemalże całej Polski, także tej w jej przedwojennych granicach. Niektórzy z przodków prezentowanych rodzin wywodzą się także spoza granic Polski, np. Niemiec, Węgier czy Rosji. Są oczywiście gdańskie rodziny, których przodkowie przez pokolenia związani są z Kaszubami i Kociewiem. Prace konkursowe prezentują bardzo różny poziom, ale żywimy nadzieję, że jest to dopiero początek gromadzenia informacji o rodzinie. Uczestnik konkursu Maciej Płotka w swojej pracy przytoczył słowa Cypriana Kamila Norwida: „Chcąc mieć przyszłość, należy mieć przeszłość”, które trafnie oddają cel przyświecający organizatorom tego konkursu. Komisja konkursowa (przewodniczący Krzysztof Kowalkowski oraz członkowie: Edyta Ulwan-Olfans, Hanna Jaszkowska, Mariusz Momont i Joanna Niwińska) przyznała następujące nagrody. POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 SZKOŁY PODSTAWOWE Kategoria: drzewo genealogiczne I miejsce – nie przyznano, II miejsce – Kornelia Buczek SP nr 20, Karolina Bolewska SP nr 82, III miejsce – nie przyznano, wyróżnienie: Marianna Zacharska SP nr 82 Kategoria: korzenie rodziny I miejsce – Marek Gontarski SP nr 82, Marcin Hyla Niepubliczna SP „Nasza Szkoła”, II miejsce – Stanisław Brosz SP nr 17, III miejsce – Barbara Zmuda SP nr 82, Olimpia Makaruk Gdańska Autonomiczna SP, Katarzyna Janiszewska Gdańska SP „Lingwista”, wyróżnienia: Iga Świerkowska SP nr 8, Barbara Karwacka SP nr 47, Aleksandra Szultka SP nr 17, Natalia Pawelska SP nr 80, Kinga Tomaszewicz SP nr 20 Kategoria: album „Historia mojej rodziny” I miejsce – Julia Nowak SP nr 17, II miejsce – Piotr Wardaszka SP nr 38, III miejsce – Natalia Leszczyńska SP nr 75 Kategoria: prezentacja multimedialna I miejsce – Krzysztof Przewoźny SP nr 8, II miejsce – Jakub Szymański SP nr 17, III miejsce – Maria Meller SP nr 12 GIMNAZJA Kategoria: drzewo genealogiczne I miejsce – Marta Turska Gimnazjum nr 31, Joanna Rekowska Gimnazjum nr 1, II miejsce – nie przyznano, III miejsce – Julia Winiarz Gimnazjum nr 3 Kategoria: korzenie rodziny I miejsce – Kuba Kubacki Gimnazjum nr 16, II miejsce – Oskar Lewandowski Gimnazjum nr 15, Aleksandra Keller Gimnazjum im. św. Jana de La Salle, III miejsce – Marta Dettlaff Gimnazjum nr 33, Zofia Bulińska Gimnazjum nr 15, wyróżnienia: Anna Kielar Gimnazjum nr 33, Aleksandra Hebel Gimnazjum nr 15 Kategoria: album „Historia mojej rodziny” I miejsce – Julia Dunin Gimnazjum nr 33, II miejsce – Dominika Apanasewicz Gimnazjum nr 33, III miejsce – Maciej Płotka Gimnazjum nr 15 Kategoria: prezentacja multimedialna I miejsce – Maria Bollin Gimnazjum im. św. Jana de La Salle, II miejsce – Grzegorz i Krzysztof Nazar Gimnazjum im. św. Jana de La Salle. 53 SPORT Pod skrzydłami Pegaza Pomorska Liga Jeździecka, największy klub jeździecki w Polsce, ma już piętnaście lat. Piętnastolecie Ligi zbiegło się w czasie z dwudziestą rocznicą powstania Ośrod ka Jeździeckiego „Pegaz” w Dziemianach. Marcin Podpora, prezes dziemiańskiego ośrodka, Pomorskiej Ligi Jeździeckiej i Pomorskiego Związku Jeździeckiego, a od niedawna także wiceprezes Polskiego Związku Jeździeckiego (PZJ), opowiedział „Pomeranii” o powstaniu „Pegaza” i o tym, jak pod jego skrzydłami narodziła się Pomorska Liga Jeździecka. Zacznijmy od powstania Ośrodka Jeź dzieckiego „Pegaz”. Jak do tego do szło? Marcin Podpora: Jeździłem konno, sportowo, w klubie WKS Śląsk Wrocław. I jak prawie każdy jeździec, marzyłem o posiadaniu własnego konia, własnej stajni, własnego ośrodka. Służyłem wtedy w wojskach ONZ i jako oficer zostałem wysłany do byłej Jugosławii. Kiedy byłem w domu na urlopie, brakowało mi koni, więc pojechałem do pobliskiego ośrodka jeździeckiego. Tam usłyszałem o sukcesie tej stajni. Sukces miał polegać na tym, że znalazł się kupiec na 20 dwulatków. Miały pojechać za granicę. Do Włoch. Włoski kupiec nabywający młode konie kojarzy mi się jednoznacznie – Włosi lubią koninę... No właśnie. Zrobiło mi się żal tych koni, najchętniej wszystkie bym kupił, ale stać mnie było tylko na jednego. Rozesłałem wici wśród znajomych. Ponieważ transakcja z Włochem nie była jeszcze sfinalizowana, udało się znaczną część tych koni wykupić. I tak stałem się właścicielem Hebana, pierwszego konia mojej stajni, której jeszcze nie miałem. I co pan z nim zrobił? Hebana zostawiłem na rok w miejscu, w którym go kupiłem. Opłaciłem jego utrzymanie, a sam pojechałem na wojnę do Jugosławii. Wróciłem do domu z gotowymi planami. Kupiłem w Dziemianach 54 parę hektarów gołego pola. Postawiłem wymarzoną stajnię. Byłem w tej szczęśliwej sytuacji, że po odejściu z wojska miałem akurat wystarczające fundusze na realizację mojego marzenia. Sprowadziłem Hebana, dokupiłem jeszcze siedem koni, w tym Gulemana, mojego najwierniejszego przyjaciela. Gdzie są teraz te konie? Heban zrobił karierę sportową. Wygrał wiele konkursów pod Mają Rybicką, która tak się z nim związała, że go ode mnie kupiła. Długo jeszcze stał w mojej stajni, potem Maja poszła na studia i wzięła konia ze sobą. Heban ma teraz ponad 20 lat i piękną starość u Mai. A Guleman? Teraz to 24-latek. Wciąż należy do mnie. Po zakończonej karierze sportowej jest na zasłużonej emeryturze na bieszczadzkich łąkach. Gdy tylko mogę, odwiedzam go. Cieszę się, gdy widzę, że mu dobrze. Ma nieograniczoną wolność i dobre towarzystwo. Czy założony przez pana ośrodek jeździecki od razu poszedł w stronę sportu? Nie. Na początku, to były lata 1994– –1996, zajmowaliśmy się głównie rekreacją. Organizowaliśmy wczasy w siodle. To były czasy, w których Polacy bardzo chętnie, całymi rodzinami przyjeżdżali na Kaszuby. Bywało, że trzy pokolenia odpoczywały u nas. Albo wszyscy jeździli konno, albo część z nich. Gdy po paru latach przyszła moda na egzotyczne kraje, i dorosłych klientów było coraz mniej, zaczęliśmy robić obozy jeździeckie dla młodzieży. Organizowaliśmy też zawody i wyjeżdżaliśmy na nie. Ośrodek zaczął się rozwijać: powstała druga stajnia, pensjonat z dużą salą kominkową, kryta ujeżdżalnia. Obozy jeździeckie, tak letnie, jak i zimowe, organizujemy do dziś. Cały czas doskonalimy tę działalność i można powiedzieć, że po 20 latach wypracowaliśmy sobie już całkiem dobrą markę. Jak powstała Pomorska Liga Jeździec ka? Pomysł na Ligę urodził się jesienią 1998 roku. Siedzieliśmy z kolegami przy kominku i rozważaliśmy sytuację jeździectwa na Pomorzu. W naszym województwie mieliśmy wtedy trzy prężne ośrodki jeździeckie: Sopot, Kwidzyn i Starogard Gdański. I mnóstwo niedużych ośrodków wokoło, które ani infrastrukturą, ani jakością szkolenia w żaden sposób nie były w stanie z nimi konkurować. Idea polegała na tym, by te wszystkie niewielkie ośrodki mające ambicje sportowe skonsolidować, nadać im jakąś formę organizacyjną, zjednoczyć kadrę szkoleniową i dać płaszczyznę, na której mogłaby się rozgrywać rywalizacja sportowa. I to się udało! 3 maja 1999 roku odbyły się w Dziemianach, w OJ Pegaz, pierwsze zawody w ramach Pomorskiej Ligi Jeździeckiej. Inaugurację Ligi uświetnili swą obecnością ważni politycy. Powstanie małego klubu jeździeckiego okazało się tak znaczącym wydarzeniem, że zgromadziło POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 SPORT tyle osobistości! Ci wszyscy znakomici goście cieszyli się, że konie znowu mogą się stać wizytówką Polski i że otwarcie Ligi jest być może krokiem do tego, by w przyszłości polskie jeździectwo nawiązało do dobrych przedwojennych tradycji – zaistniało na hipodromach europejskich. Na czym polega działalność Ligi? Na początku, przez jakieś sześć lat, Pomorska Liga Jeździecka to był cykl zawodów, około 20 w sezonie, które odbywały się w różnych miejscach, w różnych ośrodkach. Byliśmy ich głównym organizatorem. Potem przyszedł czas na zmiany. Przekształciliśmy się w sprawnie funkcjonujący klub sportowy, mamy 14 współpracujących ze sobą ośrodków ligowych, ponad 200 koni i ponad 100 zawodników, którzy zajmują czołowe miejsca w Polsce. Nasi szkoleniowcy cały czas się rozwijają. Robimy seminaria, zgrupowania szkoleniowe, pomagamy sobie. Parafrazując znaną myśl jednego z prezydentów Stanów Zjednoczonych, staramy się stosować zasadę: „Nie czekaj na to, co klub może zrobić dla ciebie, patrz na to, co ty możesz zrobić dla klubu”. I to skutkuje. Jesteśmy w tej chwili największym w Polsce północnej klubem sportowym i chyba jednym z największych, jeśli nie największym, w kraju. Czym były spowodowane wspomnia ne przez pana zmiany? Tym, w jakim kierunku zmierza nasze jeździectwo. W miarę jego rozwoju zaczynają rosnąć wymagania zawodników co do infrastruktury ośrodków, w których rozgrywają się zawody. Prawdopodobnie zawody, szczególnie te wyższej rangi, przejmie kilka ośrodków, które się w tym wyspecjalizują, które będzie stać na poniesienie dużych nakładów na infrastrukturę; np. samo podłoże treningowe to koszt kilkuset tysięcy zł. Smutne to, ale już się skończył czas zawodów organizowanych wszędzie, czas entuzjazmu i pracy społecznej, a przyszedł czas komercji. Od kiedy jest pan prezesem Pomor skiego Związku Jeździeckiego? Od 4 lat. To, że powierzono mi tę funkcję, uważam za ogromne uznanie ze POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Fot. ze zbiorów Marcina Podpory (MP na 1. planie) strony środowiska jeździeckiego dla naszej Ligi i docenienie tego, że wyszliśmy ze sportem jeździeckim poza duże ośrodki Trójmiasta, Starogardu i Kwidzyna. Jestem pierwszym w historii prezesem spoza Sopotu. Jak podsumowałby pan 20-lecie OJ Pe gaz i 15-lecie Ligi? OJ Pegaz to przede wszystkim ludzie. To instruktorzy spowodowali, że nasz ośrodek jest znany w całym kraju i pomału poza jego granicami. W rankingach sportowych prowadzonych przez PZJ mieliśmy w zeszłym roku 4. miejsce w Polsce wśród klubów ujeżdżeniowych. To zasługa trenerki Marii Mischlanovej, która jednocześnie jest wybitnym sportowcem. Jeźdźcy przez nią wyszkoleni od 10 lat zajmują czołowe miejsca w zawodach, we wszystkich kategoriach wiekowych, dochodzą do finałów Mistrzostw Polski. Również ludzie tworzą Pomorską Ligę Jeździecką. Trenerzy tacy, jak Zofia Górska, Agata Lenartowicz, Łukasz Lesner czy wspomniana już M. Mischlanova pracują z większością ligowych zawodników, doprowadzają ich do Mistrzostw Polski. Zakładając Ligę, chcieliśmy uaktywnić potencjał, który tkwił w terenie. Udało się lepiej, niż przypuszczaliśmy. Rozmawiała Maya Gielniak 55 ZROZUMIEĆ MAZURY Plon WA L D E M A R M I E R Z WA Rozpoczęcie żniw świętowano na Mazurach w niedzielę „przed świętym Jakubem” (25 lipca). Ludowa mądrość powiadała, że „kto się pilnie usiłował, a w lato pracował, Boga prosił – będzie w Jakuba wiele kosił”. Tego dnia we wszystkich świątyniach gremialnie i żarliwie modlono się o dobre zbiory. Głośno rozbrzmiewały też słowa kancjonałowej pieśni (nr 245) „Pola już białe” autorstwa Bernarda Rostkowskiego (1690–1759), pastora z Kalinowa pod Ełkiem: Pola już białe, kłosy się kłaniają, Stworzycielowi cześć i chwałę dają. Wołają: Pójdźcie, sierpy zapuszczajcie i Pana wielbić nie zapominajcie. Rok czekaliśmy, dobrotliwy Boże, Pókiś na pokarm nam gotował zboże. Gdy już je dajesz, chętnie je zbieramy. Z Twej tylko ręki szczodrej żywność mamy. Żniwne prace zaczynano w poniedziałek, ale już w sobotę obkaszano pole. Czynił to dawniej sam gospodarz, który przed pierwszym zamachem czynił znak krzyża i wypowiadał słowa: „Tak niechaj będzie początek w imię Ojca i Syna i Ducha św. Amen”. Długo ten pierwszy zamach czyniono sierpem, bo „brakiem poszanowania jest przystępowanie do żęcia darów Bożych inaczej jak sierpem”. Ślady tego zwyczaju, znanego także na ziemiach polskich, odnaleźć można w Konopielce Redlińskiego. Wieś jest oburzona, gdy Kaziuk przystępuje do żniw z kosą w dłoni. Na Mazurach żeńcy stawali do prac parami, z przodownikiem i przodownicą na czele. Prace, o ile oczywiście pozwalała na to aura, starano się zakończyć „przed świętym Bartłomiejem” (24 sierpnia). 56 Główną uroczystość dożynkową, która rozpoczynała się jeszcze na polu, od razu po ścięciu ostatniego łanu, nazywano na Mazurach powszechnie „plonem”, choć bywały miejsca, gdzie można było spotkać się także z polską nazwą „okrężne”. Pierwszą wzmianką świadczącą o kultywowaniu dożynek na Mazurach jest zapis w kronice parafii ewangelickiej w Łynie (pow. nidzicki). W 1709 roku odnotowano w niej, że chłopi odmówili pójścia z „plonem” [tu: wieńcem dożynkowym] do pana, ponieważ „źle się z nimi obchodził”. Zbieraniu ostatnich zżętych kłosów towarzyszyła kancjonałowa pieśń (nr 210) „Chwała Bogu z wysokości”. Friedrich Salomo Oldenberg w Przyczynkach do poznania Mazur zauważał, że zapewne nie śpiewano jej „w okolicach, gdzie przeniknęło więcej Niemców”. Zgodnie z przyjętym od Prusów zwyczajem pozostawiano do jesieni na polu nienaruszoną kępę zboża, zwaną „pępkiem” lub „babą”, która miała chronić zebrane ziarno przed myszami. Z najdojrzalszych kłosów wykonywano wieniec, zdobiąc go kwiatami i kolorowymi wstążkami. Jeden ze żniwiarzy przywiązywał go sobie do kosy i stawał na czele pochodu, który wyruszał do wsi ze śpiewem na ustach. Przed progiem domostwa oczekiwał gospodarz. Wojciech Kętrzyński, który był w młodości świadkiem mazurskich żniw, w pracy O Mazurach, podkreślając „czysty, polsko-słowiański” charakter żniwnego obyczaju, tak go opisywał: „Skoro ostatni snopek zwieziono, wieśniacy stroją siebie, kosy i grabie w kwiatki i wieńce i idą – przodownice z wielkim wieńcem dla państwa na przedzie – niby procesja – przyśpiewując piosenki – do dworu. Kiedy się ku niemu zbliżają, zaczynają ową pieśń, którą od Bugu do Odry, od Morza Bałtyckiego do Karpat usłyszysz: Plon niesiemy, plon, / Ze wszystkich stron itd. Skoro wieniec oddano, chłopcy i dziewczęta na to już czyhający zaczynają przybyłych oblewać wodą, nie szklankami, lecz garnkami i węborkami [wiadrami – WM], a widz rozpieszczony zręcznie się zwijać musi, żeby nie był zlany do suchej nitki i nie nabawił się dokuczliwego kataru”. Ponad sto lat po Kętrzyńskim nidzicki pastor ks. Jerzy Otello, w artykule „Obchody żniwne na Mazurach”, podkreśli, że „główne elementy plonu, takie jak wieniec, pieśń plonowa, korowód, uczta i zabawa, a także polewanie się wodą, były na Mazurach niemal identyczne jak na ziemiach Polski”. Jednak i dla niego nie ulega wątpliwości, że mazurskie zwyczaje dożynkowe miały także korzenie staropruskie. U Prusów też miały one dwie fazy: „zazinka” rozpoczynającego żniwa i „ozimka”, uroczystości po zebraniu plonów. Max P. Toeppen odnotował w Wierzeniach mazurskich, że udający się w stronę wsi dożynkowy korowód podejmował różne pieśni, by wreszcie zaintonować „Plon”, w którym „bardzo wyraziście wyraża się nadzieję, że będzie piwo, kluski, mięso i tańce”. Adam Chętnik w pracy Mazurzy na płaszczyźnie mazowieckiej zwracał uwagę, iż pieśń ta znana była dobrze po obu stronach granicy mazowiecko-mazurskiej, tak u ewangelickich Mazurów, jak i katolickich Mazowszan. Przyjęcie dla żniwiarzy odbywało się oczywiście na koszt gospodarza. Toeppen wśród obowiązkowych potraw wymienia czerninę, kluski z makiem i gęstą kaszę z miodem. W „Plonie” rzeczywiście żartobliwie przymawiano się o dobrą strawę, śpiewając: POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 ZROZUMIEĆ MAZURY Zarżnijta barana nie całego, I pół cielaka niepieczonego. Plon niesiemy plon ze wszystkich stron. Trzy gęsi, pół czwarta nie dzielone, Przykąsy mamy przybrane, Plon niesiemy plon ze wszystkich stron. Pieśń śpiewano dopóty, dopóki żniwiarz nie wszedł z wieńcem do domu. W domach chłopskich wieniec zawieszano na belce pułapu nad stołem, przy którym jadano, u majątkarzy zaś na suficie w sieni. Wisiał tam do czasu siewu ozimin. Żniwny wieniec, od jego kształtu, najczęściej zwano na Mazurach koruną [koroną]. Max Rosenheym, relacjonując swoją podróż po mazurskiej ziemi w 1858 roku, tak opisywał wydarzenia, jakie miały miejsce po dotarciu pochodu żniwiarzy do wsi: „Przewodnik w imieniu całej gromady dziękuje wierszami za plon Panu Bogu. Podaje potem kielich z gorzałką, z którego wychylił trochę trunku, pozostałym zgromadzonym. Pijąc i jedząc, tańcząc i śpiewając, obchodzi się to święto, wplatane bywają w nie żarty i igraszki. Młode dziewczęta starają się niepostrzeżenie i skrycie oblać wodą mężczyzn. Jeśli jednak nie są dość szybkie i sprytne, jeśli dadzą się złapać z pełnymi naczyniami – wtedy nic nie pomoże i muszą wejść w koło i każdy chłopak ma prawo dostać, bez oporu, całusa”. Zwyczaj polewania się przy „Plonie” wodą nie był zrozumiały dla wielu etnografów, a nawet pastorów, do dzisiaj zresztą zdania w tej sprawie są podzielone. Pewne jest jedno: im chętniej którąś dziewczynę polewano i całowano, tym większą miała gwarancję rychłego zamążpójścia. Toeppen zauważał, że im więcej było oblewania, „tym pomyślniejsze w mniemaniu ludu mają być przyszłoroczne żniwa”. Plonowe uroczystości kończyły się taneczną zabawą. Maria Drabecka w artykule o tańcu („Kultura ludowa Mazurów i Warmiaków”) podaje, że już przy wiązaniu wieńca wykonywano „kosejdra”, a na tańce udawano się „poloneizem”. W spichrzu lub stodole, gdzie najczęściej balowano, najpierw szły „okrągłe”, a później „starodawne tańce ze śpiewaniem”. Oczywiście spokojniejszy, religijny charakter miały obchody plonowe w domach gromadkarzy. Modlono się tu i śpiewano kancjonałowe pieśni, czytano fragmenty Biblii. Spożywano też POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 wspólnie uroczysty posiłek, popijając potrawy bezalkoholowymi napojami. Dożynkowy „Plon” zaczął zanikać na Mazurach z początkiem XX wieku. Kilka było tego przyczyn, jedną z najważniejszych postępująca germanizacja. Niemiecki zaczęto wprowadzać nawet do dożynkowych obrzędów. Nie wyparto jednak samej nazwy „Plon”, tej używano w publikacjach nawet w czasach hitlerowskich! Na Działdowszczyźnie, skrawku Mazur, który przypadł Polsce po I wojnie, dożynkowymi zwyczajami zainteresował się Karol Małłek. W 1937 roku, nakładem Związku Mazurów, opublikował on Plon. Dożynki na Mazurach. Widowisko ludowe, który w istocie był scenariuszem inscenizacji zawierającym teksty i nuty żniwnych pieśni. Pierwszą ważną inscenizację miał Małłkowy „Plon” tuż przed wybuchem II wojny, na polach koło granicznego Uzdowa, podczas wielkiej uroczystości propagandowej mającej ukazać potęgę ówczesnej Polski… Po 1945 roku Małłek kilka razy prezentował „Plon” przygotowywany przez słuchaczy Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego w Rudziskach. Po wielu latach, we wrześniu 2013 roku, członkowie zespołu „Mazurska Kosaczewina” z Koczarek przedstawili „Plon czyli dożynki na Mazurach” Karola Małłka na scenie w Nakomiadach k. Kętrzyna. Obecny tam prof. Janusz Małłek, syn Karola, odnotuje, że „stało się to przy gorącym aplauzie liczącej ponad dwieście osób publiczności”. I wzruszony doda: „Powrócono do źródeł”. Wspomnijmy na koniec, że w pierwszą niedzielę po świętym Michale (29 września) w mazurskich kościołach obchodzono Święto Żniw. W świątyni zawieszano wieniec, rozbrzmiewały kancjonałowe pieśni dziękczynne, jako pierwszy psalm Jana Kochanowskiego (pieśń nr 816) „Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?” Wierni składali przy ołtarzu przyniesione przez siebie dary, które dzielono potem między wdowy i sieroty oraz wśród najbiedniejszych. W Kościołach protestanckich święto to obchodzi się do dziś. Koresponduje ono ze zwyczajem dożynkowym, ale nie ma z nim wiele wspólnego. Jego istotą jest podziękowanie Bogu za wszelkie dary i łaski. Uroczyste nabożeństwo zaczyna dziecięca procesja z darami. Odczytywany jest fragment Księgi Izajasza: „(...) podzielisz twój chleb z głodnym i biednych bezdomnych przyjmiesz do domu, gdy zobaczysz nagiego, przyodziejesz go, a od swojego współbrata się nie odwrócisz. (…) Gdy usuniesz spośród siebie jarzmo, szydercze pokazywanie palcem i bezecne mówienie, gdy głodnemu podasz swój chleb i zaspokoisz pragnienie strapionego, wtedy twoje światło wzejdzie w ciemności, a twój zmierzch będzie jak południe, i Pan będzie ciebie stale prowadził i nasyci twoją duszę nawet na pustkowiach, i sprawi, że twoje członki odzyskają swoją siłę, i będziesz jak ogród nawodniony i jak źródło, którego wody nie wysychają”. Inscenizacja „Plonu” Karola Małłka w wykonaniu zespołu „Mazurska Kosaczewina”. Nakomiady, wrzesień 2013 roku. Fot. Waldemar Mierzwa 57 Kaszëbskô malëna je miodniészô! Radio Kaszëbë, Klëka, 8.06.2015 Nie dôjta sã zmilëc – apelëją plańtatorzë z Kaszub. Malënë, jaczé terô jidze kùpic w krómach ë kòl sztrasów pòchôdają z ceńtralny Pòlsczi. Te kaszëbsczé dopié rze sã pòkazywają. A za kilo jejich brzadu zapłacymë òd 5 do 8 złotëch. Plańtatorzë mają téż nôdzejã, że latosy sezón mdze òsoblëwie dobri. Żëczné je do tegò wiodro, chòc je përznã za sëchò – gôdô produceńt malënów z gminë Chmielno Jerzi Hinca. (...) Kaszëbskô malëna òd 2009 rokù wpisónô je do eùropejsczi systemë pòzwów ë geògraficznëch òznaczeniów. (...) [nôwiãcy plańtatorów je] w òkòlim Kartuz ë Bëtowa, [są] téż w niechtërnëch gminach we wejrowsczim, gduńsczim ë lãbòrsczim krézu. Wedle ekspertów [kaszëbskô malëna] je barżi aromaticzno ë miodniészô niżle malënë, co roscą bùten Kaszëbów. (...) Przez szereg lat zadania dochodziły. Obecnie strażacy są praktycznie do wszystkiego. [drëdżi głos] Pomoc ludziom (...) pomoc w zagrożeniach, kiedy się pali, kiedy jest powódź – to pomagamy. [trzecy głos] Za mną poszedł syn, zięciowie też są w Straży, o, i nawet córka tu wstąpiła do OSP Dziemiany. To są takie tradycje rodzinne. Straż Pożarna to nie tylko ratownictwo, to nie tylko gaszenie pożarów. Ochotnicza Straż Pożarna to także rola kulturotwórcza w swojej miejscowości, te straże też jednoczą i aktywizują to społeczeństwo lokalne – dodôwôł kòmeńdant Państwòwi Ògniowi Starże z Kòscérznë Tomôsz Klinkòsz. Wëstôwk namieniony setny roczëznie pòwstaniô OSP mòżna òbzerac w Òstrzódkù Kùlturë w Dzemiónach. Nowi pòmnik Wiôldżégò Kaszëbë z Pùzdrowa Radio Kaszëbë, Klëka, 8.06.2015 W Serakòjcach òficjalno òdkrëti je pòm nik kaszëbsczégò jazëkòznajôrza ë ùtwórcë ksãdza Bernata Zëchtë. W ùro czëznach wzãle ùdzél Kaszëbi z całi tatczëznë. Pòchôdający z Pùzdrowa w gminie Serakòjce ksądz Zëchta znóny je w pierszi rédze jakno ùsôdzca 7-tomòwégò słowôrza kaszëbsczich gwarów a téż dramów „Hanka sã żeni”, „Dzéwczã ë miedza” czë „Gwiôzdka ze Gduńska”. W strëmiannikù minãła 108. roczëzna jegò gebùrstagù. Z ti leżnoscë z ùdbë môlowëch pòdjimców, Andrisa ë Tadéùsza Bigùsów, wëbùdowóny òstôł pòmnik, jaczi mô upãmiãtnic negò Wiôldżégò Kaszëbã a téż przëbôczëwac ò jegò dokôzach. Jak pòdsztrichiwôł Tadéùsz Bigùs – całé Serakòjce są sparłączoné z ksãdzã Zëchtą a jegò familëjô òsoblëwie: Gòspòdarstwò tatë je w Kawlach, nasze pòla, Sëchtowé i naszégò tatë, òne ze sobą miałë wspólną miedzã. Rodzeństwò starszé mëmë chòdzëło z Bernatem Sëchtą do Pùzdrowa do szkòłë. Brat starszi naszégò tatë (...) [i ksądz Sëchta] pòd kùńc 32 rokù przejmòwelë z rąk biskùpa Òkùniewsczégò swiãcenia kapłańsczé. Tak sã skłôdô, że w 1983 rokù môl, gdze jô mieszkôm w Serakòjcach, dostôł ùlicã i nazwónô òna je imieniem ksãdza Bernata Sëchtë. Më jesmë sparłãczony, z jednégò môla. Ùroczëznë w Serakòjcach warałë jaż trzë dni. Òbczas nich bëło midzë jinyma ùczałé seminarium namienioné Namieniony do biôtczi z ògniama Radio Kaszëbë, Klëka, 8.06.2015 Jëbleùsz 100-lecô dzejaniégò fejrëją latos ògniôrze z gminë Dzemiónë. Òficjalné ùroczëznë w ùszłi łikeńd bëłë lëżnoscą do wspòminków, pòdrechòwaniów a téż wëprzidnieniô wiele ògniôrzów-òchòtników. Setną roczëznã pòwstaniô fejrowało pòspólno jaż piãc jednostków OSP z terenu gminë. Pòwstałë w 1915 rokù z nakazu prësczich wëszëznów, òsoblëwie do biôtczi z ògniama. Naszô rola zmieniwała sã w òstatnëch latach – pòdsztrichiwôł Włodzmiérz Òstrowsczi, przédnik gminowégò zarządu OSP w Dzemiónach. [pierszi głos] Ogień, ogień i jeszcze raz ogień – do tego byli powoływani strażacy. 58 Òdj. A. Majkòwskô POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 Z DRUGIEJ RĘKI pòstacëji ksãdza Bernata Zëchtë. (...) Pòmnik ksãdza Zëchtë stoji w ceńtrum Serakòjc, niedalek kòscoła pw. Swiãtégò Môrcëna. Przezérk kaszëbsczich miónków Twoja Telewizja Morska, Na gòscënie, 9.06.2015 http://www.telewizjattm.pl/nasze-programy/61-1/34097-kaszebscze-konkurse.html?play=on [TTM, aùtor aùdicje i lektor Adóm Hébel] Sprôwdzanié wiédzë, jaką mają dobëté młodi lëdze, i szukanié za taleńtama – taczé są céle rozmajitëch kònkùrsów, jaczich w slédnëch latach zrobiło sã wiele. Chcemë zrobic krótczi przezérk tëch nôwôżniészich. Jeżlë wiedno wicy dzecy pòznôwô kaszëbsczi pisënk, a tekstë pòjôwiają sã w pùblicznym żëcym corôz czãscy, tej wôrt je sprawdzywac, jak to je ze znajemnotą òrtografie. Tegò sã mòże doznac na Kaszëbsczim Diktandze, chtërno latos bãdze w Gdinie, a mdze to szternôstô edicjô. (...). Na ekranie je widzec lëdzy piszącëch slédné kaszëbsczé diktando i baner z dzélã nôdpisu, chtëren w całoscë mógł wëzdrzec tak: „Królewiónka w pałacu”. Witómë bëtników Kaszëbsczégò Diktanda. [Wanda Léw- Czedrowskô, òrga nizatórka] (...) jô ùczëła w radio, że je òglowòpòlsczé diktando, pòmësla jem: A czemù nié pò kaszëbskù? Mòże bëc i kaszëbsczé diktando! Prawie béł to rok Derdowsczégò, i jô szła do prezesa Synaka i gôdała: Słëchôj le, prezesu, mòże më bë zrobilë taczé cos, jak diktando kaszëbsczé? Baro mù sã ta ùdba widza. (...) I tak sã zaczãło (...) na Uniwersytece Gduńsczim, bò tam Królewiónka zasadła do swòjégò pierszégò diktanda. (...) I nas bëło razem sédmëdzesąt dwòje. (...) To bëło baro wiôldżé przëżëcé, bò bëło jedno diktando bez felë napisóné. Tak że to bëła pò prôwdze wiôlgô dlô nas redosc. Në a terô je corôz to gòrzi; żebë bëło bez felë napisóné diktando, to sã nama dôwno nie trafiło. (...) Mie sã widzy to, że ta Królewiónka wanożi pò całëch Kaszëbach, ma ju bëlë w Bëtowie, w Pùckù, i w Kartuzach, i w Żukòwie... (...) Le dwa razë béł Ùniwersytet Gduńsczi, bò më tak sobie POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 wëmëslëlë, żebë co jaczis sztót Òna jednak do tegò Pałacu Nôùczi wchôda (...) [TTM] (...) Ti, co chcą pisac swòje tekstë, zgłosziwają sã kòżdi rok na Prozatorsczi Kònkùrs Jana Drzéżdżona w Wejrowie. [Tomôsz Fópka, direchtór MKPPëM] Deja òd samégò zaczątkù je, mëszlã, jednakô, to je takô, cobë zachãcywac lëdzy do pisaniô. Czedës bëło to pisanié pò pòlskù i pò kaszëbskù, terô leno pò kaszëbskù, bò pò pòlskù tëch kònkùrsów w midzëczasu pòwstało dosc tëli (bò przez pôrã lat kònkùrs nie béł òrganizowóny). Terô, trzecy rok, jak më gò òrganizëjemë, mómë wiôlgą starã, żebë przëchłoscëc jak nôwiãcy chãtnëch do pisaniô. (...) [TTM] (...) Latos mòże spróbòwac swòji mòcë i na adresa wejrowsczégò mùzeùm przesłac swój prozatorsczi dokôz, ale nié leno. (...) [Tomôsz Fópka, direchtór MKPPëM] Pòzwa jesz òstnie w tim rokù, że to je kònkùrs prozatorsczi, chòcô ju kategóriô pòézji bądze. To sã wzãło z tegò, że ten rok je namieniony pamiãcë ks. doktora Heyczi, a jak je wiedzec, ksądz Heyka wiôldżim pòétą béł, stądka chcelë jesmë jegò achtnąc bez to. I liczimë na to, że spłëną do nas pòématë. Jak sã òkôzywô, tëch pòématów jesz je wcyg mało kaszëbsczich; pò Derdowsczim długò, długò nick, a pózni Heyka, „Dobrogòst i Miłosława”. A młodi pòécë jakòs sã nie garną do pòématów, jich barżi te wiérztë biôłé zajimają (pòématë téż mògą bëc taczim wiérztã pisóny), ale jô liczã na to, że bądze tuwò përznã wiérztów w tzw. szturze, w pòrządkù, ùsadzonëch. Ni ma tu specjalnëch, mëszlã, kłopòtów, bò to je òd 60 lënijków (...) 3 stronë maszinopisu trzeba napisac, co mëszlã, dlô młodëch lëdzy, nawetka tëch, co dopiérze zaczinają, nie mdze wiôldżi kłopòt... [TTM] Te dokazë mògą pózni przeńc do klasyczi kaszëbsczi lëteraturë, a ne, chtërne ju w tim karnie są, mòżemë ùczëc kòżdi rok w Chmielnie i téż w placach, gdze są môlowé eliminacje do recytatorsczégò kònkùrsu prozë a pòézje Rodnô Mòwa. Pò słowach lektora je pòkôzónô bëtniczka eliminacjów w Wejrowie (tak mëszlã, bò widzymë zalã w wejrowsczim mùzeùm), chtërna përznã znerwòwónô, deklamùje. [TTM] Ò tim kònkùrsu më ju wiele mómë gôdóné, wôrt je wiedzec, że òn sã òdbiwô ju 44 lata. To nie je jedurnô leżnosc do pòkôzaniô sã młodëch binowëch taleńtów. Na Nordze nôlepszi recytatorowie sã zjéżdżają na „Bë nie zabëc mòwë starków”, kònkùrs, jaczégò kòrzenie sygają dzejalnoscë Jana Drzéżdżona. Widzymë zalã wëfùlowónô lëdzama, westrzód nich np. dzéwczãta w kaszëbsczich ruchnach i winôszkach na głowie, nad biną nôdpis: XX kònkùrs kaszëbsczi gôdczi / Bë nie zabëc mòwë starków / miona Jana Drzéżdżóna / Starzëno 2014 [Róman Drzéżdżón, prowadzący] Wszëtkò zaczinô sã w 92 rokù, czedë Jan Drzéżdżón zabédowôl taczi kònkùrs Mùzeùm Pùcczi Zemi, tedë direktorką bëla Elżbiéta Lewandowskô. I razã z Józefã Roszmanã, Elżbiétą Lewandowską i Janã Drzéżdżonã ten kònkùrs bél zrëchtowóny w Domôtowie i przez pôrã edicjów w tim prawie placu òn bél (...). Tedë baro wiele dzecy i mlodzëznë przéjeżdżalo na te rozegracëje kònkùrsowé, w kronikach, chtërne prowadzy Józef Roszman, je widzec, że tam bëlo 80–90 dzôtków; òni sedzelë òd rena do wieczora w szkòle [wëmôwiô z bëlacka: w szkòli) w Domôtowie. (...) [Szëmón Helãd, dobiwca] Co rok je corôz wikszi poziom. Mùszi rzec, że pò prôwdze starają sã i... super! Widzymë gadëszów na binie i czëjemë wëjimczi dokazów. [TTM] Recytatorsczé kònkùrsë sprôwdzają rozmiałosc jãzëka, le nie jesmë gwës, czë ùczãstnik znaje na tëli pisënk, że mòże pòjużno czëtac. Tegò sã mòżemë doznac na Méstrze Bël négò Czëtaniô, chtërno title mô òd Kaszëbsczégò Diktanda pòżëczoné [Wanda Léw-Czedrowskô] (...) Cieszę się, że pani Janina Borchmann (...) zapożyczyła ten tytuł od naszego dyktanda, że mamy tutaj mistrzów pisania, tu będzie mistrz czytania, czyli po prostu współpraca. I to jest bardzo ważne, że (...) teraz mamy i pisanie, i czytanie, są też różne konkursy na twórczość, więc mi się wydaje, że już Królewna nasza może być bardzo dumna z tych wszystkich form ćwiczenia języka kaszubskiego. [TTM] Do nëch kònkùrsów mùszi dodac „Kaszëbsczé spiéwë” w Lëzënie i wszelajaczé plasticzné, téatralné i chto wié jesz jaczé miónczi (...). 59 EDUKACJA O kursie języka kaszubskiego na stronie kaszubskidladzieci.pl KATARZYNA BLIŹNIEWSKA Prowadzenie lekcji języka kaszubskiego w szkole wymaga od nauczycieli szczególnej uwagi, muszą się bowiem starać, by nie tylko były one kształcące, ale i zachęcały młodych ludzi do kontynuowania nauki. Uczący języków obcych mają zazwyczaj dostęp do wielu pomocy dydaktycznych, np. gier na płytach dołączanych do podręczników. Kaszubiści pracujący z najmłodszymi uczniami także mają już do dyspozycji takie materiały, m.in. piosenki napisane przez Tomasza Fopkego do podręcznika Z kaszëbsczim w swiat, grę starkremus. care2care.pl czy płyty z Najpiękniejszymi bajkami i baśniami kaszubskimi, które chociaż z założenia są elementem kampanii wspierającej szerzenie kultury Kaszub i lektorami są na niej także osoby publiczne czytające po kaszubsku pierwszy raz w życiu, jednak w jakiejś części nadają się do celów dydaktycznych. Niedawno pojawiła się strona internetowa kaszubskidladzieci.pl opracowana przez Stone Solutions Bartosz Idczak. Wykorzystuje się na niej znane mechanizmy gier edukacyjnych, jak np. ubieranki czy wskazywanie przedmiotów. Najmłodsze dzieci bardzo lubią wykonywać takie zadania, powtarzają je wielokrotnie, przez co utrwalają sobie obraz świata przedstawionego w grze. Na stronie znajduje się sześć jednostek tematycznych, w każdej jest jeden film i sześć gier – wszystko po kaszubsku. Tytuły lekcji: „Mieszkamy na kaszubach” [sic!], „Dom i rodzina”, „Szkoła i klasa”, „Zainteresowania i zabawy”, „Przyroda”, „Zwyczaje i obrzędy” sugerują kręgi tematyczne bliskie przedszkolakom, a ostatni szczególne zainteresowanie rozwijaniem kompetencji kulturowych. W zabawie towarzyszą internautom dwie przyjazne dziecięce postacie, Frãck 60 i Sławinka, które objaśniają znaczenia słów i są bohaterami poszczególnych gier. Nauka języka opiera się na skojarzeniach obrazu z dźwiękiem, nie ma tu polskich tłumaczeń, a to w nauce języka, także nie do końca obcego, jest bardzo ważne, a przy tym zgodne ze współczesną dydaktyką. Gracz ma możliwość zanurzenia się w języku. Mankamentem jest dominujący akcent na przedostatnią sylabę, polonizujący, wyczuwalny zwłaszcza w dziecięcych głosach. Lokalna, a nie standaryzacyjna wymowa pojawia się m.in. przy liczeniu, cyfry 7 i 8 to sédem, òsem zamiast sédmë, òsmë, a aż dwie gry w lekcji 3 są całkowicie ukierunkowane na utrwalenie nazw cyfr. Jeszcze bardziej rażąca jest naprzemienna wymowa w słowie òna protezy samogłoski ò w lekcji 4 w ubierance – raz jest to [ṷe], a raz [ṷo]. Z polszczyzny zostały też zaczerpnięte niektóre leksemy, w lekcji 5, w grze polegającej na dopasowaniu kartek, pojawia się truskawka, choć w podręcznikach preferuje się słowo pòtrôwnica (jest pòtrôwnica oznaczająca poziomkę), dalej użyto lokalnej nazwy ãgrest zamiast powszechniejszej krëzbùla. Twórcy strony nie zadbali zatem o dostosowanie słownictwa wykorzystanego w grze do tego, jakim się posługują autorzy podręczników szkolnych dla klas 1–3. Ogromną zaletą strony z pewnością jest estetycznie wykonana grafika, tj. żywe kolory i emblematyczne ilustracje zachęcające do zabawy. Frãck i Sławinka często pojawiają się w rogu ekranu i podskakują radośnie, gdy rozwiązanie jest prawidłowe, a przecząco kręcą głową, gdy błędne. Trzeci bohater Grifik – wszystkowiedzący, autorytatywny, jednak nie mniej przyjazny niż postacie dzieci – to wspaniały pomysł na wykorzystanie postaci kaszubskiego gryfa. Co prawda mówi głosem dorosłego mężczyzny, a to powoduje dysonans, lecz można uznać, że ma to być postać-wyrocznia, bo Grifik nigdy się nie myli. Frãck i Sławinka są ubrani w odświętne stroje, które nieco się różnią od tzw. kaszubskiego stroju noszonego przez POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 EDUKACJA / SZTUKA UŻYTKOWA członków zespołów folklorystycznych. Sławinka nie ma na głowie wianka, ale czepiec (tylko w filmie w lekcji 1), który zgodnie z tradycją noszą tylko zamężne kobiety, jej kołnierzyk przypomina kryzę, a czarny serdaczek jest zasznurowany do dołu zamiast do góry, w dodatku na zwykłą kokardę, a nie na „kwiatek”. Frãck nosi coś, co chyba ma imitować kabat – nie ta długość, nie ten kolor – ale jest bliższe kamizelce, choć brakuje charakterystycznego dekoltu i guzików... Spodnie chłopca raczej nie powinny być szare, tylko białe lub beżowe, a buty czarne. Dbałość o te detale wydaje mi się szczególnie istotna, bo zdobywanie wiedzy na temat ubioru odbywa się w grze wyłącznie poprzez patrzenie. Podobny problem pojawia się w lekcji 6. Trochę może dziwić Gwiôzdor (tak nazwany), który ma czerwony strój jak Mikołaj i w niczym nie przypomina prawdziwego kaszubskiego Gwiazdora. Czeski błąd zakradł się do zadania pt. „Części ciała” w lekcji 2, gdzie grający ma wskazać m.in. lewą nogę, lewe skrzydło Grifika, a zostanie pochwalony, gdy kliknie na prawe; po prawidłowym wykonaniu zadania usłyszy: spróbùj jesz rôz! Poważny problem pojawia się natomiast w grze polegającej na skomponowaniu wzoru kaszubskiego (lekcja 6). Haft jest często wykorzystywany w dydaktyce kaszubskiego nie tylko ze względu na jego znaczenie kulturowe, ale również dlatego, że umożliwia kształcenie umiejętności językowych (nazwy kolorów, elementów wzoru itp.). Podczas lekcji uczy się, że wykonuje się go bez użycia tamborka, a w grze materiał naciągnięty jest właśnie na taką ramę! Bez możliwości obracania kwiatów i rysowania połączeń między nimi nie można zaprojektować żadnego wzoru, zatem w grze można tylko chaotycznie rozłożyć elementy, które nadto przypadkowo wybrano z różnych szkół haftu kaszubskiego! Strona kaszubskidladzieci.pl to ciekawy projekt promujący Kaszuby, a także gra zachęcająca najmłodszych do podjęcia nauki języka kaszubskiego w szkole. Jednak usterki czy niedociągnięcia, które bardzo szybko wyłapie uważny uczeń, raczej ograniczają jej wykorzystanie jako pomocy dydaktycznej na lekcjach języka kaszubskiego. POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Zapoczątkowany przez siostry norbertanki z żukow skiego klasztoru haft przeżywa teraz swój renesans. Jego motywy stały się wizytówką Kaszub. KATARZYNA BLIŹNIEWSKA Dzisiaj wzorami kaszubskimi ozdabia się wszystko: biżuterię, długopisy, porcelanę, pamiątki wszelkiego rodzaju, maluje się wnętrza restauracji i szkół, a nawet elewacje budynków – mówi hafciarka Alicja Serkowska. Jednak tradycyjne wykonanie haftu – na płótnie – wymaga talentu i precyzyjnej pracy. Obrusy, poduszki czy haftowana odzież to najbardziej luksusowy, choć często niedoceniany towar hand made z Kaszub. Gdyby motywy haftu kaszubskiego pozostały tylko na obrusach, zapewne niewielu mieszkańców i Pomorza, i całej Polski wiedziałoby, jak wyglądają. Nie tyle sam haft stał się modny, ile jego siedmiobarwne wzory szkoły żukowskiej, szkoły wejherowskiej czy puckiej – podkreśla A. Serkowska. Chociaż trzeba przyznać, że jego tradycyjne wykonanie też cieszy się popularnością. W poprzedniej dekadzie można było zobaczyć w kaszubskich domach wyszywane serwety, obrusy czy poduszki, nie noszono jednak haftowanej odzieży. Teraz to się zmienia. Haftem kaszubskim przyozdabia się torebki, bluzki, etui na telefon, kobiece sukienki i szale. Panowie utożsamiający się ze swoim regionem coraz częściej noszą krawaty z haftem kaszubskim. Dzieci w parafii w Wygodzie Łączyńskiej na uroczystość pierwszej Komunii Świętej wkładają zamiast alb – kaszubskie stroje, oczywiście z haftem. Ministranci w kościele w Tuchlinie w powiecie kartuskim służą do mszy w przyozdobionych haftem pelerynach. Są też księża, którzy noszą alby bogato zdobione kaszubskimi motywami. Ręcznie robione, oryginalne i niepowtarzalne produkty można zakupić w regionalnych sklepikach, punktach informacji turystycznej oraz w sklepach internetowych. Moda na haft przyszła razem z modą na regionalizm – mówi Wanda Mironkiewicz, hafciarka z Wejherowa, członkini Klubu Haftu Kaszubskiego „Tulpa”. Zainteresowanie produktami ozdobionymi haftem jest spore. Jednak potencjalnych nabywców niemalże zawsze zaskakuje cena, według nich zbyt wysoka. Haft kaszubski nie jest tanim hobby. Najwięcej kosztuje materiał, tradycyjnie bowiem wyszywa się na lnie. Duże obrusy wymagają sporych ilości muliny oraz kilkumiesięcznej pracy hafciarki czy hafciarza. Można jednak spróbować własnoręcznie wyszyć upragnioną rzecz. W Wejherowie z możliwości nauczenia się zasad haftu kaszubskiego skorzystało już kilkadziesiąt osób. Kurs haftowania organizuje dla zainteresowanych wejherowski oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Uczestniczki (bo na razie zapisały się tylko panie) spotykają się na zajęciach w Wejherowskim Centrum Kultury. Prowadzi je Wanda Mironkiewicz, hafciarka z trzydziestoletnim stażem. Aby nauczyć się podstaw, potrzebne jest dwadzieścia godzin zajęć – wyjaśnia – ale wszystko zależy od osoby uczącej się, od tego, jak dużo czasu poświęca na haftowanie. Uczestniczki kursu podkreślają, że haftowanie to nie tylko sposób na twórczy odpoczynek, ale też podtrzymanie tradycji. 61 Tożsamości – mity – dekonstrukcje Tożsamość to za Słownikiem Języka Polskiego społeczna świadomość wspólnych cech i poczucie jedności. Gdańskie tożsamości. Eseje o mieście to antologia tekstów poświęconych Gdańskowi, zebranych przez Basila Kerskiego i wydanych przez Instytut Kultury Miejskiej w Gdańsku. Publikacja dotyka właśnie problemu budowy wspomnianej jedności wśród gdańszczan przede wszystkim na fundamencie interpretacji historii miasta oraz pamięci kolektywnej jego mieszkańców. Tomik zawiera, nie licząc wstępu redaktorskiego dyrektora Europejskiego Centrum Solidarności, 19 tekstów (nie tylko esejów, bo i listów, wywiadów, dialogów czy fragmentu wniosku aplikacyjnego miasta do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury). W sumie 15 autorów prezentuje swój pogląd na społeczne recepcje dziejów Gdańska i wpływ ich interpretacji na tożsamość gdańszczan, zarówno kiedyś, jak i przede wszystkim dziś. W dużym skrócie zbiór można podzielić na dwie grupy tekstów – z jednej strony mitotwórcze, idealizujące miasto, z drugiej próbujące mity zdekonstruować, a myślenie o mieście i jego przeszłości w dotychczasowej formie przewartościować. Do pierwszej grupy zaliczyć możemy esej Krzysztofa Pomiana „Europejskość Gdańska” (w którym autor dochodzi do enigmatycznego wniosku, że „Gdańsk był i jest gdański. To znaczy również – europejski”), refleksję Donalda Tuska „Mój Gdańsk, moja Europa” (gdzie nieskromnie twierdzi, że „Tu rozegrały się wszystkie ważniejsze dramaty, które ludzkość przeżyła w XX wieku”), tekst Pawła Adamowicza „Tożsamość: pamięć czy doświadczenie indywidualne?” (dumnie głoszący, iż 62 „odbudowujemy gdańską pamięć”), w pewnym stopniu artykuł Mieczysława Abramowicza „Pamięć i amnezja” (sentymentalnie przywołujący „[świat dzieciństwa jako] świat (…) odkrywania tego, co inni, bardziej uczeni nazwali genius loci Gdańska”) oraz wywiad/ rozmowę „Był sobie Gdańsk” toczącą się pomiędzy Wojciechem Dudą, Pawłem Huellem, Donaldem Tuskiem i Zbigniewem Żakiewiczem, a dotyczącą tożsamości rozmówców. Drugą kategorię otwiera „programowy” tekst Petera Olivera Loewa „Trzy mity. Niemieckość, polskość, wielokulturowość” i uzupełnienie tego samego autora pt. „Historia szuka pamięci”. „Programowy”, bo to właśnie postulat dotyczący refleksji nad konstrukcją gdańskiej przeszłości, sformułowany przez niemieckiego historyka na początku obecnego stulecia, zapoczątkował demitologizującą tendencję w gdańskim pisarstwie. Myśl Loewa dopełniają Stefan Chwin w „Mitach i prawdach nowej gdańskiej pamięci” (ciekawa próba analizy fascynacji niemieckością Gdańska, ale tylko w warstwie wizualnej, oraz dekonstrukcja mitu stoczniowca – wojownika o wolność), Artur Nowaczewski w „Pejzażach miejskiej melancholii” („Gdańsk – nie tylko »kamieniczki w złotych ornamentach«, ale i poniemiecki landszaft – zamienia się w kicz”) czy Jarosława Zalesińskiego, który w „Nowej gdańskiej dumie” przeformułowuje potrzebę historycznej dumy na zadowolenie płynące z jakości życia. Dopuszczono także do głosu architekturę, która – obok narracji historycznych – niewątpliwie oddziałuje na tożsamość mieszkańców. Odbija się to w trzech tekstach. W Jacka Friedricha wypowiedzi zatytułowanej „Polskość? Niemieckość? Gdańskość? O tożsamości sztuki i architektury Gdańska w XIX i XX wieku”, gdzie analizuje on wpływ ideologii na architekturę, a tejże na tożsamość mieszkańców. Drugim artykułem jest „(Od)budowa” Jacka Dominiczaka o hybrydowym w swym charakterze odbudowanym Głównym Mieście. Ostatnim z tej kategorii może być esej Stefana Chwina „Ratusz i Katedra” o osobistym postrzeganiu przez autora archetypów miasta w ujęciu gdańskim. Jedynie cztery teksty drukowane są w tomiku po raz pierwszy (Friedricha, Zalesińskiego, Abramowicza i Loewa). Pozostałe to przedruki, w dużej mierze artykułów publikowanych wcześniej w „Przeglądzie Politycznym”. Tylko jeden tekst sięga swym wiekiem lat dziewięćdziesiątych XX wieku – pozostałe to w większości teksty z ostatnich lat. Sam układ tekstów jest dość chaotyczny – komponując książkę, nie kierowano się ani chronologią oryginalnych publikacji, ani tematyką czy formą literacką. Tak więc mamy obok siebie patetyczną metanarrację o „Europejskości Gdańska” Krzysztofa Pomiana, subtelną impresję Stefana Chwina „Ratusz i Katedra” i swoistą mikrohistorię „Ulicy Świętego Ducha” Pawła Huellego. Dobór treści w antologii budzi ambiwalentne uczucia. Faktycznie wiele z tekstów, które znalazły się w publikacji, czy szerzej – ich autorów (Tusk, Duda, Huelle, Chwin, Loew), miało zasadniczy wpływ na kształtowanie się w ostatnim ćwierćwieczu świadomości swojego miasta wśród gdańszczan. Jednak po publikacji noszącej tytuł Gdańskie tożsamości można się było spodziewać szerszego spektrum głosów (zważywszy, że niektórym autorom oddano głos dwukrotnie – Chwin, Abramowicz, a nawet trzykrotnie – Huelle, Loew). Od razu rzuca się w oczy brak głosów niemieckich gdańszczan, żyjących od dekad poza miastem, nie POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 LEKTURY udzielono go również licznym miejskim aktywistom z coraz silniej rozbudowujących swoją tożsamość dzielnic. Nie dane jest nam poznać głosu autorek – kobiet (nie, Joanna Schopenhauer, przytaczana przez Pawła Huellego, nie jest ostatnią żyjącą w tym mieście gdańszczanką, którą warto było wprowadzić na karty tej publikacji), ani osób z młodszego pokolenia (najmłodszym z piszących jest Artur Nowaczewski, rocznik 1978). I mimo że Basil Kerski broni się we wstępie, że jest to czysto subiektywny wybór głosów debaty o tożsamości Gdańska ostatnich dwóch dekad, to jednak można czuć niedosyt, że nie wykorzystano tej okazji, by ukazać jeszcze szerszej, a przez to ciekawszej, polifonii głosów o mieście i jego percepcji przez całkiem odmienne grupy współczesnych mieszczan. Kerski stawiając sobie za cel poukładać mozaikę pamięci o mieście i zachęcić do czytania na nowo jego przestrzeni kulturowej, urzeczywistnia go jedynie połowicznie, oddawszy głos dość ograniczonemu gronu mówców. Czy inspiruje gdańszczan, tak jak zakłada na wstępie, do rozwoju własnej lokalnej tożsamości? W jakimś stopniu tak, poprzez niewątpliwie wiele dobrych jakościowo tekstów i kilka różnych punktów widzenia. Niemniej poprzez taki a nie inny dobór treści w antologii nie przekonuje mnie w kwestii uświadomienia, „że warto spojrzeć na dzieje Polski i Europy przez pryzmat Gdańska”. Andrzej Hoja Gdańskie tożsamości. Eseje o mieście, pod red. Basila Kerskiego, Instytut Kultury Miejskiej, Gdańsk 2014. Miąższ i kłącze Mięsistość tej prozy zaskakuje. W trakcie lektury mnożą się pytania. Czy aby na pewno prozy? Jak to właściwie zacząć? Może lepiej napisać o poetyckiej, lirycznej relacji z peregrynacji po naszym Mieście. Nazwać Utkanki swego POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 rodzajem przewodnikiem po Gdańsku, gdzie przeszłość miesza się z teraźniejszością, a to, co widzialne, z tym, co niewidzialne. Z jednej strony bowiem jest historia, która dzieje się na naszych oczach, z drugiej obecna jest w nas historia naszych przodków. Wciąż i wciąż ją od nowa przeżywamy. To jakby zapis genetyczny, od którego nie można uciec. To los, od którego trudno uciec. Nawet jeśli zmieniamy miejsce i budujemy nową przestrzeń, oswajając starą. Nawet kiedy dawne już jest tylko echem zapomnianego refrenu z piosenek naszej babci, cioci lub mamy. Zakorzenienie, a właściwie jego brak jest w Utkankach diagnozą sytuacji, od której Barbara Piórkowska wychodzi. Przede wszystkim chodzi tu o zakorzenienie kobiet. Bo to wszystko przecież od Ewy. Bo to wszystko odbywało się na barkach kobiet. Cała ta ucieczka, całe to przemieszczanie, jak to się dzisiaj czasami mówi, repatriacja z Kresów Wschodnich, czyli Wilna, Lwowa, Wołynia itd., w swojej wielkiej części było możliwe dzięki dzielności i staraniom kobiet właśnie. One doglądały, one broniły, one w końcu podejmowały decyzję o wyjeździe. Wszystko zostawić za sobą, aby tęsknić w nowych, często nieprzyjaznych miejscach. Dlatego też paradoksalnie, kiedy dowiadujemy się, że Stocznia jest kobietą po „skrobance, którą jej zrobiono”, to w gruncie rzeczy mamy do czynienia z tym samym wygnaniem, taką samą traumą, a raczej posttraumą zgwałconych kobiecych i gdańskich pokoleń. To jest więc także ta nasza, wstydliwie skrywana, gdańska tożsamość. Miasto występuje jako temat i podmiot, który mówi, a raczej w imieniu którego się mówi. Teksty zawarte w Utkankach często mają charakter paraboli, są swego rodzaju metaforą samą w sobie. W książce tej Piórkowska wpisuje się w tonację magicznego realizmu, a może raczej mitycznego i lirycznego realizmu jednocześnie. Obok znajdujemy tutaj coś w rodzaju wykładów. Najpierw poetycki i ironiczny, ciekawy, jedyny w swoim rodzaju „Feng shui dla Gdańska”, potem zaś bardziej dyskursywny. Jeśli tylko można tak nazwać ten tekst. Trudno go jednak tak jednoznacznie określić. Tak jak trudno powiedzieć coś o całym, pięknym przecież w swej niejednoznaczności, stylu Utkanek. Tekście spójnym w swojej pozornej niespójności, odsłaniającym swoje prawdziwe intencje, kiedy gry językowe, cytaty i kryptocytaty z wielu utworów literackich, łącząc się w jedną całość, tworzą coś w rodzaju organizmu, nie zaś zwykłego utworu literackiego. Trochę tak jakby Miasto było tekstem, jakby Miasto było ciałem. Czasem obcym ciałem. Tak jak pozornie obce są, bardzo ciekawe i niejednoznaczne ilustracje Sławomira Lipnickiego, będące swego rodzaju komentarzem do Utkanek. Komentarzem i kontrapunktem. Bliska jest Piórkowskiej postawa wędrowca, a może wręcz flanera, znanego nam na przykład z utworów Baudelaire’a. Jest to jednak flaner pełen nie tylko zwątpienia, splinu, ale przede wszystkim przepełniającego go humoru i ironii. To humor ukryty pod warstwą metaforyczną. To ironia naśladująca i komentująca. Naśladująca literaturę, taką lub inną religijność, komentująca historię, która często niepostrzeżenie wkrada się w nasze życie. Życie z czasem staje się palimpsestem, rozrośniętym kłączem. Dominuje w Utkankach narracja ponowoczesna Co to w tym wypadku znaczy? Niejednoznaczność, ale także brak rozdzielenia między powierzchnią 63 LEKTURY a głębią. Jedno zawiera się w drugim. Jedno odbija drugie – docieramy do głębi, która jest jednocześnie powierzchnią. Na powierzchni, od pierwszego spojrzenia, widać to, co wydaje się ukryte i miało być zasłonięte i niedostępne. Ta narracja (tak, to jest narracja!) tkana jest z elementów często sprzecznych, fragmentów różnych rzeczywistości, grobów, resztek podań, legend narosłych na naszych rodzinnych podaniach „przywleczonych” (świadomie używam określenia autorki), aby w końcu tworząc zupełnie nową opowieść, zaznaczając naszą wspólną obecność na nowym terenie, spowodować, że poczujemy się u siebie. Naprawdę u siebie. Przypomina to drogę naszych matek [przodkowie autora recenzji podobnie, jak autorki książki pochodzą z Kresów – przyp. red.]. Jednak tym razem schodzimy w głąb, tam gdzie metafizyczne, tam gdzie podstawowe i to, co nie do końca przeżyte, uświadomione, nie pozwala nam w gruncie rzeczy żyć tu i teraz. Do lektury więc i do życia, choć tekst nie jest tak idealny, jak by się chciało, dotyka spraw dla nas gdańszczan najważniejszych. Andrzej Mestwin Fac Barbara Piórkowska, Utkanki, Instytut Kultury Miejskiej, Gdańsk 2014. Przekład Księgi Rodzaju na język kaszubski Nieco danych biograficznych o Tłumaczu Ojciec profesor Adam Ryszard Sikora OFM urodził się w Wejherowie w roku 1955, w tymże mieście ukończył Liceum Ogólnokształcące w 1975 r. Jest członkiem zakonu franciszkanów (OFM = Ordo Fratrum Minorum ‘Zakon Braci Mniejszych’). Po studiach seminaryjnych w Katowicach-Panewnikach otrzymał święcenia kapłańskie w roku 1982 i podjął studia specjalistyczne z nauk biblijnych najpierw na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, potem w Papieskim Instytucie Biblijnym w Rzymie oraz w Harvard Divinity School (USA). Po powrocie do kraju 64 wykładał m.in. w Instytucie Nauk Biblijnych KUL-u i w Wyższym Seminarium Duchownym Franciszkanów we Wronkach (teologię biblijną). W latach 1998–2008 był adiunktem w Zakładzie Nauk Biblijnych na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. W roku 2009 został kierownikiem Zakładu Egzegezy Starego i Nowego Testamentu UAM i był nim do końca lutego br. Od 1 marca 2015 r. pełni funkcję kierownika Zakładu Nauk Biblijnych na Wydziale Teologicznym UAM. Od roku 2014 jest profesorem zwyczajnym [dane pochodzą ze strony UAM – przyp. red.]. Należy m.in. do Stowarzyszenia Biblistów Polskich i jest członkiem Rady Kongresu Teologów w Polsce. Tłumaczy Pismo Święte na język polski i na język kaszubski z tekstów oryginalnych, tzn. Stary Testament głównie z hebrajskiego lub (znacznie rzadziej) aramejskiego, Nowy Testament z języka greckiego (tzw. dialektu koinē (dialektos) epoki Aleksandra Wielkiego. Dokonał przekładu na kaszubski 4 Ewangelii: św. Marka w roku 2001, św. Jana w 2007, św. Mateusza w 2009, św. Łukasza w 2010; wydawcami byli Oficyna Czec Wojciecha Kiedrowskiego bądź Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. W roku 2014 w Gdańsku ukazało się scalone wydanie Ewangelii zatytułowane Nowi Testameńt. Ewanielie pò kaszëbskù [to wydanie drugie zmienione, pierwsze, z roku 2010, nosiło tytuł Ewanielie na kaszëbsczi tołmaczoné – przyp. red.], gdzie konsultantem językowym był i korektę językową przeprowadził prof. Jerzy Treder. O. Adam R. Sikora ma także zasługi dla swego zakonu i dla wejścia Biblii w życie publiczne. Był definitorem (doradcą prowincjała) i prowincjałem prowincji św. Franciszka OFM w Polsce (w l. 1994–2003). Doprowadził do tego, że św. Jan Paweł II 6 VI 1999 r. dokonał koronacji w Sopocie Matki Boskiej Wejherowskiej. W roku 1999 zainicjował w Wejherowie czytanie Biblii w kościele kolegiackim przez aktorkę Danutę Stenkę (rodem z Gowidlina), pt. Verba Sacra ‘Święte Słowa’. Dumni ze swego rodaka wejherowianie odwdzięczyli mu się m.in. Medalem Miasta Wejherowa i Statuetką Jakuba Wejhera, a Klub Studencki Pomorania przy ZG ZKP w roku 2010 przyznał zasłużonemu Autorowi Medal Stolema. Przekłady Pisma św. na jęz. kaszubski Nie licząc tłumaczeń na język miejscowy na Pomorzu Środkowym i Zachodnim oraz próbek ogłoszonych przez W. Kiedrowskiego, pod uwagę wziąć trzeba jako pierwszy, w porządku chronologicznym, przekład ks. prałata Franciszka Gruczy, Kaszëbskô Biblëjô. Nowi Testament. IV Ewanjelje. Z łacëznë przełożëł ks. Franciszek Grucza (Poznań 1992. Hlondianum). Przekład oceniłem bardzo krytycznie w „Pomeranii” (rocznik 1993, nr 2, s. 30–36, a w nrze 10 z tego roku odpowiadałem na głosy obrony Tłumacza: A. Jabłońskiego i E. Pryczkowskiego). (...) Przypomnijmy jeszcze, że ks. Grucza dedykował swój przekład Ewangelii „na wdôr ‘pamiątkę’ zrzeszińcom”. W 1993 roku ukazały się Swięté pismiona Nowégò Testameńtu. Na podstawie Biblii Tysiaclecia (Wyd. III popr., 1982) skaszëbił: Eugeniusz Gołąbk. „Kaszubienia” jego nie budzą zastrzeżeń ani religijnych, ani językowych, ma dobre wyczucie, co przystoi tekstowi natchnionemu i rodzinnej mowie. Z przekładem Starego Testamentu na język kaszubski zmagał się dotąd jedynie Eugeniusz Gołąbek w tłumaczeniu psalmów, por. jego Knégã psalmów. Na pòdstawie Biblii Tysiąclecia (wyd. IV, POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 LEKTURY 1989) skaszëbił E. Gołąbk (Gdańsk 1999). E. Gołąbek przetłumaczył także perykopy lekcyjne ze Starego Testamentu w lekcjonarzu To je słowò Bòżé (obie pozycje weryfikowałem i rekomendowałem do druku, co ujawnione nie zostało). Niestety Gołąbek, nieznający języków Ducha Świętego, tj. hebrajskiego, aramejskiego i greckiego, nadto urzędowego języka Kościoła Rzymskokatolickiego i Wulgaty – łaciny – uczciwie i zgodnie z prawdą tylko kaszubił teksty hebrajskie, aramejskie i greckie z przekładu polskiego katolickiej Biblii Tysiąclecia, w przypisach tłumaczy komentarze i uwagi IV wydania tejże Biblii. (...) O. Sikora, profesor biblistyki znający języki oryginałów, w swoim przekładzie, o którym niżej, daje nam w przypisach na dole tej samej strony objaśnienia słów i wyrażeń biblijnych, topografii Palestyny i ziem sąsiednich. Jest to podejście fachowe, ogólnie przyjęte w biblistyce. Przekłady ojca A.R. Sikory Tłumaczenie Pisma św. na inne języki ważne jest i pożyteczne z motywów religijnych i narodowo- czy etniczno-kulturowych. (...) Co do języka, to pamiętać trzeba, że od przekładu Pisma św. na języki narodowe zaczyna się literatura narodowa i początek języka literackiego danego narodu czy grupy etnicznej. Przekład Biblii przez M. Lutra daje początek nowożytnemu językowi niemieckiemu, przekłady na języki górnołużycki i dolnołużycki w XVI w. również wyznaczają początek tych języków, w polszczyźnie pojęcie stylu biblijnego zawdzięczamy jezuicie ks. Jakubowi Wujkowi, zwłaszcza przekładowi Nowego Testamentu z roku 1593. Biblia Wujka zalecana była i używana w Kościele Rzymskokatolickim (tak zwany textus receptur ‘tekst przyjęty’) do roku 1966, gdy Episkopat Polski przyjął katolicką Biblię Tysiąclecia (Tyniecką). Przechodząc do Genesis, Księgi Rodzaju, czyli Starego Testamentu, przypomnieć warto słowa św. Augustyna: Novum in Vetere latet. Vetus in Novo patet ‘Nowy Testament kryje się w Starym, Stary Testament otwiera się w Nowym’, które można odnieść także do sfery słownictwa, by pojęcia i terminy występujące w obu testamentach tak POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 samo nazywać, przynajmniej w przekładzie tego samego translatora. Oto przykłady niektórych pięknych odpowiedników (niekiedy już tylko wyrazów bez kontekstów), np. Ùczëńmë człowieka na Naji òbrôz i szlachùjący za nama (1,26); biblijni giganci to kasz. stolëmë 6,4. Przykłady każące zastanawiać się, jak: Bãdzëta brzadny i rozmłodzëta sã (1,28), gdzie mamy przejęcia z Tr II 29, zatem brzôd to ‘owoc’ i w kontekście choćby „owoc żywota Twego” ze słów św. Elżbiety: brzôd Twòjégò klina (Łk 1,42) Pozdrowienia anielskiego, rozmłodzëc (Tr II 153) może pośrednio wskazywać na ‘rozmnażanie się’, choć dzisiejsze gabinety urody mogłyby sugerować ‘odmłodzenie’, a Sych VI 131 notuje archaiczne wielëc sã ‘mnożyć się’ z cytatem wielą sã dzecë i por. wielnô lëczba ‘l. mnoga’. Wypada na koniec prosić ojca profesora, by w doborze słownictwa wspierał się raczej Słownikiem gwar kaszubskich ks. dra Bernarda Sychty (skracałem Sych), aniżeli Słownikiem polsko-kaszubskim Jana Trepczyka w opracowaniu naukowym J. Tredera (Gdańsk 1994, skrót Tr). Parokrotnie już wskazywałem, że Niemcy przyznali bpowi Moguncji Rabanowi Maurowi (784–856), benedyktynowi, tytuł Praeceptor Germaniae, ‘Nauczyciel Niemiec’, tak Kaszubi mogą ks. Sychtę obdarzyć tytułem Praeceptor Cassubiae. Przykłady pójścia za Tr, nie za Sych są liczne, podam tylko trzy (...). A oto zapowiedziane przykłady nie najszczęśliwszego doboru odpowiedników kaszubskich. 1) Sam tytuł: wyraz początek tkwi w uszach Polaków i Kaszubów z prologu Ewangelii św. Jana: Na po czątku było Słowo (...), u ojca profesora: Na zôczątkù bëło Słowò i też Knéga zôczątków, ale w zestawieniu skrótów ksiąg biblijnych w Nowi Testameńt s. 13 jest skrót Po jako rozwinięcie tytułu Knéga Pòczątków. Sych podaje tylko rzeczownik pòczątk (IV 95) i zaczątk (VI 168), nie odnotował zôczątk. 2) Na s. 47 mamy tytuł nadany przez Tłumacza rozdziałowi 15: Òbiecënk i przëmierzé, ten pierwszy rzeczownik przyjęty za Tr I 394 i tak oddawane regularnie polskie rzeczowniki na -unek przez Kaszubów, choć Sych III 284 notuje òbietnica. Dodać można, że w Roku Ks. Leona Heykego, gdy bierzemy się do lektury jego prac, to stwierdzamy, że autor ten bardzo często kaszubił wyrazy polskie fonetycznie i ortograficznie (te polonizmy pragnę osobno omówić), u o. prof. Sikory takich zabiegów nie obserwuję. 3) W 15,1 mamy słowa Pana Boga do Abrahama: Jô jem twoim barnimã, choć Sych III 277 podaje rzeczownik òbróńca. Nie neguję wszelkich neologizmów Trepczyka, niekiedy są udane, np. napùscëła wòdą całą wièchrzëznã ‘powierzchnię’ gruńtu (2,6), ale gdzie mamy słowa zapisane przez ks. dra B. Sychtę, to trzymajmy się ich, a proponowane przez Trepczyka neologizmy poddawajmy ocenie co do poprawności słowotwórczej. W Radzie Języka Kaszubskiego winniśmy raz jeszcze rozważyć nazwy (ty tuły) ksiąg biblijnych, dotąd za moją sugestią przejęliśmy (Biuletyn Rady Jęz. Kaszubskiego z roku 2012, s. 30–32) nomenklatury E. Gołąbka (zob. jego Swiãté Pismiona, s. 15–16) i o. prof. Sikory (Nowi Testameńt, s. 13–14). Edward Breza Knéga Zôczątków, przeł. ò Adam Ryszard Sikora OFM, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Zarząd Główny, Gduńsk 2015. Łisk w cemnoce. Ò kaszëbskòjãzëczny proze Stanisława Janczi Smùtné dzectwò. Sërowé żëcé. Felënk miłotë. Mãka codniowòscë. Krótczé sztërczi żëcô wëòbrazni… Taczé òkreslenia pòkazywają sã pò pierszi lekturze debiutancczich epicczich dokazów Stanisława Janczi. Ju pierszé z nima skòjarzenia nie ùspòsabiają do entuzjasticznégò syganiô do negò ôrtu lëteraturë. Do tegò jesz dochôdô czas jich pierszégò wëdaniô: Łiskawica w 1988 i Psë w 1991 rokù. Jakùż dôwno to bëło i jak apartny béł to czas dlô lëteraturë w Pòlsce… Dokònywają sã wnenczas wôżné pòliticzné i spòlëznowé przëjinaczi. Rząd socjalëstów ni mô ju tak mòcnëch cësków, jak dôwni, demòkraticzné strzodowiszcza głosno wërôżają swòje prôwdë, lëteratowie wëpòwiôdają sã nié leno przez drëkòwóné słowò, ale téż przez słowò wëpòwiôdóné na wiecu. 65 LEKTURY W 1989 rokù dochôdô do kôrbiónków „òkrãgłégò stołu” i do dzélowò wòlny welacji. Gdze w taczich nôpiãtëch leżnoscach je môl na lëteraturã? Jak mô sã tuwò rozwijac kaszëbsczé słowò? Gdze w taczich leżnoscach mô sã nalezc ùtwórstwò, jaczé ni mô przirodë rozrechùnkòwi, tirtejsczi czë wprzëgłi w ideòlogiã, a prosto zajimô sã wërô żanim gwôsnégò swiata? Stanisłôw Janka ze swòjim pierszim romanã i niewiôldżim òpòwiôdanim ni miôł pùblikacjowégò szczescô. Spóznił sã na kaszëbskòjãzëczną recepcjã surrealëznë, dzãka chtërny zajistniôł Jón Drzéżdżón. Nie napòtkôł na kritika lëteraturë, jaczi mógłbë przekònëwac, że jegò kaszëbsczé ùtwórstwò òdpò wiôdô wiesczémù prądowi pòlsczi lëteraturë lat òsmëdzesątëch i dokazóm Wiesława Mëslëwsczégò czë Tadéùsza Nowaka. Jeżlë òstôł zmerkóny jegò prozatorsczi debiut, to leno w niewiôldżim stãpniu, pòkôzała sã ledwie jedna recenzjô Mariana Fridë (słëpsczé „Zbliżenia” 1989, nr 31), jakô bëła niedłudżim skrodzenim romana. Drãgò tuwò pisac ò zwënédze. To rëchli wiôldżé nieszczescé dlô prozajika, bò wej czë to nie òznôczô, że nicht nie brëkùje jegò dokazów? Artista szukôł tej jinégò strzódka przekazu. Kò béł téż pòétą i wëdôwôł w latach òsmëdzesątëch i na zôczątkù dzewiãcdzesątëch pòézjã: Jô nie jem Motélnikem (1983), Kòl kùńca wiekù (1990), Do biôłégò rena (1994). Równak i na ny rówiznie nie zwëskôł òn wielnëch aktów pòcwierdzeniô dlô swòjégò ùtwórstwa. Jakno młodi lëterata ni miôł tej wiele czëtińców… Co wicy, mógł sã czëc artisticzno òsamòtniony. Jakno aùtor mógł sã zniechãcëc do kaszëbsczégò jãzëka, a wiãc na skùtk tegò pòkôzałë sã kòl niegò ùsôdzczi pisóné pò pòlskù. Stądka bëtnosc Janczi z repòrtôżowim òpòwiôdanim w zbiérkù zatitlowónym Opowieść o trwaniu Kaszub w wëbiérze Édmùnda Szczesaka i pòd redakcją Marii Kòwalewsczi (1985), a téż redakcyjnô robòta przë pùblikacji zbiérkù Kolce syberyjskiej róży, przërëchtowónégò przez niegò samégò i Szczesaka (1990). Nã dwaturowosc pisaniô pò kaszëbskù i pò pòlskù ùchòwô naji lëterata przez całé swòje ùtwórczé żëcé, a nawetka jã na òsoblëwi ôrt wzmòcni w translatorsczi robòce. Mòże kù reszce zinterpretowac 66 znankã dwajãzëcznoscë prozë Janczi z pòminiãcym rëszników lëteracczégò żëcô (a pò prôwdze westrzód jegò niedostónków) i widzec w ny epice tipiczny przëmiôr lëteraturë pògrańczô, na chtërnym pòkazywają sã kòl se rozmajité jãzëczi, religie czë systemë wôrtnotów. Chòc le jak bë bëło, równak nick nie zakrëje faktu, że ùtwórczô òsobòwòsc Janczi baro drãgò sã przedostôwała do swiądë czëtińca lëteraturë slédnëch dwùch dzesãclatëch XX stalatégò. Mùszało minąc wiele lat, cobë Janka jakno kaszëbskòjãzëczny aùtor romana wrócył nazôd… W 2015 rokù pò 27 latach òd pierszégò wëdaniô znôwù wëszła drëkã Łiskawica, a pò 24 latach zôs pùblikòwóné są Psë. Wiele sprawów sã w kaszëbsczi lëteraturze w nym czasu zmieniło. W terôczasnëch spòlëznowò-pòliticznëch leżnoscach kaszëbskòsc mòże wërażac na rozmajiti ôrt, bez strachù ò cenzurã czë administracjowé nastãpstwa. Przez ne lata pòkôzałë sã nowé wëdôwiznowé inicjatiwë, naznaczëło swòjã bëtnosc nowé pòkòlenié piszącëch pò kaszëb skù, pòwstało wiele dokazów. Nimò ny wielënowi zjinaczi w zasygù ùsôdzaniô kaszëbskòjãzëcznëch romanów òkróm slédnégò pisarsczégò aktu Jana Drzéżdżona i niedôwnégò ùjawnieniô sã epicczégò talentu Artura Jabłońsczégò niewiele sã zmieniło. Jón Drzéżdżón ze swòją wëdóną pòsmiertno ksążką Twarz Smętka òstawił w céni jinëch ùsôdzającëch w tamtim czasu aùtorów. W òbrëmie nim pòéticzi nie zabédowôł Drzéżdżón czegòs nowégò, czegò nie znelëbë ju czëtińcowie jegò romanów napisónëch pò pòlskù. Równak kaszëbskòjãzëcznô narracyjnô fòrma bëła tak òriginalnô i òsoblëwô, że nicht nie dôwôł bôczënkù na rëchli wëdóny krótczi roman Łiskawica, i òstało zabôczoné, że na lëteracczim pòdniebim mòże swiecëc wicy nigle jedna gwiôzda. A doch Janka w swòjich pierszich prozatorsczich dokazach swiądno pòszedł jiną drogą niżle jegò pòprzédca z Domôtowa. Wëbrôł stegnã nié surrealëznë czë òniriznë, ale realëznë i òsoblëwi òtmianë nô tëralëznë. Wszedł w domôctwò ka szëbs czi lëteraturë, òpisywającë przede wszëtczim dzectwò, herojã małolatnégò ò wrazlëwòce w całoscë ju wësztôłcony. Mòtiw nen je bëlno òpisóny przez rëchlészich kaszëbsczich lëteratów, a òsoblëwie przez Aleksandra Majkòwsczégò w pierszim dzélu Remùsa czë Anã Łajming w pierszim dzélu aùtobiograficzny wspòminkòwi trilogii. Janka w swòji kreacji nie pòszedł równak w stronã pòéticczi mitizacji jak Majkòwsczi czë w stronã pòdrobnégò òpisënkù jawernotë jak Łajming. Òn ùmëslił so dac bôczënk na perspektiwã dzecnégò zdrzeniô na swiat, z wszë tczima tegò skùtkama w pòstacë fe lënkù rozbùdowóny dejowi wiôrztë dokazu i ògrańczony pòchwatnoscë rozmieniô ù przédnégò herojë, a na gwësny ôrt téż ù òpòwiôdôcza. Dopiérze pò dwadzesce latach mógł sã zdistansowac òd negò ôrtu ùjimaniô swiata Artur Jabłońsczi i w dokazach Namerkôny a Smùgã zabédowac nowé przedstawienié rozwòjowégò romana. Proza Stanisława Janczi nie je letkô. Łiskawica w fabùlarno-realisticzny wiôrz ce jawi sã jakno òpòwiésc ò mieszkającym w kaszëbsczi wsë dzeckù, seroce wëchòwiwóny przez starkã, a pòtemù przez wùjów w szescdzesątëch latach XX stalatégò. Widzymë tej drãdżé żëcowé doswiôdczenia knôpa w szkòle, zarzesziwanié sã pierszich drëszbów i narôstanié òczarzeniô òtmienną płcą. Ùprocëmnienia z rówienikama to przede wszëtczim znajomòsc z wiesczima dzecama, tak samò jak przédny heroja – zagùbionyma i ùpchłima. Pòznôwanié òtmienny płcë to pòdwòrzowô seksualnô edukacjô z podzéranim dzéwczãtów, dosadnyma òpòwiôstkama starszich knôpów ò dozdrzeniałoscë i aùtoerotizną. Môrcën, heroja dokazu, przeżiwô swòjã samòtã, drãgą egzystencjã, a téż doznôwô religijnëch wseczëców (...). Pònad realnym planã Łiskawica je to bënowô charakteristika ùmësłu òdrzëconégò dzecka. We w idze psychòlogicznégò ôrtu òdczëtiwaniô romana lëdze i wëdarzenia zmerkóné przez knôpa wëzdrzą impònëjąco, ale równoczasno wëwòłiwają òne pòczëcé niebezpiekù i ùrzasu. Kòntaktë z rówienikama są leżnoscą, cobë pòtkac bratną dëszã, ale razã są to sztótë sztridów i biôtków. Kù reszce kòntakt knôpa z dzéwczãcã, jaczé przëjachało do jegò wsë z gardu (?), przënôszô tak eùforiã POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 LEKTURY pòznaniô jinszoscë, jak téż wëwòłiwô tesknotã i projekcjã złudzeniów. Trzecym planã wëdarzeniów je òbëczajowô wiôrzta romana. Kaszëbskô wies w òczach herojë-dzecka to rëmiô niekùńczącëch sã òbrzészków (...). Dozdrzeniałi zachòwiwają sã tuwò w ùprocëmnienim do dzecy dërno i wëmôgająco, tipiczné są dlô nich fele pijaczëznë, pludrów i swójné ògrańczenia nakôzëjącé interesowac sã leno gbùrsczima sprawama. W jeleżnoscë realisticzny, psy chòlogiczny i òbëczajowi linii interpretacji dokazu Łiskawica wôżny je téż tożsamòscowi rësznik. Janka zdôwô sã bùdowac òbrôz swiata dzecka, chtërno widzy jesz żëwòcëznã prakaszëbsczich bògów i demònów (Grzenia, Pólnica, Pòdlodownik), chòc równoczasno wątpi, czë mają òne jesz swòjã fùl mòc dzejaniô. Jak kù reszce knôp mô pòdzywiac i pòznawac głãbòczi znaczënk òbrzãdu scynaniô kani, skòrno w pòkôzónym swiece je to ju leno leżnosc do picô i niewëbredny zabawë… Nôbarżi równak dramaticzné, jeżlë jidze ò pòzdrzatk na swiat, wëdôwają sã rozmëszlania, ùczinczi i wizje herojë romana sparłãczoné z chrzescëjańską nôbòżnotą. Je òna przez niegò rozmiónô do nédżi najiwno, co równak nie òznôczô, że je to doswiôdczenié niewôżné. Prawie dzecné pëtania ò to, czë Bóg rozmieje kaszëbskòjãzëczną mòdlëtwã (...), abò zwątpienié w òpiekã Anioła Stróża, a nawetka w bëcé Bòga zaswiôdcziwają ò tim, że są to nôwôżniészé sprawë. Dramatizna romana Janczi pòlégô na niedostãpnoscë òdpòwiesców dlô herojë. Nicht mù nie wëtłómacził, czim je wiara, nôdzeja abò sprawiedlëwòta, òn nie pòtkôł téż w swòjim krótczim żëcym prôwdzëwi miłotë, drëszbë i ùwôżaniô. Ne felënczi przëczëniają sã do nihilëznë i chãcë samòznikwieniô. Bò wej czë je cwëk żëc na swiece bez nôwëższich metafizycznëch wôrtnotów? Psë to apartné òpòwiôdanié Janczi, chòc témą i sztélistiką baro szlachùjącé za Łiskawicą. Pòkazywają sã tuwò nawetka jisté elementë narracji, jak dzecny pierszorégòwi heroja czë tószk Psota. Òpòwiôstka z jednostkòwi perspektiwë zagãszcziwô doswiôdczenié samòtë i niemòcë w òbrazu wsë zagùbiony gdzes POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 na kaszëbsczich pùstkach. Swiat przedstawiony z pòzdrzatkù kòldzesãclatnégò knôpa wëzdrzi nieatrakcyjno, zagrôżô swòją cëzoscą i niezrozëmiałima prawami dozdrzeniałëch lëdzy. Chłopi i białczi są dlô se òzëbłi i nieprzëstãpny. (...) Miłota do nôtërë i najiwné ùprocëmnienié knôpa do dozdrzeniałëch z nôblëższégò òkrãżégò òstôwają wëstawioné na wiôlgą próbã (...). Dozdrzeniałosc to w òczach dzecka nick bëlnégò, a rëchli ból, pòczëcé jidzeniô dowsladë i ògrańczeniô. Dwaznaczënkòwò wëzdrzi w nym ùłożënkù titel òpòwiôdaniô. W pò wiérzknym znaczënkù chòdzy w historii Janczi ò młodé tószczi zwënégòwóné jakno magiczny rësznik òb czas bùdacji nowi chëczë. W głãbszim równak znaczenim tószkama òkôzëją sã… lëdze, co chcą wcyg robic swòje môłé geszeftë, robią trzôsk ò drobné sprawë czë wëcygają òd jinëch dëtczi zôróbkù. Tak negatiwné zdanié ò lëdzach je pòcwierdzywóné òbsądama Bòga abò kawla, a mòże czôrny magii, chtërne nikwią zabieganié człowieka ò swòjã przińdnotã i szczescé. Pùblikòwóny dzysdnia zôs w swòjich pierszich prozatorsczich dokazach Stanisłôw Janka wcyg je artisticzno atrakcyjny. Realisticzną, psychòlogiczną, òbëczajową i tożsamòscową rówiznã mòże przebadérowac wiele barżi wjimno nigle w przedstawionëch tuwò òbrëmieniach. Pòzostôwają jesz do interpretacji sprawë symbòliczny wiôrztë w romanie (môlëzna wëdarzeniów ò nacéchòwóny znaczenim pòzwie Piekło) i òpòwiôdaniu (rodzëznowô wies Betlejem), fùnkcje biblijnëch mò tiwów (przesztaturzanié sã dzecnégò bòhatérë w pòstac ewanielicznégò Zacheùsza czë apòkalipticzny nôstrój wëdarzeniów) abò wëapartniwanié i pòzwanié intertekstualnëch jigrów na linii Majkòwsczi – Janka. Terôczasné przëbôczenié taczich dokazów, jak Łiskawica i Psë pòzwôlô przëzdrzec sã procesowi wzrôstaniô kaszëbsczi lëteraturë, ùmòżebniô téż przënôleżné dowôrtnienié artisticznëch starów, jaczé włożił pisôrz w ùsadzenié nëch dokazów. Może so przez sztót pòbrzątwic, że nadéńdze jesz nen czas, że naji Aùtor rozsądzy ò wëdanim swòjich pòòstałëch epicczich dokazów téż w kaszëbsczi wersji. Zrobił to w òtniesenim do òriginalno pòlskòjãzëcznégò ùsôdzkù Żółty kamień, mòże terôzka czas na roman Lelek, chtëren wôrt bë bëło sfòrmùlowac téż pò kaszëbskù. Dobrze bëłobë to zrobic z pòzdrzatkù na òpisywóny czas wëdarzeniów (lata sétmëdzesąté i òsmëdzesąté XX stalatégò), z pòzdrzatkù na ôrt herojë, chtëren je chwiądny i fùl niekònsekwencjów, ale doch tim barżi lëdzczi, nié zôs wëmëszlony dlô jaczis dejë. To równak piesniô przińdnotë, jakô mòże sã zjiscy ju niedługùszkò… Daniél Kalinowsczi, tłómaczëła Hana Makùrôt Stanisłôw Janka, Łiskawica. Psë, wyd. II (ze zaktualizowaną pisownią), Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gduńsk 2015. R E K L A M A Tylko u nas! Prawie 1700 stron słów, ich tłumaczenia na kaszubski z odmianą oraz przykładami w zdaniach. Już dziś wzbogać zasób swego słownictwa kaszubskiego! Wielki Słownik POLSKO-KASZUBSKI Tom I A–K 45 zł Tom II L–O 45 zł Tom III P 45 zł www.KaszubskaKsiazka.pl Zamówienia telefoniczne pod numerem 607 904 846 [email protected] 67 Jarosłôw Kroplewsczi Mòje serakòjsczé miesące Lëpińc Zélnik Jak wëszlë z rena gbùrze na łączi Brząknelë òstrzëcoma pò kòsach Zaskrzëlë jak łãczkama pò skrzëpkach Tak stało sã wszetczégò za wiele. Żëto w régach Sano w szopach Swiãtojanczi ju wëjadłé I terô co? Dzél farbiastëch kwiatów z karwie Fùrgôł mòtilkòma w górã A bòcónczi sã ùczëłë latac W ti lëftowi kwiatnoscë. W Swiniewie sã pòpławic A wieczór pò niebie sã przeńc Pò Drodze Mléczny sã pùrgnąc I w gwiôzdów karno zdrzec. Pò brzadowëch ògrodach Za wiele papierówków Za wiele krzeszni Za wiele swiãtojanków. A jak lejba chilnãła òberwisto To rzéką spłënãła całô Lãbòrskô A przë figùrze skrącëła w niebò I tam jã tãcza wëpiła. Na tim welbągù nieba Dżadek pokôzywôczã Skrë niebiańsczé splôtôł w sztôłtë Jaczich w ksążkach bëlno szukac Z jedny strone Nëczk i Rëbë Z drëdżi Wóz Wiôldżi i Môłi A nad ksążą łąką Łabądz Bëkã na Miesądz wëcygô. A jak słuńce znôwù przëszło To całé niebò òd tegò ùrosło Tak wszëtczégò bëło za wiele A lëpińca i tak bëło mało. Jednym razã, nad remizą Zaczãłë sã sëpac gwiôzdë Na to Miesądz na wieżë sôd I z chmùrë szëtą czôpkã zdjął. Tak pò ti Mléczny Drodze Przëszło mie sã pùrgnąc Prosto pòd pierzënã Cobë witro zôs tuwò bëc. Òdj. © Malyshchyts Viktar – Fotolia.com KLËKA ŁUBIANA. ZABAWA Z HISTORIĄ 24 maja òdbéł sã Familiowi Piknik sparłãczony z òbchòdama 71. roczëznë biôtczi pòd Łubianą. Ùroczëznë zaczãłë sã mszą swiãtą w môlowim kòscele pw. sw. Maksymiliana Marie Kòlbégò. Pózni béł ùroczësti apel zabitëch òdczëtóny przez łubiańsczich harcerzów i partizanów Grifa Pòmòrsczégò z rekònstrukcyjnégò karna z Mãczëkała. Pòtemù wiãcy jak 40 lëdzy wzãło ùdzél w piechtnym rajdze. Òdbéł sã téż spòrtowi turniér. A kòl binë òstôł zòrganizowóny plasticzny i wókalny kònkùrs a téż rozmajité jigrë dlô dzecy i starszich. Òkrom tegò mòżna bëło òbezdrzec inscenizacje: slëbòwanié nowégò partizana, smierc płk. Dambka, biôtka pòd Łubianą. Red. Òdj. Pioter Kwidzyńsczi SZPÃGAWSK. PÒKŁÓNILË Sà PATRÓNOWI Part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Baninie òddôł tczã ks. Léónowi Heyce w môlu mãczelsczi smiercë latoségò patróna – w Szpãgawsczim Lasu pòd Stôrogardã Gduńsczim. Pòjachelë tam 8 czerwińca tak ùstny nôleżnicë partu, jak i dzecë. To prawie nômłodszi w miono banińsczich zrzeszeńców złożëlë kwiatë na pòmnikù na wdôr sédmë tësąców òfiarów nazyzmù w Szpãgawskù. Ùczãstnicë rézë zaspiéwelë piesniã „Kaszëbskô Królewô” i mòdlëlë sã pò kaszëbskù. (ep) Òdj. ze zbiérów KPZ p. Banino GDAŃSK. PROMOCJA W DOMU KASZUBSKIM Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie i Instytut Kaszubski zorganizowały 11 czerwca promocję monografii o przekazie międzypokoleniowym na przykładzie rodu POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Kulerskich. Autorka publikacji, dr hab. Teresa Astramowicz-Leyk jest adiunktem w Instytucie Nauk Politycznych na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Gdańsk odwiedziła na zaproszenie ZKP, promując swoją wydaną pracę habilitacyjną, w której opisała postaci trzech znamienitych Polaków: Wiktora (seniora), Witolda i Wiktora (juniora) Kulerskich. Rozmowę poprowadził prezes Zrzeszenia Łukasz Grzędzicki, wskazując na związki seniora rodu Witolda z Pomorzem i Kaszubami. Laudację publikacji Od idei pracy organicznej do spo- łeczeństwa obywatelskiego wygłosił prof. Cezary Obracht-Prondzyński. Monografia ta to licząca ponad 500 stron, rozpisana na wiele głosów opowieść o znaczących działaczach społecznych i politycznych na przestrzeni kilku epok historycznych i trudnej historii Polski ostatniego stulecia. Książka jest bogato ilustrowana unikalnymi i niepublikowanymi dotąd zdjęciami i dokumentami, często z prywatnych archiwów, do których udało się dotrzeć autorce. Fot. ze zbiorów ZKP 69 KLËKA KARCZEMCZI. MÉSTERSTWA KASZUB Mésterstwa Kaszub – Baszka Méster Spòrt òdbëłë sã 31 maja w Spòlëznowi Spòdleczny Szkòle i Spòlëznowim Gimnazjum w Karczemkach. Wzãło w nich ùdzél 124 kôrtowników, colemało z Kaszub. Miónczi bëłë rozegróné w trzech kategóriach. Nôlepszą pôrą bëlë Elżbiéta Kruk i Môrcën Haase. Westrzód karnów dobëłë Asy Kamień – Elżbiéta Kruk, Marión Pranczk, Antoni Haase, Môrcën Haase. W indiwidualny klasyfikacje na pierszim môlu béł Francëszk Kònkel (Szpela Wiôlgô Wies). Turniér zòrganizowelë: Federacjô Kaszëbë Baszka – Lës, Spòlëznowô Spòdlecznô Szkòła i Spòlëznowé Gimnazjum w Karczemkach, Gminowé Centrum Kùlturë, Spòrtu i Rekreacji w Szëmôłdze, Stowôra Mieszkańcë Dzecóm. Red. Òdj. ze zbiérów Federacje Kaszëbë Baszka – Lës WEJROWÒ. PÒD ZNAKà TËLPÓW W Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi w Wejrowie 19 maja béł òtemkłi wëstôwk „»Tulipan, który łączy kultury« – pod znakiem tulipanów Kaszuby – Holandia”. Na wëstôwkù dało òbezdrzec dokazë hòlandzczégò aùtora Rona van den Akkera – młodégò artistë ùrodzonégò w Lieshout, chtëren ùsadzywô rzezbë i kómpòzycje w ceramice. Òkróm niegò w òbrëmienim wëstôwkù swòje prôce pòkazëwała Anna Suwalskô, sopòcónka, co òd 25 lat mieszkô w Niemcach. Zaprezentowa òna cykl 14 òlejnëch òbrazów „Droga Krzyżowa”. Red. Òdj. R. Drzéżdżón CHMIELNO. FINAŁ 44. KÒNKÙRSU „RODNÔ MÒWA” Jeden z nôbarżi znónëch kònkùrsów, jaczé promùją kaszëbiznã, „Rodnô mòwa” miôł swój finał 30 i 31 maja w Chmielnie. Latos wzãło w nim ùdzél 51 recytatorów w szesc wiekòwëch kategóriach. Òceniwała jich kòmisjô, w jaczi zasedlë: prof. Édwôrd Breza – przédnik, nôleżnicë: ks. Sławòmir Drzéżdżón, dr Hana Makùrôt, Bòżena Ùgòwskô, Tomôsz Fópka. 70 LËSTA DOBIWCÓW klasë „0”: I môl – Samùél Serkòwsczi, II – Matéùsz Grzenkòwicz, III – Maja Bùdniewskô; klasë I–III: I môl – Kinga Rasch, II – Aniela Makùrôt, III – Milena Swiątek-Brzezyńskô; klasë IV–VI: I môl – Mónika Jurczak, II – Mariô Krefta, III – Matéùsz Grzenkòwicz; gimnazja: I môl – Marta Lidzbarskô, II – Dominika Òrzeł, III – Sławina Etmańskô, Marta Kùrszewskô; wëżigimnazjalné szkòłë: I môl – Justina Bach, II – Wiktoriô Kòzykòwskô, III – Béjata Riegel; dozdrzeniałi: I môl – nie òstôł przëznóny, II – Adóm Doraù, III – Mariô Lës. Nôdgrodã przédnika chmiel eń sczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô dlô nômłodszégò ùczãstnika dostała Michalëna Breske, nôdgrodã wójta gminë i partu KPZ w Szëmôłdze za nôlepszą recytacjã dokazu Alojzégò Nôgla – Matéùsz Grzenkòwicz, nôdgrodã ks. prof. Jana Walkùsza za nôlepszą recytacjã religijnëch dokazów – Marta Lidzbarskô, Juliô Pioch i Judita Romahn, nôdgrodã dodôwkòwą ùfùndowóną przez Mariã i Andrzeja Kòstuchów – Adóm Doraù i Dominika Òrzeł, nôdgrodã Bruna Cërocczégò i „Remùsowégò Krãgù” z Bòrzestowa – Adóm Dradrach i Łucjô Lesner, nôdgrodã ùfùndowóną przez Wandã Czedrowską – Marta Lidzbarskô. Red. Òdj. ze zbiérów KPZ POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 KLËKA WDZYDZE. ZABAWË Z DÔWNËCH LAT Na jaczi ôrt bawiłë sã dzecë, czej doma nie bëło kòmpùtra, zdrzélnika i ipada? 2 czerwińca w Mùzeùm – Kaszëbsczim Etnograficznym Parkù m. Tédorë i Izydora Gùlgòwsczich mòżna bëło òbezdrzec dôwné zabawë kòżdégò kaszëbsczégò dzecka. Ùczãstnicë Dnia Dzecka we wdzy dzczim skansenie bawilë sã na pòd wòrzim zagrodë z Trzebùnia w zbijôka, bëła téż gra w kapelã i w guzë Wastë Izydora. Kòżdi mógł spróbòwac strzélac z łãkù i chòdzëc na szkùdłach. Chãtny pòszmakelë waflów piekłëch na place, a spragłi wiédzë brelë ùdzél w ùczbie kaszëbsczégò w stôri szkòle. W chëczë pòchôdający z Piechòjc dało sã pòznac krëjamnotë pòwstôwaniô drzewòritu, w kùzni dzecë òbzérałë wëtwôrziwanié gòzdzów. Òkróm tegò żdałë na ùczãstników taczé atrakcje, jak: lepienié z glënë, wësziwanié czë malënczi. Red. Òdj. ze zbiérów Mùzeùm – Kaszëbsczégò Etnograficznégò Parkù (www.facebook.com/ Muzeum.we.Wdzydzach.Kiszewskich/photos/) HÉL. RIWALIZACJÔ I DEGÙSTACJÔ Na spòrtowò-widzawiszczowi halë w Hélu òdbëłë sã 17 maja Òglowò pòlsczé spòrtowé miónczi ò Czelëch Bôłtu w baszkã. Przédną nôdgrodã dobéł Czesłôw Jaskiewicz – Orły Klawkòwò. Za nim bëlë Mirosłôw Kùczińsczi – Kaszëbë Baszka Nowô Karczma i Jack Pòhl – Wejher Wejrowò. Turniér pôrów dobëlë Józef Mëslisz i Mieczisłôw Dampc – Szpela II Wiôlgô Wies. Drëdżi plac zajimnãlë M. Kùczińsczi i Mirosłôw Ùgòwsczi – Kaszëbë Baszka Nowô Karczma, a trzecy Francëszk Żinda i Józef Cysewsczi – Toro Trans Chònice. Westrzód karnów nôlepszé bëło Toro Trans Chònice, za nima Kaszëbë Baszka Nowô Karczma, a na trzecym môlu Orły Klawkòwò. Jednym z òrganizatorów turniéru béł hélsczi part Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Jegò nôleżnicë razã z rôczonyma do wespółrobòtë restaùratorama przërëchtowelë jestkù dlô wszëtczich kôrtowników, chtërnëch bëło wiãcy jak 100. Na stole pòjawiłë sã m.jin. sledze w smiotanie, tatar z lososa, bëlnô rëbnô zupa zrobionô przez Stefana Kòhnke, szmôłt i domôcé kùchë. Na spòdlim tekstu Damianë Haase-Rëdelek (wiceprzédniczczi KPZ p. Hél) Òdj. ze zbiérów KPZ p. Hél REDZËKÒWÒ. JAK ÙCZËC KASZËBSCZÉGÒ JÃZËKA? Do Zrzeszë Szkòłów w Redzëkòwie przëjachało kòl 100 lëdzy, jaczi zajimają sã ùczenim kaszëbsczégò jãzëka. POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 Òbczas kònferencji òstałë wëgłoszoné trzë wëkładë. Prof. Cezari Òbracht-Prondzyńsczi gôdôł ò kaszëbsczi edukacji jakno kùlturowim projekce, dr Éwa Andrzejewskô kôrbiła ò edukacyjnëch leżnoscach, jaczé dôwô kaszëbizna, a Danuta Pioch òpòwiedza ò didakticznëch materiałach jakno nôrzãdłach szkólnëch kaszëbsczégò jãzëka. Ùczãstnicë kònferencji mielë mò żlëwòtã wzyc ùdzél w warkòwniach prowadzonëch przez robòtników Gduńsczégò Ùniwersytetu: dr Ma gdalénã Wawrzëniak-Sliwską i dr Éwã Andrzejewską, a téż Renatã Mistarz – kònsultantkã regionalny edukacje z Centrum Edukacje Szkólnëch we Gduńskù, i Janusza Mamelsczégò – szkólnégò kaszëbsczégò jãzëka, aùtora kaszëbsczich bôjków. Warkòwnie tikałë sã wëzwëskiwaniô edukacyjnégò projektu, bôjków i basniów w robòce z dzecama i téż ôrtów aktiwizacje ùczniów do ùczbë tegò jãzëka. Red. Òdj. ze zbiérów KPZ 71 KLËKA DAMNICA. „W KRÔJNIE GRIFA I DÃBÙ” Midzëszkòłowé òbchòdë Dnia Kaszëb sczégò w òbéńdze gminë Damnica kòl Słëpska òdbëłë sã 25 maja. Rozegracjô òrganizowónô bëła przez Zrzesz Szkòłów w Damnie (w wespółrobòce z Kaszëbskò-Pòmorsczim Zrzeszenim w Słëpskù). (…) Na zaczątkù zéndzeniô mileczno przëwitała wszëtczich direktórka Zrzeszë Szkòłów w Damnie Joana Rusôk i przërôczëła do òbezdrzeniô wëstãpów. Direktórka naji szkòłë mia ùdbã, żebë pòdarowac tobaczérë (co są symbòlã zgòdë i ùwôżaniô) wszë tczim, dzãka chtërnym je mòżlëwòsc ùczeniô kaszëbsczégò jãzëka w naji gminie. Tobaczérë (abò jinsze dôrënczi) òdebróné òstałë przez: przédnika KPZ w Słëpskù Jana Dobrzinia, wój ta gminë Damnica Grzegòrza Jawòr sczégò ë przédnika Radë Gminë Kazmierza Kòzina, radzczégò gminë Paùela Wilkòwsczégò, Grzegòrza Grabòwsczégò (radzczégò słëpsczégò krézu), nadlesną Béjatã Topòlinską (Nadlesnieństwò Damnica) i wszëtczich direktórów naji gminë. Na pòczątk przezérku dokôzów szkòłów bëł gòstny pòkôzk szkò łowników ze Spòdleczny Szkòłë nr 2 w Słëpskù. Karno Perle zaspiéwało i zatańcowało czile piesni. Szkòłownicë ze Zrzeszë Szkół w Damnie wëstãpòwelë w farwnym przedstôwkù pòd pòzwą „Kaszëbszczé wieselé”, w chtërnym kaszëbsczé zwëczi i wieselné òbrzãdë przeplôtałë sã z tuńcama i spiéwama. (…) Pòtemù òdbëłë sã wëstãpë dzeców ze szkòłë w Domaradzu i ze Zrzeszë Szkòłów w Zagórzëcë ë szkòłowników z Damnicë. (…) Midzë wëstãpama mòżna bëło słëchac ë òbzerac Fòlkloristicznë Kaszëbsczé Karno Zgòda. (…) W programie bëło téż szmakanié kaszëbsczégò jestkù. (…) Òb czas zéńdzeniô bëła mòżlëwòsc òbezdrzeniô kaszëbsczégò wësziwkù ë kaszëbsczich instrumentów, a nawetka zrobic so òd jimk z Damniszã – trzëlatną glingòtką naji gminë. Naje zéńdzenié to bëła przedë wszë tczim leżnota do pòtkaniô sã z gòscama – przedstôwcama KPZ, artistama ë lë dowima ùsôdzcama, taczima jak: Renata Delevaux – mésterka kaszëbsczégò wësziwkù, Henrika Jurałowicz-Kùrzëdło – mésterka wësziwkù i pòétka. Më jesmë rôd, że ju òd dwùch lat w gminie Damnica dzecë i młodzëzna mògą kùreszce ùczëc sã kaszëbsczégò jãzëka. Żëjemë na Kaszëbach – w snôżi krôjnie, dlôte nót je miec wiadła ò Tatczë znie i pògłãbiwac ùmiejãtnoscë w ro zmienim i gôdce pò kaszëbskù na ta czich rozegracjach, jak ù naju. Rôczimë na drëdżi rok do Damna! Mariô Szréder, Jolantô Pùchalskô STAROGARD GDAŃSKI. ŚWIĘTO KAWALERII Szwadron Kawalerii im. 2 Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich zorganizował Święto Kawalerii w ramach obchodów 100. rocznicy szarży pod Rokitną. Uroczystości rozpoczęto 13 czerwca w kinie Sokół. Tam odbyła się akademia, podczas której wręczono odznaczenia i wyróżnienia. Goście mogli też zobaczyć spektakl w wykonaniu aktorów Polskiego Studium Teatralnego w Wilnie. Następnego dnia na rynku miasta odbyła się parada, polowa msza św. oraz uroczysta defilada. Później zaproszono zebranych na Festyn Kawaleryjski. Można było wysłuchać koncertów, m.in. w wykonaniu Orkiestry Garnizonowej Wojsk Lądowych. Była też wystawa sprzętu bojowego, pokazy władania białą bronią i inscenizacja historyczna „Szarża pod Rokitną”. Red. Fot. j.b. WEJROWÒ. DZÉŃ JAKÙBA WEJHERA Jedna z nôwôżniészich ùroczëznów w miesce, to je dzéń Jakùba Wejhera, òdbëła sã 30 maja, je wiedzec – na placu jegò miona. Pò òdegranim na trąbach himnu Wejrowa, prezydent miasta Krësztof Hildebrandt wrãcził 72 nôwëższé gardowé wëprzédnienié, sztatułkã Jakùba Wejhera, dostôł jã piscownik Hùbert Skrzëpczak. Wrãczoné bëłë téż Nôdgrodë Prezydenta Miasta. Dostelë je mieszkańcë, co swòją robòtą mają cësk na rozwij gardu. Westrzód laùreatów są spòrtowcowie, szkólny, wòlontérowie. Pózni, w mùzycznym dzélu rozegracji, wëstąpilë m.jin. Kayah, Tosia Czoska z karnã i Bubliczki. Red. POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 KLËKA CEWICE. MUZYKA TO ICH PASJA W amfiteatrze przy Gminnym Centrum Kultury w Cewicach 13 czerwca odbyła się druga edycja Przeglądu Zespołów Muzycznych i Kapel Garażowych, organizowana przez cewicki oddział Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. W tym roku o główną nagrodę rywalizowało 12 zespołów i kapel z całego Pomorza. Do konkursu zgłosiło się 24 wykonawców z różnych zakątków północnej Polski. Jury wytypowało 10 zespołów. Przyznano także dwa dodatkowe miejsca, tzw. dzikie karty, dla młodych wykonawców z Lęborka. Zatem na scenie w Cewicach wystąpiły zespoły: Amnezja (Nowa Wieś Lęborska), Black Balloon (Słupsk), Crazy (Człuchów), Haraszo (Sopot), HERBAL (Gdańsk), Mayoness (Lębork), OTHIS (Koszalin), Partyzantów 18 (Słupsk), PodeszFa (Gdańsk), Sto Milionów (Koszalin), Reymond (Lębork – dzika karta), NO i Fajnie (Lębork – dzika karta). Po 5-godzinnych przesłuchaniach wytypowano zwycięzcę. Został nim zespół Haraszo z Sopotu. Nagrodą jest 25-godzinna profesjonalna sesja nagraniowa, którą ufundował patron medialny imprezy Radio Koszalin. Wydarzenie organizowane jest w ramach projektu współfinansowanego przez powiat lęborski i gminę Cewice oraz Fundusz Akumulator Społeczny. Organizatorzy wydarzenia, oprócz cewickiego o. ZKP, to: Gminne Centrum Kultury w Cewicach, Gmina Cewice, Powiat Lęborski, Miasto Lębork, Stowarzyszenie Młodzież Muzyka Morze, Lęborskie Centrum Kultury Fregata. Red. Fot. www.facebook.com/kapelegarazowe GDINIÔ. PRZEDSZKÒŁOWÉ KASZËBSCZÉ BAJANIA W Przedszkòlu nr 50 w Gdini 11 czer wińca òdbëła sã akcjô z cyklu „Kaszëbsczé bajania”. Òrganizatorã bëło Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Òbczas dwùch pòtkaniów wnetka 150 dzecy miało leżnosc pòsłëchac kaszëbsczich bôjków i wëzgódków, i téż wząc ùdzél w rozmajitëch kònkùrsach. Zéńdzenié prowadzëła Celina Kłodzyńs kô – nôleżniczka gdińsczégò partu KPZ, warkòwò sparłãczonô ze Spòdleczną Szkòłą nr 6 jakno szkólnô kaszëbsczégò jãzëka Red. Òdj. A. Bùsler GDAŃSK. KASZUBI I POMORZE A KRAKÓW Stacja Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności w Gdańsku zorganizowała konferencję naukową o zainteresowaniach sprawami kaszubsko-pomorskimi w kręgu PAU. Odbyła się ona POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 w gdańskim Nadbałtyckim Centrum Kultury. Swoje referaty zaprezentowali m.in. profesorowie: Józef Borzyszkowski (Kierownik Stacji Naukowej PAU w Gdańsku), Jerzy Wyrozumski, Julian Dybiec, Daniel Kalinowski, Cezary Obracht-Prondzyński, Jerzy Limon. Gości przywitali: prof. J. Borzyszkowski oraz, sprawujący patronat honorowy nad tym wydarzeniem, marszałek województwa pomorskiego Mieczysław Struk i prezydent Gdańska Paweł Adamowicz. Referaty dotyczyły m.in. ważnych postaci łączących krakowską PAU i Kaszuby: prof. Gerarda Labudy, który w latach 1989–1994 był prezesem Akademii, a potem jej prezesem honorowym, Floriana Ceynowy, Stefana Ramułta i wielu innych. Jak w podsumowaniu konferencji stwierdził prof. C. Obracht-Prondzyński, takich osób łączących środowisko krakowskie i gdańskie nie brakowało w historii i nie brak też dzisiaj. Wydarzeniu towarzyszyła wystawka wydawnictw dokumentujących powyższe związki, przygotowana przez Bibliotekę Gdańską PAN. Red. Fot. DM 73 KLËKA GDAŃSK. KONKURS KRASOMÓWCZY W sobotę 16 maja w Szkole Podstawowej nr 85 w Gdańsku odbył się II Wojewódzki Konkurs Krasomówczy „Królowie, królowe i książęta w Gdańsku” dla szkół podstawowych i gimnazjów, pod patronatem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. W zmaganiach konkursowych wzięło udział 30 uczniów z 14 szkół województwa pomorskiego. Młodzież opowiadała o władcach, którzy gościli w naszym grodzie. Opierając się na tekstach historycznych, podaniach i legendach, uczestnicy przybliżyli nam sylwetki m.in. Świętopełka Wielkiego, Subisława I, Stefana Batorego, Jana III Sobieskiego, Kazimierza Jagiellończyka i Zygmunta Starego. Podczas przerwy wystąpili uczniowie ze Szkoły Podstawowej nr 85, bracia Adam i Marcin Pastwa, którzy zagrali na trąbce, tubie i akordeonie. W komisji konkursowej zasiedli: prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Oddział w Gdańsku Paweł Trawicki, sekretarz zarządu gdańskiego oddziału ZKP Barbara Kurkowska, Magdalena Nowicka z Dzwonka Jasieńskiego, dyrektorka SP nr 85 Elżbieta Grabowska-Chanduszko oraz nauczycielka języka polskiego Mirosława Mazan. WYNIKI KONKURSU Szkoły podstawowe I miejsce – Agata Zgrajka (Szkoła Podstawowa nr 86 w Gdańsku), II – Filip Gurba (Szkoła Podstawowa nr 2 w Miastku), III – Jakub Synak (Szkoła Podstawowa nr 2 w Miastku), Patrycja Pączko (Szkoła Podstawowa nr 50 w Gdańsku); wyróżnienia – Agnieszka Westphal (Szkoła Podstawowa nr 56 w Gdańsku), Magdalena Kopczyńska (Szkoła Podstawowa nr 85 w Gdańsku) Gimnazja I miejsce – Monika Korzeniewska (Gimnazjum nr 1 w Gdańsku), II – Rozalia Stępniewska (Gimnazjum nr 5 Gdańsku), III – Wiktor Cysewski (Gimnazjum nr 48 w Gdańsku), Krzysztof Jagoda (Gimnazjum nr 48 w Gdańsku); wyróżnienia – Marta Kruchelska (II Społeczne Gimnazjum STO w Gdańsku), Maja Włodarczyk (II Społeczne Gimnazjum STO w Gdańsku) Uroczyste wręczenie nagród miało miejsce 21 maja w Domu Kaszubskim przy ul. Straganiarskiej w Gdańsku. A. Maj-Adamska Fot. J. K. PUCK. KASZUBSKIE BAJANIA Impreza promująca czytanie bajek dzieciom po kaszubsku – Kaszubskie Bajania – odbyła się 14 czerwca w Pucku. Prowadzili ją Barbara Mudlaff i Piotr Lessnau. (…) Na scenie wystąpił m.in. zespół Bursztynki z Mieroszyna, Natalia Król, która prowadziła zumbę dla dzieci, oraz gwiazda wieczoru Czarodzieje z Kaszub. Jak zwykle najważniejszym punktem programu było czytanie bajek po kaszubsku. W tym roku z kaszubskimi utworami zmierzyli się samorządowcy, m.in. starosta pucki Jarosław Białk oraz członkowie Zrzeszenia, nauczyciele i uczniowie szkoły podstawowej. Najmłodsi uczestnicy mogli sprawdzić swoją znajomość języka kaszubskiego podczas konkursu językowego. mg Fot. ze zbiorów ZKP KOSAKOWO/DĘBOGÓRZE. JANTAROWI BÔT Zakończył się XIV Festiwal Pieśni o Morzu Jantarowi Bôt. W konkursie wzięli udział soliści i zespoły. Występujących oceniało jury w składzie: Weronika Korthals, Karol Dettlaff i Tadeusz Korthals. Wśród solistów pierwsze miejsce zajęła Sara Muża. W kategorii zespołów wygrała grupa Nasze Strony z Prusewa. Za 74 najciekawszą kaszubską piosenkę wyróżnienie otrzymała Anna Wujke z Prusewa, natomiast za akompaniament na akordeonie Jerzy Łysk. Danuta Tocke Fot. www.facebook.com/zkp.debogorze POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 SËCHIM PÃKà ÙSZŁÉ Jak czëtac lëdzy TÓMK FÓPKA Czej chcesz bëc dobrim aktorã, mùszisz sã naùczëc zdrzec na lëdzy A co chto mô na mëslë – jidze sã docygnąc? Jo, òbez – tak mia w zwëkù mówic do sztudérów wókalno-aktorsczégò mòwã cała. Czedë chto cëgani? Czej sã za nos łapie. Czedë sã wëdzélu Mùzyczny Akademie we Gduńskù sp. Joanna Bògackô z nama nie zgôdzô? Ga rãce na krziż zakłôdô. Jak chłop szlips – téż i mòja mésterka òd aktorsczégò kùńsztu. co sztót pòprôwiô – przëbôcziwô sobie, że je na służbie. Jak Tej człowiek pòzérôł w banie, aùtobùsu, elektriszu, białka òdgarinô włosë a ùchò pòkôzywô – chce zacekawic kùkôł z òkna, czikrowôł bez dzurkã òd klucza, przëzérôł sã sobą chłopa, co z nim gôdô. Jak chto chce co schòwac – nie w kòscele, ùzérôł, jadącë aùtołã, czasã blészcził... Naùczëlë zdrzi prosto w òczë. nas, jak wzerac z binë. Jak czëtac lëdzy, jak rozpòznawac A czë co chto lubi – jidze pòznac, zdrzącë na człowiew nich prôwdã. ka? Czasã mòże sã zmilëc. Tec nié kòżdi grëbôszk lubi jesc Kùli mòżna sã docygnąc słodczé a nié kòżdi z krzëwą ò człowiekù òd samégò leno – kwasné gùrczi. Rã Kùli mòżna sã mùnią na niegò zdrzeniô...? Wiele cëska nié wiedno téż sã trzãsą mô lat. Czë to chłop, czë białdocygnąc leno òd przechlaniô – czasã ka. Czë zdrów, czë chòri. Czim zwëczajny chcëwòtë. Jiò człowiekù ze sã zajimô. Co lubi. Czasã biwô dze òbôczëc, jaczé białka tak, że pò pierszich, bëlnëch òd samégò leno na farwë lubi, bò taczé òblôkô. òbzórkach przëszło chilniãcé Lubòtników lodów, pizzë, niegò zdrzeniô...? makcostam – sygnie dwa razë zëmną wòdą, bò w rozmòwie ju tak snôżo nie bëło. Cobë ùzdrzec przë tegò spòżiwanim. tak sã nie stôwało, ùważta soAmatorów zażiwaniô tobaczi bie, że òbczas kònkùrsów na rozmajité piãkné „misczi” pò rozeznô czësto letkò pò ùtobaczony mùni, zasklonëch òczach pòkôzkach òdpòwiôdają òne baro pòdobno. Że dôjmë na to, a brunawi rãce w môlu sëpaniô proszkù. chce skùńczëc sztudérowac, chce, żebë béł ùbëtk na swiece Wiele ò lëdzach jidze sã doznac, zdrzącë na nich w króa żebë dzecë miałë co jesc. Czejbë taką zaskòcził jinym pita- mie. Dolëbóg jo, krómòwé spòkójno mògłëbë pò taczich banim, chiżo bë wëszło na to, że pò prôwdze dzél lepi wëzdrzi, dérowaniach doktoratë z psychòlogie a socjologie pòrobic, niżlë mô w główce pòùpakòwóné... Z chłopsczima „méstera- czejbë... ni miałë tëli robòtë. Co chto kùpiwô, wiele ò nim ma” je pòdobno, tëli że wikszi żôl słëchac... swiôdczi. Wëdôwają lëdze cãżkò zarobioné dëtczi, bò pò Jak rozróżniec starszégò òd młodszégò? Pò tim, trzebùją czegòs do żëcô. Wòłô kùpiającô masło czë mar jak sã rëszô. Colemało ti, co mają wicy „krziżëków”, są garinã? A żlë ju masło, to jaczé? W kòstkach, klaftach... pòmalëczniészi, jich cało je zmãczoné żëcym. Dzecë za to Kùpiwô pam-pielëchë – znaczi, że môłé dzeckò je doma. rëszają sã chùtkò. Są téż starëszkòwie chùtczi jak inflacjô Wino – jesz mô tescową. Wiele wôrztë a piwa – grill bãdze. w Grecje a młodzónkòwie spiący jak mùchë w smòle. Wlecze wiele cëkru – spadłë prizë na pòtrôwnice, mdą zaA chto je chłop, a chto białka? Białczi są dzél piãkniészé prawiac. Sónczi a plastikòwé szópë kùpiają – jidze abò ju je dlô òka. Wdzãczni sã rëszają i lepi pôchną. Mają wëższé zëma. Czej bómbelwòdã – lato. Ksążczi do szkòłë – jeséń. głosë. Ni mają włosów na mùni. Chłopi mùszą sã gòlëc. Szkarpétë – stark mô ùrodzënë. Pôlą cygaretë i piją sznaps. Chòdzą jak miedwiedze i móCekawé je zdrzenié na dzecë w szkòle. Czë są nipòcé. wią grëbim głosã. Rzeknieta zarô, że znôta białczi z wąso- Czë dobrze sã ùczą. Czë knôpi dzéwczãt za copczi nie ma, nawetk z brodą, co mają nisczé głosë, co pôlą, piją a jak cygną. Pózni mòże na òdjimczi pòzerac a przërównac dzëwé zwierzã sã rëszają. Prôwda. Są i mdą, tak jak łãdżi z ùstnyma ju lëdzama. Abò klasowé spòtkanié zrobic i sã chłopùlkòwie z óringama. òkôże, że ten, co za copë cygôł, wcale nie je frizjérą, a nen Jak pòznac, chto co robi? Sygnie zdrzec na rãce. Narobia- grzeczny – ksãdzã. łé, tej-sej z „żałobnyma” paznokcama – mają ti òd fizyczny Ale nônôlepszim zdrzadłã wiédzë ò lëdzach przez jich robòtë. Mitczé rãczczi, wëmùjkóné nokcczi – ti, co za biórka- pòdzéranié je... internét, a w całoscë fejs, dze mòja nadrema sedzą abò przë kòmpùtrach, abò... rządzą. dachtorka ju pòdezdrza, że nen felietón je napisóny. POMERANIA LËPIŃC–ZÉLNIK 2015 75 Z BÙTNA W Serakòjcach w dzéń targòwi… RÓMK DRZÉŻDŻÓNK Tuwò, kòle naju w Pëlckòwie, je takô dzywnô wies. Pò prôw– Na niżódną jachtã jô z tobą nie jidã – wëcësnąn jem dze na wies bë mògła bëc miastã, ale niechc… Na wies zwie rozgòrzony bez zãbë. – Jô ce za dobrze znajã. sã Serakòjce. (Nie wiém, czë złoslëwie, czë nié, ale Bëlôcë, – Słëchôj, jak të òkazje ùjachtowac nie chcesz, tej so łikającë pierszé „e”, wëmôwiają ną pòzwã jakno Srakòjce. kùsznij. Prosëc ce nie mdã. Jô jidã. Chòcbë temù, bë òczë Mòże temù, że Bëlôcë, zôzdroszczącë serakòjsczim, mëszlą ò napasc ną bòkadoscą towôrów, co mòże na môlowim tôrgù nich jakno lëdzach, co sra… pieniądzama.) kùpic. Slédnym czasã zrobiło sã ò Serakòjcach głosno na całim – Tej biôj! – sôdł jem so na kamie a spróbùj mie chto swiece. A to bez to, że òni tã nie lëdają bòżëch krówków a jin- z môla rëszëc! szich lidelów. – Tej jidã – brifka wząn a szedł mët z hùrmą lëdzy, co Jednégò dnia wëbrelë më sã z brifką do Serakòjców, bë cygnãła na tôrg. Za sztót sã òbezdrzôł a zawrzeszczôł: – Nie pòkłonic sã ksãdzowi Zëchce, jaczégò sztatura niedôwno mùdzë czasu, kòła piluj! òsta tã pòstawionô. Czej më Sedzôł jem na kamie a zdrzôł sã przed nim w pòdzãce za ne na rejestracyjné tôblëce jawszëtczé słowa bez niegò ze(...) w Serakòjcach, jak dącëch aùtołów: GPU, GWE, bróné skłónilë, brzëdôl brifka, GD, GA, GS, GBY… Jenkù, całé nigdze jindze Pëlckòwò do Serakòjców na mie nic, tobie nic, głupie pitô: – Dzysô je sobòta, jo? w Pëlckòwie, lëdze tôrg cësnie! A przeńdã jô sã Czemùż të sã pitôsz, czej Chwacył jem kòło a wlôzł rozmieją dobrze rechòwac. téż. richtich wiész, mackù të – w no lëdzczé mrowiszcze. MaPrzede wszëtczim riczënë bùksë jo! Jistno jak na pòmëslôł jem w dëchù, a miast jemù prosto òdrzec „jo”, zapirozmieją rechòwac na se. Zjôzdze Pëlckòwiôków! Jedny tôł jem: sprzedôwają, drëdżi kùpiwają, – Béł të wczerô w robòce? jinszi òbzérają, ti gôdają, chtos – Jo. głosno sã smieje, jiny szkalëje… – Dzysô môsz wòlné? Łazył jem tak z gòdzënã abò dwie, jaż kùreszce jô so – Jo. przëbôcził ò mòjim drëchù brifce. Dzeż nen je zdżiniony? Ro– Witro téż mdzesz miôł wòlné? zezdrzôł jem sã wkół, wejle! Je. Jidze taszama òbladowóny. – Në jo! Widzącë mie, z dôleka redostno riknąn: – Tej na sto proceńt jô cë rzekã, a mòżesz bëc tegò gwës, – Jak zakùpë, to leno w Serakòjcach! Cëż jô ni móm bò to je logiczné, że wczerô béł piątk a witro mdze niedzela. ùjachtowóné! Zdrzij! Same òkazje. A czedë wczerô béł piątk a witro mdze niedzela, tej dzysô – Człowiekù, jakùż më to na kòło zaladëjemë? mùszi bëc sobòta. – Mòje kòło je twòje. Móm kùpioné nowé! Trzëmi tasze, – Jak të bëlno, ùczałô banio, ną sobòtã logiczno wëprowa- zarôzka jegò halóm – brifka wcësnąn mie napchóné wszeladzył – przekãsno pòchwôlił mie brifka, zmôrlił łësënã a gôdô: jaczima wôrama pińdle a pònëkôł za kòłã. – Në jo, czej dzysô je sobòta, tej w Serakòjcach je tôrg, a jak Czej më nazôd do se jachalë, brifka rzekł: je tôrg, to ni ma radë, mùszimë jic na jachtã. To je logiczné – Całi swiat rozmësliwô, czemùż w Serakòjcach nijak na twòja sobòta. żódnëch lidelów, tesków a bòżëch krówków ni ma. Wiész – Nié dlô mie – czuł jem dobrze, co nen brifka kómbinëje. czemù? Jô cë rzekã: bò w Serakòjcach, jak nigdze jindze Ju to widã, jak më mdzemë pół dnia pò krómach a stojisz- w Pëlckòwie, lëdze rozmieją dobrze rechòwac. Przede wszëtczach łazëlë. Tec nen brifka je gòrszi w kùpianim jak jegò czim rozmieją rechòwac na se. Dôj bòże tëli rozëmù wszëtbiałka. Jak na jegò dwa razë towôr mùszi òbezdrzec, to brifka czim Pëlckòwiôkóm – westchnąn brifka a mòcni nacësnąn na piãc, jak na jegò trzë razë sã do negò samégò krómù copnie, pãdałë szpëlnówczi kòła, jaczé ùjachtowôł na serakòjsczim tak brifka szesc. tôrgù. 76 POMERANIA LIPIEC–SIERPIEŃ 2015 Dyrektor Naczelny prof. Roman Perucki Dyrektor Artystyczny Orkiestry PFB Ernst van Tiel 69. Sezon 2014/2015 G D A Ń S K I E L A T O 14/06–28/06 niedziele, 18:00 12/07–26/07 codziennie, 20:30 KONCERTY PROMENADOWE Salon Gdański na Ołowiance Część I Sala Koncertowa (wstęp płatny) Część II Scena letnia Filharmonii na Ołowiance (wstęp bezpłatny) * miejsca siedzące Sceny letniej Filharmonii (wstęp płatny) WYJĄTKOWE RECITALE FORTEPIANOWE NA OŁOWIANCE – WYSPIE SZTUKI 14/06 W RYTMIE CHOPINA 21/06 INAUGURACJA GDAŃSKIEGO LATA MUZYCZNEGO 28/06 PAMIĄTKA Z ITALII Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska 30/06–25/08 wtorki i piątki, 20:00 Archikatedra w Oliwie 58. MIĘDZYNARODOWY FESTIWAL MUZYKI ORGANOWEJ W OLIWIE Konrad Mielnik prowadzenie koncertów Konrad Mielnik, Krzysztof Dąbrowski prowadzenie koncertów 12/07 13/07 14/07 15/07 16/07 17/07 18/07 19/07 20/07 21/07 22/07 23/07 24/07 25/07 26/07 26/07–10/08 niedziele 14:30, poniedziałki 20:00 Mirosław Jacek Błaszczyk dyrygent Ludmiła Gołub organy Alexey Shmitov organy Orkiestra Symfoniczna PFB Bazylika św. Mikołaja w Gdańsku TANEEV, PROKOFIEW, KUSHNAREV, BARBER, WIDOR Jürgen Wölf Karstein Askeland Andrzej Chorosiński Józef Serafin Stanislav Šurin Jean-Christophe Geiser Hervé Désarbre Ignace Michiels Wacław Golonka Giulio Mercati Giampaolo Di Rosa Gordon Mansell Hanna Dys Federica Iannella, Silvio Celeghin Arno Hartmann Roman Perucki, Łukasz Długosz flet Zhang Chunqing mezzosopran Liu Keqing baryton KONCERTY ORGANOWE Z OKAZJI JARMARKU ŚW. DOMINIKA 26/07 27/07 02/08 03/08 09/08 10/08 Kościół pw. św. Ignacego Loyoli w Jastrzębiej Górze W KOŚCIELE NAWIEDZENIA NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY W JASTARNI X MIĘDZYNARODOWY LETNI FESTIWAL MUZYCZNY „SŁOWO I MUZYKA U JEZUITÓW” Konrad Mielnik, Tomasz Sadowski prowadzenie koncertów 01/07 04/07 08/07 11/07 15/07 18/07 22/07 25/07 29/07 01/08 05/08 08/08 Sala Koncertowa I, CULTURE Orchestra Kirill Karabits dyrygent Aleksander Gawryluk fortepian MOSOŁOW, TERTERIAN, RACHMANINOW, JANÁČEK KONCERTY SOLIDARITY OF ARTS 15/08 sobota, 20:30 04/07–22/08 soboty, 16:00 Kościół NSPJ w Stegnie Scena plenerowa Filharmonii SWING+ 28/07 04/08 07/08 08/08 21/08 PRZY DŹWIĘKACH HARFY I FLETU 17/08 poniedziałek, 19:00 18/07 25/07 01/08 06/08 Tytus Wojnowicz obój Natalia Walewska skrzypce, prowadzenie orkiestry Orkiestra PFB Krzysztof Dąbrowski prowadzenie Wstęp wolny 16/08 niedziela, 20:00 05/08 07/08 MISTRZ OBOJU 13/08 04/07 11/07 01/08 Królewska Orkiestra Salonowa Natalia Walewska skrzypce, prowadzenie orkiestry Maria Chmielecka sopran Łukasz Wroński tenor Radosław Kruszyna fortepian, akordeon Barbara Żurowska-Sutt opracowanie i prowadzenie koncertu 06/08 Ennio Cominetti organy Adam Klarecki organy Anna Osińska organy Błażej Musiałczyk organy Paweł Hulisz trąbka/trąbka naturalna Josef Miltschitzky organy Susanne Jutz-Miltschitzky sopran Karol Hilla organy Maria Hilla sopran MUZYKA W ZABYTKACH STAREGO GDAŃSKA 31/07 24/07 SZLAGIERY NIE TYKO Z WIEDNIA 19/08 22/08 26/08 09/07 16/07 23/07 30/07 28/07–14/08, 19:00 30/07 Bogdan Kułakowski fortepian Julia Iwaszkiewicz sopran Krzysztof Dąbrowski prowadzenie 12/08 15/08 Eric Dalest organy Barock Quartet Jürgen Wolf organy Ennio Cominetti organy Andrzej Chorosiński organy Michał Chorosiński recytacje Matthias Jacob organy Silvano Rodi organy Jean-Christophe Geiser organy Viktoriya Koshuba organy Ignace Michiels organy Franz Josef Stoiber organy Edyta Fil flet Ekaterina Antokolskaya wiolonczela Giulio Mercati organy Marco Lo Muscio organy John Hackett flet Gordon Mansell organy Hanna Dys organy Magdalena Witczak sopran Grzegorz Tomaszewski cytra koncertowa/ cytra akordowa/cytra węgierska/harfolutnia Łukasz Szablewski organy Jacopo Brusa organy Roman Perucki organy Łukasz Długosz flet Zhang Chunqing mezzosopran Liu Keqing baryton KONCERTY ORGANOWE Patti Austin, Kurt Elling, WDR Big Band, Stanisław Soyka, Ewa Bem, Hanna Banaszak, Aga Zaryan, New York Voices, Roger Berg Big Band, Pasadena Roof Orchestra, Wojciech Karolak 29/07 10/07 PIEŚNI CHOPINA 11/08 12/08 13/08 14/08 Hanna Dys organy, Magdalena Cieślar śpiew Mirosław Kulczyński obój, obój d’amore Jarosław Wyrzykowski obój, obój d’amore Kościół św. Barbary Bałtycki Kwintet Dęty Centrum Hewelianum Messages Quartet: Robert Kwiatkowski I skrzypce Oriana Masternak II skrzypce Karol Sienkiewicz altówka Beata Urbanek-Kalinowska wiolonczela Sala Kameralna PFB Dorota Dąbrowska flet Monika Dżuła-Radkiewicz gitara Kościół Bożego Ciała Baltic Kwartet, Grzegorz Wieczorek klarnet Kościół Zielonoświątkowy Edyta Fil flet Ekaterina Antokolskaya wiolonczela Narodowe Muzeum Morskie Mateusz Mroczek skrzypce Michał Krężlewski fortepian Dom Uphagena Baltic Trio Kościół św. Jakuba Małgorzata Bury skrzypce Łukasz Perucki skrzypce Karol Sienkiewicz altówka Mirosław Pachowicz fagot, Ewa Lalka sopran Kościół Świętej Trójcy Gdańskie Trio Stroikowe Kościół św. Piotra i Pawła The Gdańsk Philharmonic Brass Kościół św. Józefa Wieczorek & Tymendorf Duo 19:30 Kościół św. Elżbiety Jarosław Wyrzykowski obój Natalia Kasperczyk wiolonczela Vladmir Lazarevski obój Vladimir Krstev skrzypce Emilia Popivoda fortepian Sala Mieszczańska Ratusza Staromiejskiego Amber Brass Quintett 19:30 Kościół św. Brygidy Wstęp wolny 08/08 15/08 22/08 Michał Markuszewski Stanislav Šurin Grzegorz Tomaszewski cytra koncertowa/ cytra akordowa/cytra węgierska/harfolutnia Angelo Castaldo Nicolò Antonio Sari Simone Baiocchi Monika Czalej-Pujol mezzosopran Josef Miltschitzky Susanne Jutz-Miltschitzky sopran Adam Sadowski Roman Perucki Łukasz Długosz flet IMPREZA TOWARZYSZĄCA: 25/07 sobota, 13:00 Kościół św. Jakuba w Niedźwiedzicy Waldemar Krawiec organy Janusz Szadowiak trąbka/flügelhorn/trąbka piccolo 05/07–16/08 niedziele, 20:30 Kościół Zwiastowania Pana w Żarnowcu X CYSTERSKIE LATO MUZYCZNE 05/07 12/07 19/07 26/07 02/08 09/08 16/08 Roman Perucki organy Maria Perucka skrzypce Anait Mkrtczjan sopran Janusz Szadowiak trąbka, flügelhorn, trąbka piccolo Stanislav Šurin organy Angelo Castaldo organy Viktoriya Koshuba organy Anna Śliwa fidel, pochette, lira da braccio, viola d’amore, skrzypce barokowe, erxian Anna Krysztofiak głos, lutnia nanguan, biwa, hulusi, erxian, viola da gamba, pozytyw szkatulny Simone Baiocchi organy Monika Czalej-Pujol mezzosopran Josef Miltschitzky organy Susanne Jutz-Miltschitzky sopran Marek Stefański organy Magdalena Cieślar sopran Wstęp wolny Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska Pruszcz Gdański 09/07–13/08 czwartki, 19:00 XXXIV MIĘDZYNARODOWY FESTIWAL ORGANOWY Faktoria Kultury Współproducent koncertów: 01/07–26/08 środy i soboty 20:00 Wstęp wolny KONCERTY KAMERALNE W NAJPIĘKNIEJSZYCH ZABYTKOWYCH WNĘTRZACH GDAŃSKA WRAZ Z HISTORYCZNYMI PRELEKCJAMI ALEKSANDRA MASŁOWSKIEGO LETNIE WIECZORY Z MUZYKĄ KLASYCZNĄ W PRUSZCZU GDAŃSKIM Wstęp wolny Adam Sadowski Eberhard Lauer Franz Josef Stoiber Andrei Bardin Roland Muhr Irena Wisełka-Cieślar Wstęp wolny 10/07–21/08 piątki, 19:00 Dorota Dąbrowska flet Carlos Peña-Montoya harfa Kwartet smyczkowy PFB Nadzieja Chomicka prowadzenie Mikołaj Sikała Szymon Nehring Bogdan Kułakowski, Andrzej Wojciechowski klarnet Karol Garwoliński Marta Żak Tomasz Zając Bogdan Czapiewski Anna Mikolon, Anna Liszewska Katerina Matoh Alex Sobol Wojciech Styś Adam Piórkowski Natalia Zaleska Paweł Rydel Michał Mossakowski, Maciej Kułakowski wiolonczela 2 0 1 5 Roman Perucki Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska 30/06 INAUGURACJA 03/07 07/07 10/07 14/07 17/07 21/07 24/07 28/07 31/07 04/08 07/08 11/08 14/08 18/08 21/08 25/08 CHOPIN NAD WODAMI MOTŁAWY M U Z Y C Z N E Scena plenerowa Filharmonii GÓRECKI+ Leszek Możdżer, Mariusz Patyra, Motion Trio, Atom String Quartet Orkiestra Symfoniczna PFB Wstęp wolny 23/08 niedziela, 19:00 Sala Koncertowa GWIAZDY PREZENTUJĄ ŚWIATOWE PREMIERY Trąbki: Otto Sauter, Marek Zvolanek, Sebastian Gíl, Armando Cedillo Waltornie: Luca Benucci, Alexander Afanasiev, David Bonet Piris, Stefan de Leval Jezierski, Łukasz Łacny, Michał Szczerba, Gabriel Czopka, Feliks Gmitruk, Jan Gołębiowski, Grzegorz Curyła Roman Perucki organy Johannes Skudlik pozytyw Łukasz Długosz flet Paweł Maruszak kotły Konrad Mielnik prowadzenie W programie premiery światowe Pawła ŁUKASZEWSKIEGO, Pawła PUDŁO, Enjotta SCHNEIDERA. 25/09 piątek, 19:00 Sala Koncertowa 70. JUBILEUSZ FILHARMONII INAUGURACJA SEZONU ARTYSTYCZNEGO 2015/2016 Ernst van Tiel dyrygent Piotr Paleczny fortepian Orkiestra Symfoniczna PFB Konrad Mielnik prowadzenie W programie m.in. kompozycje wykonane podczas pierwszego koncertu Orkiestry Symfonicznej PFB we wrześniu 1945 r. www.filharmonia.gda.pl • [email protected] • tel. 58 320 62 62 • tel. 58 323 83 62 • www.facebook.com/filharmonia KUP BILET www.bilety24.pl i wydrukuj na domowej drukarce, w kasach biletowych PFB Gdańsk, Ołowianka 1, w Biurze Podróży„Barkost” Gdynia, Świętojańska 100 EDF Polska S.A. Główny Sponsor PFB Mecenas Kultury Sponsor Patroni medialni Współpraca Sponsor Strategiczny PFB Polska Filharmonia Bałtycka w Gdańsku ul. Ołowianka 1, 80-751 Gdańsk Kasa biletowa tel. kom. 664 710 023 [email protected] www.filharmonia.gda.pl NADBAŁTYCKIE CENTRUM KULTURY 9 FESTIWAL 1 7 -19 KULTUR LIPCA 2015, GDAŃSK ŚWIATA OKNO NA ŚWIAT FESTIVAL OF WORLD CULTURES scena plenerowa start: 19.00 (open- air stage), Targ Węglowy WINDOW ONTO THE WORLD 1 707. 1 5 WSTĘP WOLNY AURELIO IKENGA DRUMMERS ( Hon d ur a s ) PAD BRAPAD IFI UDE (Nigeria / Polsk a) (Francja) start: 19.00 18. 07 . 1 5 Centrum św. Jana (St. John’s Centre) ul. Świętojańska 50 (Nigeria / Polsk a) start: 19.00 19 07 . 1 5 BILETY 10 ZŁ / 20 ZŁ Centrum św. Jana (St. John’s Centre) ul. Świętojańska 50 KC NWOKOYE BILETY 10 ZŁ / 20 ZŁ SONGHOY BLUES (N i ge r i a / Po l sk a) MAMADOU & SAMA YOON (S enegal / Po l sk a) (M a l i ) KONCERTY | WYSTAWY | WARSZTATY www.festiwalkulturswiata.pl ORGANIZATOR PARTNER STRATEGICZNY NCK www.nck.org.pl BILETY: www.interticket.pl PATRONAT HONOROWY PROJEKT DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MINISTRA KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO PROJEKT DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MIASTA GDAŃSKA
Podobne dokumenty
Nôbarżi kaszëbskô gmina s. 10
jakich wiele na Kaszubach, czyli „syndrom dziadka z Wehrmachtu”.
Dom z widokiem na jezioro
W tym roku skończył 90 lat. Z Kiedrowicami w gminie Lipnica (na Gochach)
związany jest od urodzenia. W cza...
Lipiec-Sierpień 2013
www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected]
lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem:
22 693 70 00 – czynna w dni robocz...
Styczeń 2012
Wyróżnienie Skra Ormuzdowa jest przyznawane od 1985 roku przez Kolegium Redakcyjne i zespół redakcyjny „Pomeranii” za szerzenie wartości
zasługujących na publiczne uznanie, pasje twórcze, propagowa...
